Güntay Gəncalpla dialoqumuzun davamı

II silsilə I yazı

5. Səfəvizadə yox, Sasanizadə

Səlcuqların və Səfəvilərin İranda türk törələrini "unudub" Sasani idarəcilik sisteminə uymalarına da tarixi reallıq və məhz türk ədaləti müstəvisində baxmaq lazımdır. Türklər Xorasanda, İranda, hətta Anadoluda hakimiyyətdə olsalar da, ilk dönəmlərdə sayca azlıqda idilər, sanki döşəli bir evə girmişdilər və bu evin nizamını dəyişməyi yerli xalqa sayğısızlıq sayırdıar, qarşılarında böyük hədəf, dünya ağalığı niyyəti olduğundan buna vaxtları da yox idi. Əlbəttə, biz də bir səlcuqlu sultanın çağında "Şahnamə" yox, "Turannamə" yazılmasını, fars şovinizminin əsasını qoyan belə bir əsərin türk saraylarında qorunub köçürülməsini istəməzdik; lakin görünür, o zamanın dövlətçilik şərtləriylə bizim məntiqimiz fərqlidir, İran boyda yad bir ölkəni əldə saxlamaq üçün ordakı bəzi ənənələrə sayğıyla yanaşmaq dövləti qorumağın təminatı üçün gərəkirmiş... Döyüşlərdən başları açılmadı ki, yeni gəldikləri yerlərdə öz törələrini qanuniləşdirsinlər. Buna görə də Nizamülmülk kimi adamlar yerli xalqlarla ünsiyyəti möhkəmləndirmək, yerli adət-ənənələri daha yaxşı öyrənmək üçün lazım idi. Lakin bunun nə boyda böyük bir tarixi səhv olduğunu düşünmürdülər.

Sənin Səfəvilərə nifrətin ayrı bir mövzudur. Onların öz şəcərələrini peyğmbərimizə bağlamaları, məmləkətdə şiəliyi rəsmiləşdirərək türk dünyasında ikitirəlik salmaları və s. barədə dediklərin həqiqətdir. Şah İsnmayılın Avropa ölkələrinə məktublarında Osmanlını "ümumu düşmənimiz" elan edib, ona qarşı birgə mübarizə çağırışını da bura əlavə edə bilərik. Bu o zaman idi ki, İspaniyadan sonuncu müsəlmanı da qovandan sonra ispanlar və digər xristian güclər Quzey Afrikada müsəlmanları kütləvi surətdə qıra-qıra gəlirdilər və onların bu yeni səlib yürüşlərinin qarşısını igidliklə və təkbaşına yalnız Osmanlı alırdı. Arxadan zərbə almasa, bütün Avropanı fəth etmək gücü var idi. Acı bir tarixdir. Ancaq nə etməli? Türk dövlətləri arasında savaşlar sanki düşünülmüş şəkildə məhz belə məqamlarda-türkün cahan dövləti kimi yeni inkişaf mərhələsinə giriş məqamlarında olub. Lakin bu həqiqətin pərdəarxası da var, o da Kolumbun Amerikanı kəşfindən başlayaraq Avropanın dənizlərdə, okeanlarda hegemon olmaları, dünyanın hər yerində millətlər arasında düşmənçilik toxumları səpmələri, missioner dəstələri ilə qonşu dövlətlər arasında didişmə yaratmaq üçün hər vasitəyə əl atmalari idi. Gənc və riyakar Avropa yatmamışdı və bu gün daşıdığı ayır-buyur siyasətini o zaman da məharətlə həyata keçirməkdəydi. Rus tarixçisi Solovyovun kitabında Rusiyanın böyük elçilərinin İstanbulda Bab-i Aliyə yol tapmaq və sarayın sirlərini öyrənmək üçün ardıcıl şəkildə necə rüşvətlər verdiyini və bu işdə fransız səfirliyi ilə sanki yarış vəziyyətində olduqlarını oxuyanda heyrətə gəldim və o boyda dövlətin bu mikroblardan xəbərsizliyi ürəyimi ağrıtdı...

