"Tərsinə" romanı və

dekadentin gündəliyi

XIX əsr ədəbiyyatına, incəsənətinə müraicət edəndə sanki al-əlvan fişənglər, bayram atəşfəşanlığı gözümün önündə canlanır. Bu bənzətməyə səbəb XIX əsrin incəsənət, ədəbiyyat üçün ən məhsuldar dövrlərdən olmasıdır. Emil Zolyanın naturalizm ədəbi cərəyanın nəzəriyyəsinin yaranmasında xidmətlərindən yazarkən onun evində təşkil etdiyi, ziyalıların toplaşdığı ziyafətlərin arzu olunan qonaqlarından biri olan Joris Karl Huysmansı xatırlamışdım. Dekadentizmin incili, ensiklopediyası hesab olunan "Tərsinə" romanın müəllifi Joris Karl Huysmans ədəbi yaradıcılığa Zolyadan təsirlənərək onun davamçısı kimi başlayır. İlk romanı toxunduğu sosial problemlər, açıq-saçıq səhnələr səbəbindən Fransada senzuradan keçməyərək Belçikada çap olunur. Qaçaq yolla Fransaya gətirilən kitab böyük səs-küy yaradır. Emil Zolya Marta adlı qadın haqqında olan bu əsərin yazılışındakı naturalizm ənənələrini çox bəyənir, bir müddətdən sonra Huysmans "Vatar bacıları" naturalist romanını Zolyaya ithaf edir. Hələ bir neçə il əsərlərində naturalizm ənənəsinə sadiq qalan məşhur dendi Joris Karl Huysmans sonradan öz yaradıclıq istiqamətini dəyişir. Onun yaradıcılığının sonrakı mərhələsinə ilk dekadent Şarl Bodlerə vurğunluğu təsir edir. Dekadentlərin əksəriyyəti zadəgan ədası ilə bəlağətli nitq söyləyən, zərif estetik zövqlü geyimi, görünüşü ilə seçilən dendilərin arasından çıxmışdır. Dendilər zəmanələrinin dəbini diktə edən insanlar idi. Ümumiyyətlə, Huysmans yaradıcılıq axtarışları ilə ən müxtəlif mövzulara müraciət edən yazıçıdır. O, mistik əsərlər yazdığı mərhələdə mediumluqla maraqlanan qatı mistikə çevrilirdisə, dini mövzu yazanda özü də dindar olur. Tez-tez dəyişən həyat tərzi, baxışlarına bürünərək ona uyğun əsər yazır. Dekadentizmi incəsənətə yeni cərəyanlar bəxş edən və naturalizmin sonu gətirən bir ruh halı, həyat tərzi kimi də qəbul etmək olar. Dekadentlər kimlər idi? Fərdiliyə üstünlük verən, akademik qaydalara qarşı çıxan, yorğun, ölüm üçün darıxan pessimistlər? Dekadentizm günəşin doğmasından öncəki qaranlıq gecə dövrünü xatırladır. Gecə qaranlıq olsa da, göydə ulduzlar parıldayır. Dekadent əsərlərin qaralığı kimi. Dekadentizmlə bağlı uzun nəzəri fikirləri yazmaq istəmirəm. Çünki dəniz suyunun isti və ya soyuq olmasını bilmək üçün gərək suya addım atasan. Joris Karl Huysmansın "Tərsinə" romanı dekadentin stolüstü kitabı sayıla bilən əsərdir. Bu romanı oxuyan adamın dekadansla bağlı heç bir sualı qalmaz. "Tərsinə" əsərinin mənim üçün oxunaqlı olduğunu yazsam, yalan olardı. Dekadentlərə xas bədbin əhval, ölümü xatırladan rənglər, qəhrəmanın depressiv halı, çöküşü, təkliyə qapanması, özünü xəstəliyə təhrik etməsi etiraf edim ki, oxucunu yorur. Bununla belə əsərin qəhrəmanının məşhur yazıçılar, rəssamlar, bəstəkarlarla bağlı apardığı araşdırmaları, fikirləri çox maraqlıdır. Qəhrəman fiziki cəhətdən zəiflədikcə, sağlamlığı çökdükcə incəsənətlə bağlı mülahizələri dəyişir. Dekadentizmi, dekadent insanı həqiqətən anlamaq istəyənin son səhifəyəcən oxuyacağı kitabdır. Yazıçı Joris Karl Huysmans bioqrafiyası ilə əsərin qəhrəmanı Jan dez Essentlə oxşarlıq çoxdur.

