"Post irfan", ya müasir irfan nəzəriyyəsi

İkinci hissə

Sual oluna bilər ki, bəs şahidlik mərhələsindən sonra nə başlayır? Bu suala cavab verməkdən öncə bir neçə məsələni qeyd etmək lazımdı. İnsan cismani gözü ilə dünyaya göz açır. Hər şeyi, o cümlədən məcaz və həqiqəti, kəmiyyət və keyfiyyəti də ilk öncə cismani gözü ilə görür. Yəni, onun müşahidə və ya vicdan tərəzisi məhz gözün görə biləcəyi keyfiyyət və kəmiyyəti ölçə və dəyərləndirə bilir. Ona görə də, elə bir mərhələyə ehtiyacı vardır ki, zahiri gözünün gördüyü məcazdan azad ola bilsin. Artıq, Allahın axtarışında olmasın, əksinə hara baxarsa Allahdan başqa bir şey gözü önündə görə bilməsin. Klassik irfanda bu mərhələyə "fənafillah" deyilsə də, irfan tarixi göstərdi ki, heç bir nəticəyə çata bilmədi. Mövlanə deyir:

An ke əz qoftəş cahan məst amədi,

"kəlləmuni ya Homeyra" mizədi.

Mövlanə bu beytdə Məhəmməd peyğəmbərə işarət edir. Hansı ki, dünya onun car elədiyi sözlərlə məst olsa da, onun özü həyat yoldaşı Ayşənin kənarında oturur və "mənə danış ey Hümeyra" deyirmiş".

Yəni insan, məqam və mənzilətındən(irfani məqamından, kəramətindən), ictimai və elmi durumundan asılı olmayaraq cism və cismin yaratdığı təxəyyül və düşüncələrdən kənara çıxa bilmir. Bəlkə elə ona görədir ki, irfan tarixindən min illər keçsə də, pərgar kimi eyni nöqtə ətrafında fırlanaraq mehvərindən çıxmadı. Demək ki, irfan və ariflər, öz düçüncə və yolları haqda müəyyən dəyişiklik etməlidirlər.

Müasir insanın elə bir irfani mərhələyə ehtiyacı var ki, onu şahidin yanına, yəni fənafillah deyil, mütləq bir keyfiyyətə çatdıra bilsin. Bu keyfiyyət "yox" olmaq, "fəna" olmaq və bu kimi hisslərlə deyil, əksinə, vücudu olan və təxəyyülə sığa bilən hər şeyin vücud mahiyyətinə şəhadət verə bilən şahidlik mərhələsidir.

Mövlanə deyir:

Ey xane pərəstan, çe pərəstid gelo səng,

An xane pərəstid ke xuban bepərəstənd.

"Ey evləri, pirləri ibadət edənlər, niyə palçıq və daşı ibadət edirsiz? Elə bir evi, elə bir piri ibadət edin ki, yaxşılar, yəni şahidlər ibadət ediblər."

İnsan hər zaman məbəd və məbud, yəni ideal bir məqsəd və məşuq (eşq) axtarışında olub. Bu ideal məqsəd din və fəlsəfə nöqteyi-nəzərdən Allah, elmi və klassik irfan nöqtei nəzərindən ölməzlik olsa da, "post irfan" və ya "müasir irfan nəzəriyyəsin"də "şahidlik" və ya "şəhadət"lə dəyişir. Ona görə də, müasir irfan saliki nə idealist, nə radikalist, nə sufi, nə texnokrat, nə də surrealist deyil. 21-ci əsrin saliki məhz "şəhadət" mərhələsinə çata bilən "şahiddir".

