Azərbaycan şeirinin qərib səhifələri

Orta çağın ictimai, elmi və dini düşüncə sahələri ilə yaxından bağlı olan, dövrünün tarixi-siyasi prosesləri, ədəbi təxəyyülü, fəlsəfi təfəkkürü, dini baxış və musiqi zövqünü nümayiş etdirən və Azərbaycan xalqının milli-mənəvi dəyərlərinin ifadəçisi olan klassik ədəbiyyatın öyrənilməsində baxış bucaqlarını yeniləmə və qəliblənmiş yanlışların fikri asılılığından azad olmağa ehtiyac yaranmışdır və bu, artıq zamanın tələbidir. Çünki yalnız dövrün tələbinə uyğun prizmadan baxılarsa, klassik ədəbi irsin indiyədək qaranlıqlara bürünmüş bir sıra məqamlarına işıq salına bilər. Bir çox baxımdan maddi mədəniyyətimizin göstəricisi olan abidələrlə eyni statusda olan mənəvi-fikri mirasımızın – klassik irsin qorunması olduqca vacibdir. Çünki bu əsərlərdə xalqımızın milli, mənəvi, əxlaqi, ədəbi, fəlsəfi və dini düşüncəsi, bütün bu sadaladıqlarımızın cəmindən yaranan varlığı öz ifadəsini tapmışdır. Bu əsərlər sadəcə fərdi bədii təxəyyülün deyil, kollektiv zehniyyətin də məhsulu kimi dərk və qəbul olunur. Əslində milli-mənəvi sərvətimizin çəkisi, sərhədləri və yaradıcıları sıxlıqla gündəmə gələn və aktuallığını itirməyən məsələlərdəndir. Amma bu sahənin tədqiqi artıq fərqli müstəviyə keçməli, yersiz şişirtmə və zərərli təhriflərdən arınaraq ciddi tədqiqatların obyekti olmalı, beynəlxalq elmi aləmdə Azərbaycan türklərinin zəngin mənəvi-əxlaqi dəyərlərinin göstəricisi olaraq təqdim olunmalı, digər ölkələrin bir çox təfəkkür sahiblərinin bu düşüncə mərkəzindən faydalandığı sistemli şəkildə əsaslandırılmalı, təkcə Azərbaycanın deyil, dünya ədəbiyyatı içərisində həqiqi mövqeyi müəyyənləşdirilməlidir. Bu işin görülməsində kortəbiilik yolverilməz, mərkəzləşdirilmiş araşdırmalar isə artıq tarixi zərurətdir.

Azərbaycanda bu sahə araşdırılarkən bəzi məqamlarda tərəddüdə yol açan, bəzən isə fikir çaşqınlığı yaradan səbəblərə orta əsrlərdə mütəmadi olaraq dəyişən sərhədlər, fərdi və ixtiyari yerdəyişmələr, kütləvi mühacirət, dövrün ədəbi dəbinə uyğun dil seçimi və yaxud digər türk dillərinin ləhcə xüsusiyyətlərinin istifadəsi, millətin və dilin adının təkrar-təkrar dəyişmələrə məruz qalması və s.-dir. Bir məqalədə bu kimi tarixi, ictimai, siyasi, coğrafi, inzibati, filoloji və s. səbəblərdən qaynaqlanan çoxsaylı problemlərin geniş təhlilini vermək imkan xaricindədir. Biz burada əsas mövzumuza keçməmişdən öncə bu çoxşaxəli problemlə bağlı sadəcə orta əsrlər Azərbaycan şeirinin tədqiqi və təbliğində müşahidə etdiyimiz iki fərqli yanaşma tərzini vurğulamaq istərdik:

Bu problemlərdən birincisi bir sıra dünya şöhrətli şairimiz (Nizami, Nəsimi, Füzuli...) və ya tanınmış hökmdar şairlərimizin (Həqiqi, Xətai...) milli mənsubiyyəti, hansı xalqın və ya dövlətin onlara sahib çıxma hüququna malik olmasının çoxsaylı mübahisələrin obyekti olmasıdır. Bu şairlər Azərbaycanda birmənalı olaraq, Azərbaycan ədəbiyyatının nümayəndəsi kimi öyrənildiyi halda, ölkə xaricində digər qonşu və ya qohum dillərin tədqiqatçıları tərəfindən onların ədəbiyyatının təmsilçiləri olaraq təqdim olunur. 2. Digər problem isə Azərbaycan torpaqlarında dünyaya gələn və ya Azərbaycan türkcəsi sahəsinə aid olub çeşidli səbəblərdən digər ölkələrdə ədəbi yaradıcılıqla məşğul olan şairlərimizin orta əsrlər qaynaqları və bəzi xarici çağdaş araşdırmalarda Azərbaycandan olmasının açıq və yaxud dolayısı ilə bildirilməsinə baxmayaraq, Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığında bu məsələlərə diqqət yetirilməməsidir. Nəticədə bu laqeydlik və diqqətsizlik həmin şairlərin sağlığında bağlayan qürbət həyatının bu gün də davam etməsinə gətirib çıxarmışdır. Bu qəriblik onların sağlığında coğrafi və fiziki anlamda vətəndən uzaqlıq idisə, bu gün həmin qəriblik onların yaratdığı ədəbi nümunələrin hazırda mənsub olduqları xalqın ədəbiyyatında yerini almaması, ayrı bir bölgənin ədəbi nümunəsi kimi öyrənilməsində üzə çıxır. Bu şairlərin fəaliyyət göstərdiyi coğrafiya qardaş və ya qonşu ölkələrin ərazisinə daxil olduğundan onlar həmin ədəbiyyatın içində əriyib qeyb olmuş və bizim ədəbiyyatımız üçün isə, təəssüf ki, itirilmişlər. Həmin söz ustalarının bir qisminin (Bədrəddin Qivami (XII), Qənbəroğlu (XIII)) bizə az sayda əsəri gəlib çatmışdir, digər bir qisminin isə mirası nisbətən daha həcmlidir (Xoca Dehhani (XIV), Rəfii (XIV əsrin ikinci yarısı-XV əsrin I yarısı)). Zənnimizcə, bu şairlərin müqayisədə daha kiçik həcmdə olan mirasının belə müəyyənləşdirilərək dəyərləndirilməsi Azərbaycanın anadilli ədəbiyyatının özülünü təşkil edən əsərlərin sayını artıra və nəticədə ədəbiyyatımızı zənginləşdirə bilər. Bundan başqa, bu əsərlərin Azərbaycan ədəbiyyatı kontekstində öyrənilməsi ilk ədəbi nümunələrin təkcə kəmiyyətini artırmaz, həm də poetik keyfiyyət göstəricilərini üzə çıxarar və həmin şeirlərin yayılma arealı barədə müəyyən təsəvvür yarada bilər.

Doğrudur, orta çağda xüsusilə XV-XVI əsrlərdə yaşayıb fəaliyyət göstərmiş çoxsaylı mühacir şairlərimizin adlarına təzkirələrdə sıx-sıx rast gəlinir. Həmin faktların üzə çıxarılaraq elmi baxımdan qiymətləndirilməsində tanınmış tədqiqatçı alimlərdən A.Musayeva və gənc araşdırıcı V.Musalının xidmətlərini xüsusi qeyd etmək lazımdır. Amma biz burada sonrakı dövrlərdə müəyyən səbəblərdən kütləvi xarakter alan mühacirətdən deyil, anadilli Azərbaycan poeziyasının divan və fəlsəfi şeirinin bünövrəsinin qoyulmasında xidmətləri olan, lakin bu ədəbiyyatın nümayəndəsi kimi öyrənilməyən şairlərdən bəhs edəcəyik. Silsilə kimi nəzərdə tutduğumuz bu yazıda ilk olaraq, son dövrlər Türkiyə ədəbiyyatşünaslığında Azərbaycan hürufi ədəbiyyatının nümayəndəsi kimi təqdim olunan Rəfiidən, daha sonra bir sıra faktiki materiallar əsasında Azərbaycan ədəbiyyatının nümayəndəsi olması qənaətinə gəldiyimiz Qənbəroğlu və Xoca Dehhanidən bəhs etməyi nəzərdə tutmuşuq. Çağdaşı Həsənoğlu kimi az sayda şeiri bizə gəlib çatmış Qənbəroğlunun milli mənsubiyyəti və nisbəsi barədə ilkin qaynaqlarda məlumat verilmir, lakin əsərinin yayıldığı və əks-səda doğurduğu arealda Azərbaycanın da xüsusi yeri vardır. Həsənoğlu ilə eyni bölgədən – əslən Xorasandan olan Xoca Dehhani isə uzun illər boyu Türkiyədə Anadolu divan şeirinin ilk nümayəndələrindən sayılmışdır. Məsələnin bu şəkildə qoyuluşunda heyrət doğuran səbəblərdən biri eyni bölgədən olduqları halda, Həsənoğlunun Azərbaycanda anadilli şeirinin ilk nümayəndəsi, Xoca Dehhaninin isə Türkiyədə anadilli divan ədəbiyyatının ilk təmsilçisi hesab olunmasıdır. Halbuki Xoca Dehhaninin sonrakı dövr ədəbi fəaliyyəti Anadolu ilə bağlı olsa da, o, Azərbaycan türkcəsinin aktiv işləndiyi bir bölgənin övladıdır və Azərbaycan ədəbiyyatının da nümayəndəsi olaraq öyrənilməsinə mənəvi haqqımız çatır. Bəhsini etdiyimiz şairlərin irsinin bu kontekstdə öyrənilməsi, ədəbi-fikri düşüncəsinin zəmininin və hansı ədəbi çevrənin yetirməsi olmasının dəqiq müəyyənləşdirilməsi onların şəxsiyyəti və mirasını əbədi qəriblik statusuna məhkumluqdan da xilas etmiş olar.