Osmanlı tarixçilərinin çoxu Səfəvi imperatorluğunu türk dövlətləri sırasına salmırlar, onların məntiqi yuxarıda söylədiklərim və təəssüf ki, bu gün də davam edən təriqət təəssübkeşliyi ilə bağlıdır. Lakin bu dövləti Azərbaycan tarixindən silmək olmaz. Şah İsmayıl Xətai savaşlarda atasını, babasını itirmiş, intiqam hissiylə tərbiyələndirilmiş bir gənc idi. Yanlışlıqları da olub, lakin buna görə ona Sasani casusu, İslam, peyğəmbər və türk düşməni, Səfəvi pisliyi demək, o türkcə bilmirdi, onun adına olan şeirləri başqaları yazıb hökmü vermək, illərlə ürəklərində ona heykəl tikmiş milyonlarla Azərbaycan türkünə sayğısızlıqdır.

Yuxarıda dediyim kimi, məncə, AMEA-nın Tarix İnstitutu səni də cəlb etməklə bu dövrün geniş və bəlgələrə söykənən həqiqətlərini ortaya çıxarıb, bu dartışmalara, qarşılıqlı ittihamlara son qoymalıdır.

Mən isə qısaca onu deyə bilərəm ki, "Şiəliyi İrana Xətai gətirdi" demək doğru deyil. Düzdür, o, şiəliyi rəsmiləşdirdi, lakin şiəlik ondan çox-çox əvvəl də İranda mövcud idi və birbaşa, elə indi olduğu kimi, fars şovinizminə, sasaniliyə xidmət edirdi, siyasiləşmişdi. Bu baxımdan Xomeyninin " İslam siyasət deyilsə, bəs nədir?" ifadəsinin də elə min illik kökü var.

Qərb alimləri şiəliyin İranda Səlcuqlardan əvvəl, Deyləmdən olan və özlərini Sasanilərə bağlayan Büveylioğulları tərəfindən yayıldığını yazırlar (Bax Gena R.Garthvayts).

Sınma nöqtəsi, inonik durum o vaxtdan başlanmışdı ki, qalib türk məğlub farsın dilini himayə etmişdi, ordu türkcə danışsa da, saray və idarəçilik Nizamülmülklərə etibar edilmişdi. Təəssüf ki, dil müqavimətsizliyi, dilini qurban vermək xəstəliyi türklər arasında, özəlliklə Azərbaycan türkləri arasında bu günədək davam edir. Min ildə bu xəstəliyi sağalda bilməmişik.

Mənbələr göstərir ki, Səfəviləri çox şeydə tənqid etmək olar, lakin Türk dilinə münasibətdə yox.

Biz qəbul etdik-etmədik, hər halda, Səfəvilərin 250 illik hakimiyyəti dövründə Türk dili xeyli inkişaf etmiş və bir sıra görkəmli ədəbiyyat xadimləri yetişmişdi.

Uşaqlıqda harda gizlədilməsindən asılı olmayaraq, Şah İsmayılı türk lələləri tərbiyə etmişdi. Buna görə də onun Təbrizə gəlırkən türkcə danışa bilməməsi iddiası inanılmaz görünür. Onu uşaqlıqdan hakimiyyət üçün hazırlayırdılar və bu işi də Gilan şeyxləri və seyidləri yox, Ərdəbilə bağlı olan və bir hissəsi Anadoludan gəlmiş türk bəyləri görürdülər və onlar gilanca danışmırdılar.

Səfəvi dönəmində Türk dilinin dövlət dili olması bir çox mənbələrdə göstərilir. Hökmdar ailəsi və ordunun türkcə danışması-dövlət dilinin türkcə olması deməkdir. Fransız səyyahı Chardin yazırdı: "Türkcə ordu və sarayın rəsmi dilidir. Burada ...böyüklərin yaşadıqları evlərdə həm xanımlar, həm də bəylər türkcə konuşurlar".

Xətainin bir sıra sənət sahiblərinə himayədarlıq etməsi də onu türkçülük düşüncəsinin təsdiqidir.