Şahid, bitərəf amma hər şeyin kəmiyyəti və keyfiyyətinə agah olan bir şəxsə deyilir. Allah ən böyük şahid və ya "şahidi kül", Allahın yaratdığı hər şey, o cümlədən insan da kiçik şahidlərdilər. Allah hər şeyi yaratsa və nəzarət etsə də, nə bəndə ilə bəndənin arasında olan münasibətə, nə də ümumiyyətlə, heç bir şeyə qarışmır. O, yəni Allah hər şeyi o cümlədən ağıl və eşq kimi hissləri insanda yaradıb ki, insanlar onların vasitəsilə həm özlərinin, həm də özləri ilə ətraf mühit arasında körpü yarada bilsinlər. Ona görə də, həyat prosesində baş verən heç bir hadisə Allahın bir başa deyil, yaratdığı mütləq bir şüur vasitəsilə baş verir. Allah nə qədər ki, qiyamət baş verməyib şahidi kül kimi sadəcə olaraq nəzər yetirir, yəni nəzarət edir. Hafiz deyir:

Ze mey benuşo del bər şahedi bənd,

Ke hosnəş bəsteye delbər nəbaşəd.

"Meydən iç və ürəyini elə bir şahidə bağla ki, gözəlliyi hansısa bir kənar dilbərə bağlı deyil".

Hafiz də təkid edir ki, zahiri gözlə, yəni cismani göz ilə gördüyümüz və onun vasitəsilə yüksəlməyə çalışdığımız dilbər, yarımçıq və naqis olduğu üçün şahidi küll hesab ola bilməz. Yəni zahirdən batinə və ya kəmiyyətdən keyfiyyətə getmək bir növ mümkün deyil. Ona görə ki, salik incəliklərə vardıqca onun məsuliyyət yükü həm ağırlaşır, həm də dəyişir. Bəs şahidi-küllə çatmaq üçün nə etməliyik?

Mövlanə deyir:

"Mən tərke eşqe şahedo sağər nemikonəm,

Səd bar tobe kərdəmo digər nemikonəm.

Bağe beheşto sayeye tuba və qəsre hur,

Ba xake kuye dust bərabər nemikonəm.

Təlqino dərse əhle nəzər yek eşarət əst,

Qoftəm kenayəti ke mokərrər nemikonəm."

"Mən şahid və sağərin (cami badə) eşqini tərk etmərəm, yüz dəfə etmişəm amma artıq heç vaxt etmərəm. Cənnət bağı, Tubanın kölgəsi və pərilərin qəsrini, dostun (yarın, şahidin) küçəsinin torpağı ilə belə ölçmərəm. Nəzər əhlinin bir baxış və nəzərlə dərs verər.(arif və işarət məsələsi), bu sözləri bir kinayə kimi dedim və artıq təkrar etməyəcəm."

Və ya deyir:

"Arefan ra şəm və şahed nist əz birune xiş,

Xune ənquri nəxorde, badeşan həm xune xiş.

Hər kəsi əndər cahan

Məcnune Leyliyyi şodənd,

Arefan Leylyye xişo,

dəm be dəm Məcnune xiş.

Saəti mizane ani, saəti mozune in,

Bəd əz in mizane xod şo, ta şəvi mozune xiş.

"Ariflərin şəm və şahidi öz cism və düşüncələrindən, yəni kəmiyyət və keyfiyyətlərindən xaricdə, kənarda deyil, onlar üzüm qanını içmirlər, niyə ki, öz qanları üzüm qanından daha çox qırmızıdır. Bir saat bunun və bir saat da onun ilə köklənirsən, Bundan sonra özün-özünə köklən ki, özünlə harmoniya yarada biləsən".

Mən "nəzər " sözünü heç də təsadüfi şəkildə işlətmədim. Nəzər, klassik ədəbiyyat, xüsusilə də klassik irfan ədəbiyyatında ayağını az qala şahidlik mərhələsinə çatdıran şair-ariflərin tez-tez işlətdiyi sirli sözdür. Hansı ki, bu sözü anlamaq, elə irfanın əsas istəyini anlamaq kimi təsir bağışlaya bilər. Cism gözü ilə dünyaya göz açan insan, həqiqətləri görmək üçün hər şeydən öncə görməyə, görə bilməyə və bir sözlə nəzər yetirməyə ehtiyacı var. Yəni, həqiqi irfanın birinci mərhələsi nəzərdir desək, qətiyyən yanılmamışıq. Hafiz deyir:

Dər nəzərbaziye ma bixəbəran heyranənd,

Mən çeninəm ke nemudəm, degər işan danənd.