Hürufi şair Rəfii

İndiyədək Azərbaycanda ədəbi və fəlsəfi fikir tariximizin bir nümayəndəsi kimi öyrənilməyən Rəfii Nəsiminin məşhur xəlifələrindəndir. Onun şəxsiyyəti, həyatı, doğum yeri və milli mənsubiyyəti Azərbaycanda təfərrüatlı araşdırılmamış, haqqında daha çox Nəsiminin davamçısı kimi ümumi şəkildə söz açılmışdır. Maraqlıdır ki, “Bəşarətnamə” və “Gəncnamə” kimi iki məsnəvisi ilə daha çox hürufi müəllif kimi tanınan Rəfii Azərbaycandakı tədqiqatlarda türkiyəli (З.Кули-заде. Хуруфизм и его представители в Азербайджане. Баку: Элм, 1970, с. 222; M.Quluzadə. Böyük ideallar şairi. Bakı: Gənclik, 1973, s. 18 və s.), Azərbaycandan kənarda yazılmış bir çox əsərlərdə isə Türkiyəyə mühacirət etmiş hürufi şair kimi öyrənilmişdir. Türkiyə və Avropada yazılmış bəzi tədqiqat əsərlərində onun Nəsimi ilə bərabər Türkiyəyə mühacirət etməsi bildirilir. Bir sıra hallarda Rəfiinin nisbəsi qeyd edilmədən ümumiyyətlə mühacir hürufi şair kimi təqdim edilir, bəzən o, Əcəmdən Ruma gəlmiş bir hürufi kimi göstərilir, bəzən isə şairin doğum yerinin Şirvan ola biləcəyi ehtimalı irəli sürülür. Türkiyəli məşhur dilçi alim Günay Kut yazır: “Dilindəki azəri ləhcəsi özəlliklərinə görə şirvanlı bir azəri türkü olması ehtimal oluna bilər” (Kut, Günay. Refîî // Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. C. 34. İstanbul: Türkiye Diyanet. Vakfı, 2007, s. 526).

Rəfinin ölüm tarixinin 1409-cu ildən sonraya aid olması barədə tədqiqatçılar yekdildirlər. [Bəzi araşdırmalarda qaynaq göstərmədən onun vəfat tarixi 1418-ci olaraq göstərilir. Zənnimizcə, bu, Nəsimiyə aid vəfat tarixinin yanlışlıqla onun xəlifəsinə aid olunmasının nəticəsidir].

Ə.Gölpınarlı onun məzarının indiki Yunanıstan ərazisində (Preveze) olduğu qənaətindədir. Bir sıra araşdırmalarında eyni qənaəti ifadə edən F.Usluer son məqalələrindən birində şairin dəfn olunduğu yeri Kirmana aid Pəryüz olaraq qeyd edir (https://www.academia.edu/4854623). Amma şairin Anadoluya mühacirəti onun son məkanının Yunanıstan ola biləcəyini daha ağlabatan edir. Çünki Fəzlullahdan sonra hürufilərin İran və Azərbaycanı tərk edərək üz tutduğu ölkələr ilk olaraq Şam (Suriya), daha sonra Rum (Türkiyə) idi. Bu mənada Rəfiinin Anadoludan Kirmana gedərək, hürufilik təliminin təbliği ilə məşğul olması və orada vəfat etməsi inandırıcı görünmür. Həm də hürufiliyi Rum elində yaymaq tapşırığını Nəsimidən alan Rəfiinin ən yüksək epitetlərlə heyranlığını ifadə etdiyi mürşidinin sözünə sonadək əməl etmədən hürufiliyi yaymaq üçün İrana gedəcəyi ehtimalı şübhə doğurur. Bundan başqa, bu təlimin yayılma arealında Balkan ölkələrinin (Yunanıstan, Macarısan...) adına rast gəlindiyi halda, Kirmanın bu təsir çevrəsində xüsusi bir yeri yoxdur.