"Məncə, səfəvilik hələ tarixə dönməmişdir. Onun gələnəkləri davam etməkdədir" hökmünü pisliyə doğru və birtərəfli yozmaq və İslamdakı sünni-şiə ayrı-seçkiliyinin, nifrət, qaralama vərdişlərinin hamısını toparlayıb səfəvilərin boynuna yıxmaq da haqsızlıq olar..

Səfəviliyin şiəliyi qabartmasının İslam aləminə gətirdiyi sorunları bizdən çox-çox əvvəl Nadir şah görmüşdür və onun bu ayrılığı aradan qaldırmaq üçün Osmanlı dövlətinə müraciəti də çox böyük tarixi imkan idi. Təəssüf ki, bu imkan Osmanlı sarayında başa düşülməmiş və xoşgörüylə qarşılanmamışdır.

"Xətai türkcə şeir yazmamışdır!" demək dəlil-sübuta hayqırıdır. Onun şeirləri Şah Təhmasibin əmriylə, ölümündən az sonra toplanmışdı, dünyanın bir çıx əlyazma kitabxanalarında divanı (Orta hesabla 200-dən artıq qəzəl, "Dəhnamə", qoşmalar, rübailər və s.) saxlanılr. Onun adından başqaları da nəsə yaza bilərlər, lakin bu, onun şairliyini inkar etməz...

Səfəvilər hızla başlayıb, hızla yox oldular, deyirsən. Bunun cəmi yarım əsr ömür sürmüş pəhləvilər, yaxud 70 ildə dağılıb getmiş SSRİ haqqında demək olar, amma səfəvilər iki əsrdən artıq hökm sürdülər. Ümumiyyətlə, səfəvilərin, digər Azərbaycan dövlətlərinin və osmanlıların elm və mədəniyyət tarixi hələ yetərincə öyrənilməmişdir. Bununla belə " Bir daşı daşın üstünə qoyub yaptıqları bir şey olmadı" (Səfəvilər haqqında) "Bu 600 ildən heç bir şey qalmadı. Qara rüzgar kimi əsib keçmişdilər!" (Osmanlılar haqqında)

"Osmanlı da Səfəvi kimi tarixdən silindi. Heç bir iz buraxmadan tarixdən yox oldular" kimi fikirlərinlə razılaşmaq mümkün deyil.

Balkanlar, Quzey Afrika, Ərəb ölkələri, Osmanlı yadigarları ilə doludu. Bəzi yerlərdı bələ osmanlı geyimlərini qoruyub saxlayırlar. Təkcə İsfahanda Şah Abbasın tikdirdiyi körpüyə, saray kompleksinə, Azərbaycanın çeşidli bölgələrində indiyədək dağılmamış karvansaraylara, körpülərə baxanda Səfəvilərin təkcə bir nümayəndəsinin nə boyda bir quruculuq eşqi ilə yaşadığını etiraf etməkdən başqa yol qalmır. Bir çox tarixçilər bütün 16-cı əsrdə Səfəvi-Qızılbaş dövlətində parlaq bir Azərbaycan-türk xarakteri olduğunu qeyd edirlər.

Karle de Vo , P. Dori, A. Muller kimi Avropa alimləri şiəliyin perslərin ərəbizmə qarşı mübarizə vasitəsi olduğunu vurğulamışlar.

Şiəlikdən ən çox zərər çəkən isə türklərdir.

"Əşədü ənna əliyən vəliyullah" sözləri də azana Bühevilər dönəmində artırılmışdır. Şiəlik farsların əlində həm də türklərə qarşı mübarizə vasitəsi idi.

İslam dünyasında məzhəb ayrılığının güclənməsi Avropanın güclənməsi ilə üst-üst düşür.

