"Yad et"

Azərbaycan şeirində fransız “modası”

Abdulla Şaiqin "Yad et" şeirinin Azərbaycan romantik poeziyasının tarixində, eləcə də şairin yaradıcılığında ayrıca yeri var. Zaman keçdikcə şairin adı "Yad et" şeiri ilə daha çox anılır: AzTV-nin 1997-ci ildə onun xatirəsinə həsr etdiyi film "Yad et məni, Şaiqanə yad et!" adlandırılmış, şairin həyat və yaradıcılığını əks etdirən rəsmi internet səhifəsi 2009-cu ildə ictimaiyyətə "Şaiqanə yad et!" adı ilə təqdim edilmişdi; Cəfər Cabbarlı adına Respublika Gənclər Kitabxanasının ədibin anadan olmasının 135 illiyi münasibətilə 2016-cı ildə nəşr etdirdiyi biblioqrafik göstərici eyni adı daşıyır...

Vəqta ki gələr sevimli ati,

Bir dairəyə girər həqayiq.

Nuru bürüyər bütün cihati,

Ulduzlar ilə yanar məşariq.

Vəqta ki bulud, duman görünməz,

Qalmaz daha zülmdən nişanə,

Yerlərdə bəşər üzü sürünməz,

Qurd-quş sığınar bir aşiyanə,

Yad et məni, Şaiqanə yad et!

Poeziyamızın tarixinin təkamülünü izləmək baxımından son dərəcə maraqlı tərcümeyi-halı olan bu şeir 1908-ci ildə yazılmışdır. Şeirlə bağlı akademik Kamal Talıbzadənin belə bir qeydi var: "Şair (Abdulla Şaiq nəzərdə tutulur - M.Osmanoğlu) avtoqraflarından birində həmin şeirə belə qeyd vermişdir: "Ustadi-əzim Mahmud Əkrəmə nəzirə olan bu şeirimi hənuz 1908-ci sənəyi-miladidə demişdim. Arkadaşlarımdan Məhəmməd Hadi əfəndiyə, Səhhət əfəndiyə, mərhum Sabir əfəndi və bir kaç başqa əhbablarıma oxumuşdum. Arkadaşlarımın xoşuna getdiyi üçün hər biri bir nəzirə yazmaq arzusunda olduqlarından ricalarını qəbul etmişdim. Lahəza bəradərim Səhhət əfəndinin nəzirəsini "İrşad" qəzetəsinin sütunlarında hənuz o zamanlarda oxudum. Sabir əfəndinin nəzirəsi dəxi "Molla Nəsrəddin" jurnalında göründü. Atəşli şairimiz Məhəmməd Hadinin nəzirəsi isə bu haladək bir yerdə nəzərimə çarpmamışdır. A.Şaiq". Bax: Kamal Talıbzadə. Qeydlər // Abdulla Şaiq. Əsərləri, beş cilddə, ikinci cild. Bakı: Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı, 1968, s. 571

Mirzə Ələkbər Sabirin "Yad et" şeirinə nəzirəsi barədə sonra bəhs olunacaq, mülahizələrimizi hələlik iki mətn - Abdulla Şaiqin və Abbas Səhhətin "Yad et!" şeirləri ilə əsaslandırmağa çalışacağıq. Abdulla Şaiq şeirin "ustadi-əzim" - böyük ustad Mahmud Əkrəmə nəzirə olduğunu göstərmişdir. Abbas Səhhətin də öz "Yad et" şeiri ilə bağlı oxşar qeydinə rast gəlirik. Akademik K.Talıbzadənin Abbas Səhhətin "Yad et" şeirinin tarixinə dair dəqiqləşdirməsinə əsasən, bu əsər ilk dəfə "İrşad" qəzetinin 14 fevral 1908-ci il tarixli 19-cu nömrəsində nəşr edilmişdir: "İkinci dəfə "Əkrəm bəy həzrətlərinə nəzirə" adı ilə "Sınıq saz"da çıxmışdır (səh.20). Qəzetdə şeir "Əşar" sərlövhəsilə nəşr olunmuş və ona aşağıdakılar əlavə edilmişdir: "Ustadi-möhtərəm Əkrəm bəy həzrətlərinə peyrəv ola bilərmiyəm?". Bax: Kamal Talıbzadə. Qeydlər. // Abbas Səhhət. Seçilmiş əsərləri. Bakı: "Lider nəşriyyat", 2005, səh. 406.