Şairin elm aləminə hələlik iki məsnəvisi məlumdur: “Bəşarətnamə” və “Gəncnamə”. Hər iki məsnəvinin əlyazma nüsxələri dünyanın bir sıra kitabxanalarında yer alır. Rəfiinin “Gəncnamə”sinin əlyazma nüsxələri İran, Türkiyə, Fransa və Britaniyanın kitabxanalarında, “Bəşarətnamə”nin əlyazma nüsxələri isə İran, Türkiyə, Misir və Britaniyanın kitabxanalarında saxlanılır. Məsnəvilərin bu çeşidli nüsxələrdəki həcmi fərqli şəkildədir. Həmin nüsxələrin həcm baxımından müxtəlifliyi hər iki əsərin elmi-tənqidi mətninin hazırlanması üçün bütün bu variantların əldə olunaraq nəzərdən keçirilməsi zərurətini yaradır. “Bəşarətnamə”nin əlyazmasının nüsxələri təkcə Türkiyədə İstanbul Universiteti, Topqapı Sarayı Müzeyi, Süleymaniyyə və Millət kitabxanalarında qorunur. (bax: Hurufilik Metinleri Kataloğu. Hazırlayan: Abdülbaki Gölpınarlı. Ankara: TTK Yayınları, 1989)

Hürufi şairin “Bəşarətnamə”si haqqında doktorluq dissertasiyası yazaraq, dil baxımından təhlil edən Mehmet Yigit əsərin elmi-tənqidi mətnini də hazırlamışdır. Öncə də qeyd etdiyimiz kimi, türkiyəli dilçi alimlərin bir qismi “Bəşarətnamə”nin dil baxımından Azərbaycan türkcəsinin xüsusiyyətlərini daşıdığını bildirirlər. Buna görə də “failatün, failatün, failün” qəlibi ilə yazılmış olan əsər təkcə Azərbaycan ədəbi-təsəvvüfi düşüncəsi deyil, dil tarixi baxımından da əhəmiyyət kəsb edir. Qənaətimiz belədir ki, Türkiyə ədəbiyyatşünaslığında Nəsimi ilə Türkiyəyə mühacirət etdiyi, əslinin Əcəmdən olduğu bildirilən, dili isə türkcə olan şairin Azərbaycan türkü ola biləcəyi tərəddüdə yol verməməlidir.

Şairin ikinci məsnəvisi olan “Gəncnamə” h. 1260 / m. 1844-cü ildə Türkiyədə ərəb əlifbası ilə Nəsiminin türkcə divanının əvvəlinə əlavə olunmaqla nəşr edilmişdir. Əsər 1946-cı ildə İsmayıl Hikmət tərəfindən təkrar çap olunmuşdur (İ.H.Ertaylan. Hurûfî Edebiyatı Örnekleri. I. Gencnâme-i Refî'î. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Yayınları, 1946).

Hürufi şairin “Bəşarətnamə”sinin adı İncil (hər iki kəlmə “müjdə” anlamındadır), “Gəncnamə”sinin (hərfən: “Xəzinə haqqında kitab”) adı isə Nizaminin “Məxzənül-əsrar” (“Sirlər xəzinəsi”) məsnəvisinin adı ilə səsləşir.

Bir sıra digər hürufilik mətnləri kimi Rəfiinin “Bəşarətnamə”sinin də “Cavidannamə” adlandırılmasına rast gəlinir. Hürufilik üzrə tanınmış mütəxəssislərdən olan F.Usluer Əli Əmiri, mənzum №943-də saxlanılan bir əlyazmasının başında Rəfiinin “Bəşarətnamə”sinin adının “Cavidannamə” şəklində yazıldığını bildirir (https://www.academia.edu/4854623). Burada bir cəhəti də vurğulamalıyıq ki, hürufilik ədəbiyyatında “Bəşarətnamə” adlı farsca daha bir əsər vardır. Həmin əsər bəzən Fəzlullahın nüfuzlu xəlifəsi Əliyyül-Əlanın, bəzən isə onun digər xəlifəsi Əbülhəsənin adına qeyd olunur. Tədqiqatçıların bəziləri bu iki şəxsin eyni bir adam olması, bəziləri isə iki fərqli şəxs olduğu qənaətindədirlər.