Əslində İranda farsçılığın güclənməsinin bir səbəbi "Şahnamə"nin yazılması və yayılması olmuşdursa, başqa səbəbi də Avropanın ortaya atdığı və elə bir ciddi elmi əsası olmayan Hind - Avropa nəzəriyyəsidir. Məhz bu nəzəriyyənin meydana çıxmasından sonra İran ərazisində farslar gəlməzdən çox-çox əvvəl, Şumerden- Midiyaya qədər, yaranmış turanı mədəniyyət İranın və dolayı yolla perslərin adına yazmışdır. Bu gün dünya muzeylərini dolduran və pers adına təqdim olunan arxeologiya və mədəniyyət imiclərinin böyük əksəriyyətinin farslara heç bir aidiyyəti yoxdur, türklərin əsərləridir.

Bu gün İranda şiə məzhəbçiliyi, İslam pərdəsi altında yürüdülən gizli siyasətə səfəviçilik demək düz olmaz , bu, əsl Sasani-pers şovinizmini körükləyən, mifik pers tarixini şişirdən, Hind-Avropa ali irq müstəsnalığı yalanına söykənən, dövləti mütləqləşdirib neçə-neçə xalqın haqqını ayaqlar altına atan assimilyasiya siyasətidir. Dükan-bazarda Əhəməni və Sasani dövrləri və Zərdüştliklə bağlı olan suvenirlərin sayı və çeşidləri ildən-ilə artır. Təbliğ olunan Əhəməni və Sasani şahlarıdır, Şah İsmayıl Xətai yox! Turistlərə Perspolisi göstərirlər, Ərdəbili və Şeyx Səfi məqbərəsini deyil. Türklərin damarlarından Səlcuq, Qızılbaş-Səfəvi bəylərinin coşqun qanı sorulub, yerinə daraların, keyxosrovların qanı vurulmaqdadır. Bu həqiqəti unudub yenə "səfəvizadələri" hədəf seçsək diqqəti əsas mətləbdən yayındırıb, farsın dəyirmanına su tökmüş olarıq…

İran türklərinin başdan-başa Səfəvizadələrdən ibarət olmadığını yüz il öncə böyük Məhəmməd Əmin Rəsulzadədə də yazmışdır: "Türklər İranın qəhrəmanlarıdır. Bunu bütün tarix sübut edir." Bu sözlər indi də əhəmiyyətini itirməmişdir.

Nəzərə almalıyıq ki, bir-birləriylə faciəli savaşlardan keçsələr də, məhz, Səlcuqların, Atabəylərin, Ağqoyunlu və Qaraqoyunluların, Osmanlıların, Səfəvilərin, Avşarların və Qacarların, yaxşı-pis, hakimiyyəti sayəsində türk varlığı bu bölgədə kök atmış, öz mədəniyyətini, dilini, tarixini sübut etmiş və nəticə etibarilə bu gün dünyada yeddi müstəqil türk dövlətinin bayrağı dalğalanmaqdadır. Türkün yeni intibahı bu dövlətlərlə başlanmalıdır... (Bu tarixi fürsəti dəyərləndirə bilsələr!)

Güntay bəy uzaq keçmışlərin üstünə ağır zaman qatları, əsrlər yüklənmişdir. O vaxt baş vermiş olaylardan günümüzə uzanan bir çox yollar, izlər qırılıb. O tarixin xatirəsi daha çox mif və əfsanə xarakteri daşıyır.

Ən real olaylar uzaqlaşdıqca doğrudan da əfsanələşir, nağıllaşır, həyatda olmuş adamlar dastan qəhrəmanlarına çevrilir. İnsanlaq keçmişinin utancverici hadisələrini unutmağa və ya öz istəklərinə uyğun bir şərəf pərdəsinə bürüməyə çalışırlar.

Yaşlı adamlar öz uşaqlıqlarının ən acı günlərini də böyük bir heyranlıqla, xiffətlə andıqları kimi, cəmiyyət də tarixindən uzaqlaşdıqca ordakı qaranlıqlara, məğlubiyyətlərə baxmayaraq yenə ötüb küçənlərə bəraət axtarır, acı olayları da sevə-sevə xatırlayır.

Bu insana xas olan əxlaq və psixologiyadır, irsi prosesdir. Folklor buna görə olduğu kimi qəbul olunur və sorğulanmır. Yaxın tarixə gəldikdə isə bu tarixin bütün xırda detallarına qədər, incələnməsi, bütün səbəb və nəticələrin araşdırılması, iç və dış etkilərin öyrənilməsi gələcək baxımından çox önəmlidir.