Burada söhbət Kamal Talıbzadənin də qeyd etdiyi kimi, "məşhur türk klassiklərindən" olan Rəcaizadə Mahmud Əkrəmdən gedir. Mahmud Əkrəm Osmanlı ədəbiyyatının XIX əsrin sonu - XX əsrin əvvəllərində öndə gələn şəxsiyyətlərindən biri kimi tanınır. Orijinal əsərləri ilə yanaşı, fransız ədəbiyyatından tərcümələri də türk ədəbiyyatı tarixində mühüm rol oynamışdır. 1896-1901-ci illər arasında türk ədəbi həyatında böyük iz buraxmış "Sərvəti-fünun" və ya "Ədəbiyyati-cədidə" ("Yeni ədəbiyyat") cərəyanının liderlərindən idi.

Şeirlərindən əlavə, nəsr və dram əsərləri də populyar olmuşdur. 1881-ci ildə nəşr etdirdiyi 400 səhifəlik "Təlimi-ədəbiyyat" - "Ədəbiyyat təlimi" fundamental nəzəriyyə dərsliyinin müəllifidir. Əli bəy Hüseynzadə ilə dost olmuş, "Füyuzat" jurnalı ilə əməkdaşlıq etmişdir.

Rəcaizadə Mahmud Əkrəmin Azərbaycan şairləri arasında böyük populyarlıq qazanmış "Yad et!" şeiri ilk dəfə Osmanlıda nəşr olunan "Mizan" dərgisinin 17 mart 1887-ci il buraxılışında çap edilmişdir:

Vakta ki durup şu kalb-i gam-nak

Toprakta nihan olur vücudum

Vakta ki dolup dehanıma hak

Şevkinle tamam olur sürurum

Tenha gecelerde bir hayalet

Manzurun olunca bittahayyür

Yum çeşmini ba-kemal-i rikkat

Bedbahti-yi aşkım et tasavvur

Yad et beni gamlı-gamlı, yad et!

Məsələ bundadır ki, Rəcaizadə Mahmud Əkrəmin şeiri "Mizan" dərgisində orijinal əsər kimi deyil, fransız şairi Alfred de Müssenin "Rappelle-toi" ("Xatırla"/ "Yad et") şeirinin tərcüməsi kimi təqdim edilmişdir.

"Rappelle-toi" şeirinin müəllifi Müsse türk ədəbiyyatında romantizm cərəyanına böyük təsiri olmuş şairlərdən biri hesab edilir. Onun yaradıcılığının türk ədəbiyyatına təsirlərini araşdıran professor Ali İhsan Kolçunun yazdığına görə, Müsse, xüsusi olaraq "Rappelle-toi" şeiri ilə türk şairlərinə böyük təsir göstərmiş, türk ədəbiyyatında bir dönəm "Yad et" modasının başlanmasına səbəb olmuş və bu yolda çoxlu mənzumələr yazılmışdır. Bax: Ali İhsan Kolcu. On dokuzuncu asır türk edebiyatı. Alfred de Musset Tercümeleri ve Tesiri. Gündoğan Yayınları, 1999.