Qeyd etməliyik ki, “Gəncnamə” məsnəvisi “Gənci-nihan min məqalati-Monla Rəfii” adı altında da kataloqlarda yer alır. Əsərin adı bu variantda şairin mürşidi Nəsiminin “gənci-nihan”, “gənci-məxfi” və s. kimi məcazları ilə assosiasiya yaradır.

Hürufi şairin adının “monla” epiteti ilə verilməsi onun ciddi təhsil almasını göstərir. Çünki sözlüklərdə “monla” kəlməsinin anlamı “müdərrislikdən sonra qazılıq dərəcəsini qazanan üləma”, “böyük qazı”, “böyük alim”, “xoca” və s. kimi verilir. İstər bu epitet, istərsə də onun Fəzlullahın farsca mürəkkəb əsərlərini oxuyaraq, bəzi məqamlarını türkcə qələmə alması fars dilinə mükəmməl bələdliyini və mədrəsə təhsili aldığını təsdiqləyir.

Rəfiinin “Bəşarətnamə”sinin tədqiqata cəlb etdiyimiz əlyazma nüsxəsi İranın Mələk Kitabxanasına məxsusdur. Bu mətn təkcə hürufilik ideyalarının ifadəsi baxımından maraq doğurmur. Əsər xəttatlıq xüsusiyyətləri, yazı tərzi və struktur baxımından mürəkkəbliyi ilə də diqqəti cəlb edir. Məsnəvinin mətni ənənəvi tərzdə – misraları qarşı-qarşıya və ya alt-alta deyil, hər sətirdə üç misra olmaqla üç sütun şəklində yazıya alınmışdır. Bu cəhət isə mətnin oxusu və qavrayışını nisbətən çətinləşdirir. Səhifələrin kənarında bəzən haşiyə şəkilli qeydlər edilmişdir. Bu qeydlərin yazı tərzi onun elə nüsxəni köçürən katib tərəfindən edildiyi təsəvvürünü yaradır. Katib bəzən mətndə yazılış üslubu baxımından çətin oxunan ifadəni ayrıca olaraq haşiyədə qeyd edir. Bəzən vərəqlər arasındakı əlaqəni qüvvətləndirmək məqsədi ilə sonrakı vərəqdəki ilk söz və ya bir neçə söz əvvəlki vərəqin sonunda haşiyədə ayrıca verilir. Bəzən isə haşiyədəki sözlərin mətndən seçilməməsi və fərqli kəlmələr olması diqqəti çəkir. Zənnimizcə, bu ifadələri qeyd etmədə katibin məqsədi əsərin nüsxə fərqlərini nəzərə çatdırmaqdır. Haşiyələrdə yer alan yazılar arasında eyni bir ayənin təkrarən verilməsi, bununla şairin sözünün Quran ayəsi vasitəsilə təsdiqlənməsi cəhdi də diqqətimizi cəlb etdi.

Tehran Mələk kitabxanasında saxlanılan bu əsərin üzərində “26 vərəq” qeydi verilsə də, əsas mətn hər sətri 3 misra, hər vərəqdə təqribən 75-80 misra olmaqla 30 vərəqdən ibarətdir.

“Bəşarətnamə” struktur baxımından məsnəvi, ideya-məzmun xüsusiyyətləri baxımından didaktik-əxlaqi əsərlər silsiləsinə aiddir. Şairin:

Bəşarətnameyi-Fəzli-ilahi,

Bilən görər qamu əşya kəmahi,

- misraları ilə başlayan bu əsəri Türkiyə ədəbiyyatşünaslığında XV əsrdə yazılmış ilk nəsihətnamələrdən sayılır.

Rəfiinin mirası zəngin olmayıb, hələlik məlum iki məsnəvidən ibarət olsa da, istər şairin özü, istərsə də mürşidi barədə müəyyən bioqrafik məlumatlara malikdir. Rəfiinin “Bəşarətnamə”sindən onun Fəzlullahla şəxsən tanış olmadığı (“Çün bana bildirdi kimdir Fəzli-Həq // Pərdə açıldıvü göründü təbəq”), Nəsiminin ona Rum əhlini hürufiliyə cəlb etməyi tapşırdığı (“Sən dəxi Rum əhlin agah eyləgil // Anlara bu gizli razı söyləgil”) və s. məlum olur. Əsərdən həmçinin daha öncə şairin sünni məzhəbində olması, sonralar dəhrilik və tənasüx etiqadına meyllənməsi, lakin ən sonda Nəsimi vasitəsilə hürufiliyi qəbul etməsi məlum olur.