Yazıların Azərbaycanın bugünkü durumununun və yaxın tarixinin təhlili baxımıdan çox maraqlıdır; tarixi həqiqətə uyğundu və vətəndaşlıq yanğısından doğulub.

Lakin mövqeyindəki bəzi birtərəflilik davam etməkdədir.

Yazırsan: "On minlərlə Türk əsgəri Ərəbistan və Yəmən üçün öldü. Lakin uzaqgörən bir dövlət adamı iş başında olsaydı, Ərəb çöllərindəki ordularını da Türk yurdlarına toplayıb savunma və saldırı ilkəsini mənimsədərdi".

Əvvəla, Osmanlı bir ulusal dövlət deyildi, imperatorluqdu və Ərəb çölləri də, Məkkə və Mədinə də neçə yüz ildən bəri bu imperatorluğun ərazisi idi. Türk əsgərləri Ərəb çölərini, lakin öz ərazilərini qoruyaraq ölürdülər. Şimali Afrika da, Fələstin də, Yəmən də Osmanlı torpaqları idi. Türklərə qarşı İstanbulun fəthindən, bəlkə də lap hun dövründən başlanan Avropa saldırısı davam edirdi. Və bu savaşda Osmanlı fransızlara, ingilislərə, almanlara, ruslara, qoynunda bəslədiyi ermənilərə, yunanlara və bütün Balkan üsyançılarına qarşı təkbaşına vuruşurdu. Kim bu savaşdan əl çəkib öz 500-600 illik xanədanını, mülkiyyətini atıb, qanadlarını yığıb Anadoluda kiçik Türk yuvasına çəkilə bilərdi . Hətta sonra türk ulusal dövlətinin qurucusu olmuş böyük Atatürk də istiqlal savaşından öncə bir əsgər kimi ərəb ölkələrində Osmanlı imperatorunu qorumaq üçün qəhrəmanlıqla savaşmışdı. Məgər türklər bütün onlara aid oan ərazini tərk edib Anadoluya geri dönsələr, onları sakit buraxacaqdılar? Anadolu- Atatürkün ulusal Türkiyəsi bu gün yenə Osmanlını hədəfə alan Qərb dövlətlərinin alçaq siyasəti və xəyanəti ilə üz-üzədir. Öz yurdunda da onu sakit buraxmırlar.

Bütün mənəvi dəyərlərin kökünü və zirvəsini Avropada axtarmaq bir vərdişə çevrilib: Teatr, rəssamlıq, demokrasi, yardımlaşma, qadın haqları, insan haqları, düşüncə özgürlüyü və s. Halbuki bütün bu dəyərlər dünyanın çeşidli bölgələrində Avropadan da öncə yaranıb, Avropa mədəniyyəti də bu mədəniyyətlərin təsiri altında biçimlənmişdir.

Sənin yazdıqlarının böyük əksəriyyəti təxminən 150 ildən çoxdur ki, bütün Azərbaycan aydınlarını ciddi şəkildə düşündürür və narahat edir. Milli kimlik şüurunun zəifliyi, fars-ərəb basqıları qarşısında müqavimətsizlik, öz dəyərlərini qoruya bilməmək, sayca üstünlüyünü mənəvi və siyasi üstünlüyə çevirməyi bacarmamaq, bölgəçilik və tayfabazlıq, millətləşmə prosesinin ləngiməsi, torpaqlarını və bəzi dəyərlərini itirməsi və bunun acısını tez unutması və s.

Burda şübhəsiz, ilk növbədə toplumu ulus edən dəyərlər yada düşür. Bu dəyərlərin başında ana dili gəlir. Ərəbləri bir millətə çevirən Qurani-Kərimdir. Farslar üçün bu işi "Şahnamə" görüb. Yəhudiləri din, yunanları fəlsəfə qoruyub. Türk dili dünyanın ən stabil dillərindən biri olsa da, təəssüf ki, bizimkilər çox vaxt onu xırda siyasət və dövlət maraqlarına qurban vermişlər.