"Tərsinə" əsərinin qəhrəmanı əsl estet sayılan hersoq Jan dez Essentin uşaqlığı ailəsinə aid Lurp qəsrində həmişə yarıqaranlıq otağında yatan xəstəhal anası ilə keçir. Çox az görüşdüyü atası onlardan ayrı, Parisdə yaşamağa üstünlük verir. Janı rühani məktəbə oxumağa göndərirlər. O, latın dili kimi ölü dillərə maraq göstərsə də, ağıldankəm kimi davranaraq məktəbdə öyrədilən elmləri öyrənməyə qarşı çıxır. Lurpdakı tətilləri tənhalıqda kitab oxumaqla keçir. Beləcə Jan böyüyür. Valideynləri ona böyük miras qoyaraq erkən həyatdan köçürlər. Qalan mirası ilə əyləncə dünyasına qoşulur. Təhsilini bitirdikdən sonra Jan öz həmyaşıdları ilə dostlaşmaq istəyir. Qısa müddətdən sonra hər şey onu bezdirir. Əvvəlcə dini məktəbdə oxuduğu tanışlarıyla, sonra isə kollecdə oxuyanlarla ünsiyyət qurur, qısa müddətdən sonra hamısı onda ikrah hissi yaradır. O, əslində həyata marağını itirməmək, içindəki ikrah hissindən xilas olmaq üçün axtarışlar edir. Ardından özünü ruhən yaxın hiss etdiyi yazıçılarla yaxınlaşır. Bir müddət ünsiyyətdə olduqdan sonra onların kitabını dəyərini tiraj sayı, əldə olunan gəlirlə ölçülməsi, başqa bu kimi ona banal görünən söhbətlərindən iyrənir. Getdikcə Jan burjua insanın intellektsiz olduğunu düşünərək, bütün insanlardan bezir. Zaman ötdükcə onun insanlara niftəri artır, ruhən ona doğma olan adamlarla qarşılaşacağına inamı onu tərk edir. Bütün axtarışlarının ardından yorğun, üzülmüş, ölməyə belə gücü çatmayan qorxaq kimi tənhalığı xilas yolu görür. Elə bu ərəfədə o, mirasının çox hissəsini əyləncələrə xərclədiyindən maddi vəziyyətinin pisləşdiyini öyrənir. Heç bir doğmalıq hiss etmədiyi, gözəl xatirələri olmayan, içində yaşamadığı Lurp qəsrini satıb illik gəlir təminatı üçün renta alır. Pulun qalanına Parisdən uzaqda kənd evi alır. Əsərdə onun dendi kimi yüksək zövqündən bəhs edilir. Matəm üslubunda keçirdiyi yazıçı məclisləri təsvir olunur. Öz fərqli stili ilə qürrələnən Jan dez Essent mənasızlığı anlayır, yeni evinin memarına evi tənhalığa uyğun hazırlamağı tapşırır. Divarların rənglərini xüsusi dəqiqliklə seçir. Evə iki qulluqçu işə götürür. Qiymətli əşyalarından xilas olur. Pərdələrdən tutmuş seçdiyi hər əşyanın rəngində ölümü xatırladan nəsə axtarır. Tamamilə tənha olduğunu hiss etmək üçün qulluqçuları elə təlimatlandırır ki, gözə görünməz kimi davransınlar. Janın dekadent Bodlerə pərəstişi sevdiyi şeirlərdə bilinir. O, həyatındakı hər şeyi dəqiqliklə planlaşıdırır. Gecə ilə gündüzün yerini dəyişirir. Günortadan sonra saat beşdə oyanıb səhər yeməyinə başlayır və bu ardıcılıqla bütün günlük ritmini müəyyən edir. Akvariumu su ilə dolduraraq çayları xəyal edir. Sonra istədyi hər şeyi xəyallarının köməyi ilə heç yerə getmədən reallaşdırmağa