Bu da maraqlıdır ki, XIX əsr türk ədəbiyyatında "Yad et!" "modası" Rəcaizadə Mahmud Əkrəmdən əvvəl başlamışdı. 1886-cı ildə bu şeiri türkcəyə Nigar xanım Osmanqızı "Təxəttür et" ("Xatırla") adı ilə nəsrlə sətri tərcümə etmişdi:

Tahattur et o demde ki şikeste gönlüm türab-i barid altında hab-ı ebediye dalacaktır!

Tahattur et o demde ki medfenim üzerindeki bir tek çiçek aheste-aheste açılacaktır.

Amma ki sermedi olan ruhum bir hemşire-i sadıka gibi senin nezdine gelecektir.

Geceleyin dinle bir sadayı ki tahattur et diye inleyecektir.

Hətta bir ehtimala görə, Rəcaizadə Mahmud Əkrəm "Yad et!" şeirini orijinala deyil, bu tərcüməyə nəzirə kimi yazmışdır.

Bizim üçün məsələnin ən maraqlı tərəfi tərcümələrdən hansının əvvəl, hansının sonra yarandığının aydınlaşdırılmasından daha çox, bu şeirin Azərbaycan səyahətinin dəqiqləşdirilməsi və Azərbaycan romantizmindəki yerinin müəyyənləşdirilməsidir. Azərbaycan romantizminin estetik sistemini kifayət qədər dolğun ifadə edən bu şeirin ədəbiyyatımızda "yerləşməsi", vətəndaşlıq qazanması romantik poeziyadakı estetik sistemin yerdəyişməsini izləməyə kömək edir.

XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan ədəbiyyatında romantizm cərəyanı bilavasitə türk ədəbiyyatı ilə eyni kontekstdə, eyni məcra içində yaranmışdı. İdeoloji təzyiqlər altında Azərbaycan ədəbiyyatını uzun müddət türk ədəbiyyatından təcrid etməyə çalışdığımıza görə bu birliyi ya "mürtəce romantizm" kimi qiymətləndirməli olmuş, ya da öz-özünə əmələ gəlmiş ayrıca bir hadisə kimi götürmüşük. Azərbaycan romantizmi əksər hallarda fövqəladə bir hadisə kimi dəyərləndirildiyi üçün bədii fikrin təkamülü, xüsusən də estetik sistemin yerdəyişməsi baxımından bir çox suallar cavabsız qalmışdır. "Fransada, İngiltərədə olduğu kimi, müəyyən bir dövrdə ədəbi həyatda, ədəbi prosesdə üstünlük təşkil edən güclü məktəb olmamış" (Mir Cəlal) Azərbaycan romantizminin türk romantizmi ilə iç-içə hadisə olması, ilk növbədə, obyektiv qiymətləndirilməli, bunun ədəbiyyatın təkamülü baxımından müsbət tarixi rolundan danışarkən Azərbaycan ədəbiyyatındakı romantizmə xas poetik sistemin tərəddüdlərinin səbəbləri də elmi baxımdan aydınlaşdırılmalıdır.

XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan romantizmi birbaşa türk ədəbiyyatı ilə bağlı olduğuna görə Azərbaycan romantizminin qaynaqlarından danışarkən türk ədəbiyyatında romantizmin təşəkkül yoluna nəzər salmaq zərurəti yaranır. "Modern türk ədəbiyyatı bir mədəniyyət böhranı ilə başlamışdır" şərtinə əsaslanan böyük ədəbiyyatşünas Əhməd Həmdi Tanpınar XIX əsrdə türk ədəbiyyatında yaranmış ədəbi cərəyanların fransız ədəbiyyatı ilə birbaşa əlaqəli olduğunu, onu izlədiyini göstərir: "Sırf ədəbi cərəyanlar yönündən baxıldıqda, bu yüz il ərzində (1860-cı illərdən 1960-cı illərə qədər olan dövr nəzərdə tutulur - M.Osmanoğlu) türk ədəbiyyatının Qərb ədəbiyyatında və xüsusi olaraq da fransız ədəbiyyatında mövcud olan bütün cərəyanları uzun və qısa fasilələrlə müntəzəm şəkildə təqib etdiyi görünür. Yeni türk ədəbiyyatını qurmaq üçün səy göstərən ilk iki nəslin (1825 və 1840-cı illər sırasında dünyaya gələnlər: Şinasi, Ziya Paşa, Namiq Kamal) zövq və səyləri tamamilə eynidir. Bu iki nəslin ikisi də XVII əsr fransız klassikləri ilə bərabər, XVIII əsr fransız filosoflarını və fransız romantiklərini oxumuşdular". Bax: Ahmet Harndi Tanpınar. Edebiyat üzerine makeleler. İstanbul: "Dərgah" yayınları, 1977, səh. 104. "1860-cı ildən sonra dünyaya gələnlərin nəsli daha çox fransız realistlərinin və hətta naturalistlərinin təsiri altında görünür". Yenə orada, səh. 105.