Hələ 100 il əvvəl Məhəmməd Əmin Rəsulzadə ana dilinin millət olmanın əsas şərti hesab edirdi. Dil və mədəniyyət birliyi xalqı yaratdığı kimi, bir dildə danışmaq, bir mədəniyyəti paylaşmaq və eyni hədəflər yolunda mübarizə aparmaq da milləti formalaşdırır. Ötən minildə türklərin əsas bəlası dil birliklərini qoruyub saxlamamaq və onu, sənin yazdığın kimi, Osmanlıda ərəb-fars sözlərinin qarışığından ibarət süni bir dilə çevirmək, İranda isə fars dilinin kölgəsinə salmaq olmurdu.

İkinci bəla millət anlayışına fərqli baxışdan irəli gəlirdi. Ruscada və bəzi Avropa dillərində "natsiya" sözü bizim dilimizə "millət" kimi çevrilir. Halbuki, natsiya millət yox, ulus kimi çevrilməlidir. "Millət" tərəfdaş, başının adamları anlamından doğulub. Məsələn Musa Peyğəmbərin millası. Sonra bu müsəlmanlar mənasında işlənilib "əhl-əl milla" - yəni müsəlmanlar. Təsadüfi deyildir ki, Türkiyədə bu dəqiqə də milli düşüncə, milli platforma və millət deyiləndə daha çox din birliyinə söykənən insanlar nəzərdə tutulur. Yəni millətin içindən vahid bir dildə danışan və eyni kökdən gələn insanları ayırmaq mümkün olmur. Halbuki xristianlıq deyək ki, ermənilərə bu imkanı 1500 il əvvəl vermişdir. Kilsə tək bir ulusa aid idi və millət deyiləndə bir dildə danışan və bir dinə sitayiş edən insanlar nəzərdı tutulurdu. Dini kitabları öz dillərinə çevirmişdilər. Təsəvvür elə ki, "Quran" 1400 il əvvəl türkcəyə çevrilmiş olaydı və türklər min dörd yüz il dəyişilməz, sabit bir dildə danışaydılar. Millət olma o zaman asanlaşardı. Amma tərsinə oldu və Mirzı Cəlilin tənqid etdiyi kimi, bir vətəndaşımızdan dili, dini, milliyyəti soruşanda sualların üçünə də bir cavab verirdi: müsəlman.

İslam milyonlarla türkü İranda farslarla "bir millətə çevirməkdədir". Bu baxımdan yanaşanda ən böyük söykəncək yerimiz dildir, ana dilimiz. Millətin və dövlətin ən böyük dayağı ana dilidir. Şükür, Quzey Azərbaycanda bu dil dövlət dilidir. Bu reallıq zaman keçdikcə güneyli qardaşlarlmızı da öz etkisi altina alacaqdır. Bu reallığa görə də mən Azərbaycan türkcəsində danışan "azsaylı" deyilən xalqları da - talışı, ləzgini, avarı, kürdü də öz millətim sayıram. Amma türk qanı daşısa da, bizim dilimizə və mədəniyyətimizə bağlı olmayan adamların, əslində heç mənim millətimə də aidiyyati yoxdur. Nə olsun qanı bizim qanımızdandır?

Güney sarıdan da narahatçılığımız da uzun sürməz. 2007-ci ildə aparılan bir araşdırmaya görə Güney Azərbaycanda yaşayan türklərin 56 faizi farsca bilmir. 4 faizi farsca anlasa da, amma danışa bilmir. Dövlət nə qədər ciddi müqavimət göstərsə də, Güney aydınları İran deyilən ölkədə inqilabdan sonra türkcə kurslar açmaq, qəzetlər, kitablar buraxmaq işini inadla davam etdirirlər, azdır, lakin hər halda müqaviməti qırmaqdır.