başlayır. Tənha evində istədiyi səyahətə çıxır. Hərəkət etməyin ağılsızlığını qəbul edir, öz düşüncələrində fantaziyalarla bayağı reallığı asanalıqla əvəz edə bilmiş olur. Bununla da Şarl Bodlerin dediyi sözləri hərəkətləri ilə həyata keçirir. Qəhrəmanın fikrincə vacib olan diqqəti toplamaqdır, beləliklə, asanlıqla reallığı arzu olunan reallıqla, fantaziyalarla əvəz etmək olur. Dez Essentin kitab rəfləri təsvirindəki qeydlərdə Bodler, Edqar Poya qəhrəmanın sevgisi yenidən bilinir. Əslində Edqar Allan Po bütün dekadentlərə təsir etmiş yazıçıdır. Jan dez Essentin ədəbi zövqü yazıçı Joris Karl Huysmansın öz ədəbiyyat seçimləridir. Jan Homerin epitetlərinin yoxsulluğunu düşünür, Siseron belə onun kinayəsindən qurtula bilmir. Hətta Ovidi də yada düşür, amma qəhrəman klassiklərə toxunmur. Mütaliəni çox sevən Jan dez Essentin müəlliflər haqqında mülahizələri, əslində dekadent yazıçıların ümumi fikri olur. Bir gün əvvəlcədən aldığı tısbağanın əyalətə çatdırılması onu sevindirir. Hələ Parisdə yaşadığı zamanlar bir gün xalçanın rənglərinə baxarkən tünd rəngli nəsə yerdə hərəkət edərsə, bunun yaxşı görünəcəyi ağlına gəlir.Buna görə tısbağanı alır. Aldıqdan sonra nəticə ilə qane olmayaraq qiymətli daşlarla tısbağanın zirehini bəzəmək qərarına gəlir. O, incə zövqlə qiymətli daşları çox dəqiqliklə seçir. Və bu tısbağanın onun yeni evinə çatdırılması qəhrəmanı çox xoşbəxt edir. Lakin tısbağanın da ömrü uzun sürmür. Tısbağa ölür. Özü ilə baş-başa qaldığı günlərdə əvvəllər qəsdən etdiyi pis əməllərini xatırlayır. Təsadüfən qarşılaşdığı yeniyetmə oğlandan özünün niftər etdiyi cəmiyyət üçün layiqli qatil yetişdirmək planı ilə onu kafeyə gətirir. Oğlanın buraya ayaq açmasına görə kafeyə kifayət qədər pul ödəyir. Bununla da oğlanı heç vaxt görmədiyi həyata öyrəşdirdikdən sonra daha onun əvəzinə heç vaxt pul xərcləməməyi nəzərdə tutur. Hər şey planlaşdırdığı kimi yolunda getsə, oğlan bu əyləncələri davam etdirmək üçün oğurluq, quldurluq edəcək, sonda isə qatilə çevriləcəkdi. Bunu planlaşıdrmaqdan Jan həzz alır. Jan tənhalığa qapıldıqca keçmişin xatirələri ona təzyiq göstərir. O, tələbəliyini xatırlayır. İlahi sevgi barədə öyrəndiklərini düşünür, öz şüurunun alt qatlarına endikcə özündə müxtəlif xəstəlik simptomları hiss edir. Bununla da özünü xəstəliyə süni şəkildə təşviq edəcəyini düşünür. Evini bəzəmək üçün güllər aldıqda bir müddət bundan ləzzət alsa da, vaxt keçir güllərə baxdıqca Sifilisin obazının onu izlədiyi kabuslar görür. Kabusları artdıqca yuxuya getmək də onun üçün qorxulu olur. Darıxmaqdan bezir, gülləri də göz önündən uzaqlaşdırır. Qoyya, Rembrandtın rəsmləri ilə, Dikkensin romanlarını vərəqləməklə başını qatır. Nevroz halı kəskinləşir. Qarabasmalar həddindən çox