Beləliklə, XX əsrin əvvəllərində iki təsir qüvvəsi - rus ədəbiyyatı və türk ədəbiyyatı ilə birbaşa təmasda olan yeni Azərbaycan ədəbiyyatının fransız ədəbiyyatı ilə də kəsişdiyini müşahidə edirik. Bu kəsişmə iki müstəvidə baş verir: birincisi, XIX əsrin əvvəllərində İsmayıl bəy Qutqaşınlının "Rəşid bəy və Səadət xanım" hekayəsi ilə fransız dilində ədəbi fakta malik Azərbaycanda artıq fransız ədəbiyyatını oxuyan ziayalılar yetişmişdi; ikincisi, fransız ədəbiyyatının nümunələri Azərbaycanla Osmanlı ədəbiyyatının müəyyənləşdirdiyi, şəkil verdiyi bədii sistemlə təmasa girirdi...

Bizə elə gəlir ki, "Yad et" şeiri Azərbaycan ədəbiyyatının fransız romantizminə reaksiyasını aydınlaşdırmağa müəyyən qədər yardım edə bilən maraqlı mənbədir.

Nigar xanımla Rəcaizadə Mahmud Əkrəmin tərcümələrini müqayisə edəndə qarşımızda maraqlı bir mənzərə açılır. Əkrəm bəy A.Müssenin şeirini divan ədəbiyyatının dili ilə danışdırmışdır: şeir əruz vəznindədir, şeirin janrı isə divan ədəbiyyatından stilizasiyadır. Bu şeir öz formasına görə türk ədəbiyyatının məzmunca yeniləşmiş bir faktıdır və həmin şeirin tərcümə, yaxud orijinal olması məsələsinin bu günə qədər açıq qalmasının başlıca səbəblərindən biri də şeirin formaca milli ölçüyə salınmasıdır. Əkrəm bəyin tərcüməsini Rəşid bəy Əfəndiyevin "Rodnoye slovo" kitabından götürülmüş "Priqlaşenie v şkolu" şeirini qəzəl janrında tərcümə etməsi ilə müqayisə edə bilərik, hər iki müəllif tərəfindən fərqli bir təfəkkür tərzinin məhsulu olan mətnə tərcümədə milli ədəbiyyatın paltarı geyindirilib. Əkrəm bəy fransız poetik düşüncəsinin faktı ilə türk divan ədəbiyyatının estetik sistemi arasında müəyyən uyğunluq yarada bildiyinə, yeni məzmunu divan şeirinin ölçüsünə sığışdıra bildiyinə görə, görünür, "Yad et" şeiri tərcümə və ya iqtibas kimi deyil, orijinal şeir kimi qəbul olunub. Azərbaycanda bu şeirin orijinalının xatırlanmaması, birbaşa Əkrəm bəyə aid edilməsi də yəqin ki, bundan irəli gəlir.

Davamı gələn sayımızda

Məti Osmanoğlu

Ədəbiyyat qəzeti.- 2017.- 21 oktyabr.- S.5.