Bir daha vurğulamaq istəyirəm ki, biz tarixi şəxsiyyətimizə son dərəcə diqqətlə, ehtiyatla yanaşmalıyıq. Bu baxımdan böyüklərimizin yaratdığı əxlaq ənənəsini unutmaq olmaz.

Əslində tariximizə, ana dilimizə və böyük şəxsiyyətimizə qarşı təxribatları da mən bu gün davam edən savaşın gizli cəbhəsi hesab edirəm. Tarixi şəxsiyyətlərin parlaq xatirəsi milli tərbiyyənin ən ciddi ünsürlərindən biridir. Bunu 1945-ci ildə Seyid Cəfər Pişəvəri də yazmışdır: "Şübhəsiz ki, gənc nəslin tərbiyəsində böyük şəxsiyyətlərin yad edilməsinin dərin təsiri vardır".

İranın yaxın tarixini bizlərdın yaxşı bilən Pişəvərinin sənin tənqidindən əl çəkmədiyin Səttar xana və Xiyabaniyə baxışı da fərqlidir. O yazırdı: "... Sərdari-milli öz vətəninə sayğı bəsləyən, onu böyük və qüdrətli hesab edən, vətəninin azadlığı yolunda mərdliklə azadlıq bayrağını yüksəklərə qaldıran bir şəxsiyyət olmuşdur."

"Əgər Sərdari-milli Tehrana inanmasaydı, əgər Şeyx Məhəmməd Xiyabani xain, yalançı və minüzlü müşavirlərinin sözlərinə əhəmiyyət verməsəydi, Azərbaycan nəinki İranın, hətta dünyanın ən mütərəqqi ölkələrindən biri olmuşdu."

"Şeyx böyük mütəfəkkir idi. "

Səttar xanın mübarizəsinin xarakterinin və içindəki türklük sevgisini göstərmək üçün bir hadisəni də yada salmaq olar. Ruslar Təbrizə hücum edəndə Səttar xan türk konsulluğuna sığınmış: "Qoy xalqımız osmanlılara yaxınlaşsın" - demişdi.

Eyni taleyi S.C. Pişəvəri də yaşamışdır. 1946-ci ildə Amerika, ingilis, fransız gücləri İrandan çəkiləndə Pişəvəri Güney Azərbaycanın Türkiyəyə ilhaq qərarına gəlmiş, Ankaraya heyət göndərmişdi. Təəssüf ki, bu heyət qəbul olunmur; İnönü Stalinlə Rza şahın anlaşdıqlarını bilirdi və münasibətləri pozmaqdan ehtiyatlanırdı. Qərb bütün yollarla Tehran hökumətinə yardım edirdi.

Yazının altıncı bölümü, Səttarxana və Xiyabaniyə hücumlarını nəzərə almasaq, mənim ürəyimdən tikan çıxaran bir bölümdür. İran türklərinin bugünkü rəzil durumunu dəqiq əks etdirir. İran türklərinin ulusal şüur və dirəniş sahəsindəki sorunları haqda yazdıqlarına mən də şahidi olduğum xeyli dəlil ekləyə bilərəm. Ancaq yazımı uzatmaq istəmirəm. Otuz ildir, mən demək olar ki, hər gün güneylilərlə təmasdayam. Doktor Zehtabi, Cavad Heyət kimi böyük ziyalılarla dost olmuşuq. Amma elə hadisələrin də şahidiyəm ki, dilə gətirmək çətindir. İrandan, güya fars rejimindən qaçmış yüzlərlə ailə var ki, Avropada öz dillərini qoyub yenə farsca qırıldadırlar. Kanadada bir güneyli dostumuzun qonağı idim. Birinci gün təxminən on ailə yığışmışdı söhbətə. Gecə onlar dağılandan sonra ev sahibi dedi ki. növbəti görüşümüzə onların yarısı gəlməyəcək, sənin şeirlərindən və İran haqqındakı söhbətindən qorxdular. Heyrətə gəldim. Dünyanın o başında da İran xofu ürəklərindən çəkilməmişdir...

Sabir RÜSTƏMXANLI

Ədəbiyyat qəzeti.- 2017.- 16 sentyabr.- S.20-21.