artır. Davamında burnuna otaqda olmayan qoxular, ətir iyləri gəlməyə başlayır. Bu iy onu hər yerdə izləyir. O, ətirləri qarışdıraraq daha gözəl ətir yaradacağını düşünür. Balzak sayağı işə başlayır. Və bu maraq huşunu itirənədək davam edir. Səhhəti pisləşən dez Essent Londona səyahət etməyə qərar verir. Əvvəlcə səssizlik ona illər boyu eşitdiyi boş söhbətlərdən sonra dinclik gətirdisə, zaman keçdikcə ona qaldıra bilməyəcəyi yük kimi təzyiq edirdi. London səfərini xilas kimi görərək vağzal yolunda qəfildən qulluqçunun diş fırçasını çantaya qoymadığını xatırlayır. Kefi pozulur, bu ağlından çıxmır. Yolüstü nahar etdyi məkanda gözü öznündə Avropa səyahətləri, London cəmiyyəti canlanır. Yola düşməsinə on dəqiqə qalmış o, səyahətə çıxmağın mənasızlığını anlayır. O, yerindən qalxmadan, nahar etdiyi masada da istədiyi ölkəyə səyahətin mümkünlüyünü kəşf etdiyinə şad olur. Evə qayıdanda uzun səfərdən gəlmiş kimi yorğun görünür. Gah dini, gah da mistik düşüncələrə qərq olaraq cəmiyyəti, incəsənəti araşdırır. Öz mülahizələrinə haqq qazandırmaq üçün Huqonu, Delakrua, Delaroşu xatırlayır. Ernest Ellonun "İnsan" əsərindən başqa bütün yazılan kiabların təhlini aparır. Ruh halındakı dəyişkliklər onun ədəbiyyat seçimlərini də dəyişir. Zəiflik, yorğunluq halı ilə qəhrəmanın daxilində dəyərlərin seleksiyası gedir. Ruhi vəziyyətinə görə onun simpatiya, antipatiyası dəyişir. Balzakı sevdiyi məqamlar da olur. Gözəlliklərə heyran olmaqdan məhrum olan dez Essent Flober, Zolya, Qonkurun mistik hesab etdiyi əsərlərini oxumağa üstünlük verir. Bütün axtarışlarında Edqar Poya olan sevgisi heç vaxt azalmırdı. O, kitabxanasındakı sonuncu kitabı oxuduqdan sonra bir də kitab əldə etməycəyini yəqinləşdirir. Kabusları artır, musiqilər eşitməyə başlayır. Şüuru yerinə gələndə isə güzgüdəki əksinə baxıb öz halından qorxur. Parisdəki həkminə təcili məktub yazaraq, çağırır. Ölüm fikirləri ilə bədbinliyə qapanmaq üçün gəldiyi kənddə vaxtında tibbi kömək göstərilərsə, sağ qalacağına ümid edir. Həyatda qalmaq üçün tələsir. Həkim gəlib özünü çatdırır. Onun məsləhtələrinə əməl etdikdən sonra dez Essetin səhhəti yaxşılaşır. Həkim yaşayış yerini dəyişməsə, öləcəyini ona dedikdən isə qəhrəman təşvişə düşür. Parisə qayıdıb başqaları ilə də məsləhətləşdikdən sonra Parisə geri qayıtmağa məcbur qalır. Əşyalarını toplamaq üçün kəndə qayıdır. Jan dez Essent pessimsit sübutlarının ona təskinlik verməyəcəyini anlayır. Parisə qayıtmaq üçün yola hazırlaşan dez Essent bu əyalət səfərinin onun üçün yaxşı qurtardığına şükür edərək, xilas üçün Allaha dua edir.

Joris Karl Huysmans bu əsərlə özünü, dekadenti cəmiyyətə anlatmaq istəmişdir. Əsər dekadentizmin izahıdır.

Günel İmran

Ədəbiyyat qəzeti.- 2017.- 21 oktyabr.- S.15.