"Bizim nəzərbazimizdə (baxmaq, görmək və şahidlik etməyimizdə), yəni nəzər oyunumuzda, xəbərsizlər heyran qalırlar, mən olduğum kimi özümü göstərdim, qalanını özləri bilərlər."

Nəzər, Allahın "ümumi rəhmanlığı"nın göstəricisidir. Nəzər edə bilməyən, baxmaqdan əlavə görmə, müşahidə etmə qabiliyyəti olmayan heç bir göz, yəni heç bir insan, Allahın ümumi rəhmaniyyətindən istifadə edə bilməz. Allah öz rəhmanlığını nemətləri vasitəsilə bütün kainata yayıb və kəmiyyət-keyfiyyətindən asılı olmayaraq, heç bir fərq qoymadan öz mərhəmətini vücudların, varlıqların arasında bölüb. Bu rəhmanlıq hər şeydən öncə gözlə müşahidə olunur. Yəni salik hər şeydən öncə nəzər etmək qabiliyyətinə malik olmalıdır. Xəyyam deyir:

Bər mən beheşt ər be taət bəxşi,

İn mozd bovəd, lotfo ətaye to kojast?

"El Allah, mənə cənnəti sənə etdiyim ibadətlərə görə mükafat kimi bağışlayırsan, bəs sənin öz mərhəmətin, lütfün hardadır"?

Əslində Xəyyam dolayı yolla buna işarə edir ki, cənnətdə əldə etdiyimiz nemətlər Allahın rəhmanlığı deyil, bəlkə bizim itaətkar bəndə olduğumuz üçün bizə verilən müzd və ya mükafatdır. Düzdür ki, Xəyyam, rəhmanlığın harada və necə olduğuna dair heç bir işarə vermir, amma həqiqət buradadır ki, Allahın müzd və mükafatla yanaşı böyük bir rəmnalığı və rəhmanlığı əsasında nemətləri var ki, onları məhz bu dünyada əldə etmək mümkündür."Lazəmanlıq", "laməkanlıq" və "fənafillah"la deyil, məhz məkan, zaman və şahidliklə həmin nemətləri əldə etmək olar. "Post irfan" nəzəriyyəsi bu nemətlərin əldə edilə bilməsi yollarını saliklə öyrədir. Post irfan salikləri riyazət, dərvişlik, cismə ziyan yetirmək və bu kimi heç bir nəticəsiz yollara qarşıdır. Nəfsin təmiz saxlaması üçün cismə ziyan vurmaq ən yalnış yol hesab olunur. "Post irfan" da cism salikin həmrahı və köməkçisi kimi, onunla ta axıra qədər gedir. Ona görə də cismin zəifləməsi deyil, əksinə, cismin daha da güclü və sağlam olmasına mütləq ehtiyac vardır. "Tərki-dünyalıq", özünü ac saxlamaq, nehilizm və dünyanın puç olmasına işarə edən hər bir fikir ya vasitə kənara qoyulur. Ruh və cism, yəni kəmiyyət və keyfiyyət bir tərəzinin iki tərəfi kimi hər zaman bərabər səviyyədə olmalıdırlar. Nə kəmiyyətin keyfiyyətə, nə də keyfiyyətin kəmiyyətə heç bir üstünlüyü yoxdur. Klasssik irfanın da problemi məhz buradadır. Problem oradan başlayır ki, biz mütləq keyfiyyətə sahib olmaq üçün hərəkət mahiyyətini tam şəkildə dərk etmədən hardansa haraya getmək üçün can atırıq. Bir çox hallarda da cismi tamamilə unudur, bütün axtarış gücümüzü ruh və təxəyyüllər əsasında qururuq. Müşahidə edə bildiyimiz, görə bildiyimiz dünyanın hərəkət əsasında yaranmasını nəzərə alsaq, klassik ədəbiyyatın bu istəyini hardasa anlamaq olar. Ancaq belə bir sual ortaya çıxır ki, hər bir varlığın cismini yaradan hüceyrələrin içində, bir mərkəz ətrafında dövr edən elektronların hərəkəti hərəkət deyilmi? Elə həmin elektronların hərəkəti əsasında bizim və bütün varlıqların şəkli formalaşmırmı? Bəs həmin elektronlar bir anda hərəkətdən dayansalar bizim və dünyanın şəkli necə formada olacaq? Təsəvvür edin ki, əlinizdəki kitabı eyni mehvər ətrafına sürətlə fırladırsız. Hərəkətin sürəti müəyyən həddə çatandan sonra atrıq o kitab, kitab şəklindən çıxaraq dairə bir qara şəkil formasında görünəcək. O kitabın varlığı həqiqətdə olsa da, hərəkət halında tapdığı forma onun reallığıdır. Biz bir çox hallarda kitabın, yəni axtardığımız hər şeyin hərəkətdə olan halını görürük deyə, həmin vücudun həqiqətini də elə onda axtarırırq. Amma sizcə həqiqəti dürüst şəkildə bilmədikdə nəyinsə barəsində danışmaq doğrudurmu? Cavab təbiidir ki, "xeyr"dir. Hər şeydən öncə biz təyin etməliyik ki, kitab yoxsa elektronların hərəkəti nəticəsində yaranan qara bulud və ya dairənin axtarışındayıq. Mövlanə deyir:

Yar dər xane və ma gerde cahan migərdim,

Ab dər kuze və ma teşne ləban migərdim.

"Yar evdədir, amma biz dünyanı onun axtarışında gəzirik, küzəmizdə su var, amma biz bütün həyatımız boyunca susuz gəzirik"

Və ya deyir:

"Dər dərune Kəbe rəsme qeble nist,

Çe ğəm ər ğəvva sra paçile nist?"

"Kəbənin içində qiblə axtarmazlar, dalğıcın ayağında pəl olmasa da, bu, dalğıc üçün qəm və dərd deyil".

Demək ki, hər şeyi aydın və dürüst görmək üçün boş-boşuna fırlanmaqları dayandırmalı və bir an öncə dayanmalıyıq. Yenidən öz daxilimizə qayıtmalı və sıfırdan axtarışa başlamalıyıq. Ancaq bu dəfə "post irfan" təlimlərinə əsasən doğru və səhih yolla yürüməliyik. Ətraf mühitə həqiqətin gözlə, yəni həqiqəti görə bilən gözlə nəzər yetirməli və daha sonra hara gedəcəyimizlə bağlı qərar verməliyik. Bir daha təkrar edirəm ki, hərəkətə qərar verdiyimiz təqdirdə kəmiyyətdən keyfiyyətə deyil, kəmiyyətiksə keyfiyyəti, keyfiyyətiksə kəmiyyəti özümüz üçün güzgüyə çevirməliyik. İrfanın daxilində baş verən hərəkətin mahiyyəti məhz budur və bundan başqa heç nə deyil. Məcnunun Leyliyə olan sevgisi Məcnunun özündən Leyliyə qədər hərəkət etməsi kimi başa düşülməməlidir. Əslində Məcnun Leylidən özünə güzgü yarada bilmiş və Leyli güzgüsünün içində şəhadətə doğru hərəkət etmişdir. Leylinin bütün hərəkətləri, zahiri görünüşü, insani keyfiyyətləri əslində Leylinin deyil, Məcnunun keyfiyyətləri idi.

Sayman Aruz

Ədəbiyyat qəzeti. - 2017.-23 sentyabr.- S.10.