Rəfiinin istər “Bəşarətnamə”, istərsə də “Gəncnamə” adlı əsərləri bu kimi bioqrafik xarakterli məlumatları ehtiva etməsi, Nəsimi ilə bağlı azsaylı olsa da, dəyərli bilgilər verməsi baxımından xüsusi önəm kəsb edir. Belə ki, iranlı tədqiqatçı Hüseyn Ulduz qaynaq göstərmədən Nəsiminin bir il Sultan Murad zamanında, bir il Bağdadda iqtidar əleyhinə təbliğata görə, daha bir il də Sultan Bayəzid dövründə məhkum olunduğunu yazır. Bu ehtimalları birbaşa təsdiqləyəcək qaynaqlar bizə məlum olmasa da, Nəsiminin fəaliyyət göstərdiyi ölkələr sırasında Türkiyə və İraqın da olması, onun xəlifəsi Rəfiinin aşağıdakı misraları bu mülahizələrdə həqiqətin payı olduğunu düşünməyə əsas verir. Rəfii “Bəşarətnamə”sində deyir:

Ol şəhidi-eşqi-Fəzli-zülcəlal,

Bəndi-zindanlarda yatan mahü sal.

“Bəşarətnamə”nin h. 811 \ m. 1409-cu ildə yazıldığını nəzərə alsaq, Nəsiminin 1409-cu ilədək bir neçə dəfə və müxtəlif zindanlarda məhkumluq həyatı yaşaması qənaəti hasil olur. Bundan başqa, birinci misranın məzmunundan bu həbs olunmaların hürufiliklə əlaqəli olması da birmənalı şəkildə aydın olur.

Rəfiinin mürşidi Nəsiminin ədəbi yaradıcılığının başlıca üslubi istiqamətləri barədə verdiyi məlumat da olduqca dəyərlidir. Mütəfəkkir şair Nəsiminin hürufiliyin əsaslarını açıqlayan mənsur “Müqəddimətül-həqayiq” (“Həqiqətlərin başlanğıcı”) risaləsi ana dilində qələmə alınmışdır. [Türkiyənin bir çox kitabxanalarında əlyazması şəklində qorunub saxlanan əsər 2014-cü ildə tədqiqatçı alim Fatih Usluer tərəfindən nəşr olunmuşdur]. Bu mənsur fəlsəfi əsərin müəllifinin Nəsimi ola biləcəyini dolayısı ilə təsdiqləyən fakta Rəfiinin “Bəşarətnamə”sində də rast gəlinir. Şair ustadından bəhs edərkən onun iki üslubda yazdığını bu şəkildə dilə gətirir:

Nəzm, nəsrindən bizə verdin xəbər,

Bu işarət əqli olana yetər.

Göründüyü kimi, Rəfii Nəsiminin nəzm və nəsr yaradıcılığını ilahi aləmdən verilən xəbər kimi dəyərləndirir. Bu misralarda maraq doğuran digər bir cəhət isə şairin Nəsiminin təkcə nəzm deyil, nəsr yaradıcılığını da xatırlatmasıdır. Hürufi şairin bu qeydləri mürşidi Nəsiminin aşağıdakı misraları ilə yaxından səsləşir:

مرا ز فضل الهی است دیده روشن

مرا ز نطق الهی زبان بود گویا

به مدحت ولی الله، به ذکر حی قدیم

به نظم و نثر مزین چو لولو لالا.

(Mənim gözümün nuru ilahinin fəzlindəndir,

Mənim dilim ilahinin nitqindən Allahın vəlisinin (hz. Əli nəzərdə tutulur. - S.Ş.) mədhində (və) Heyyü Qədim olan Allahın zikrində söz söyləyən olub,

Parlaq inci kimi nəzm və nəsrlə bəzənmişdir).

İlk dəfə olaraq tərəfimizdən tədqiqata cəlb olunan bu misralar Nəsiminin farsca bir qəsidəsində yer alır və onun təkcə mənzum deyil, həm də mənsur əsər sahibi olduğuna işıq tutur.

Rəfinin əsərlərində yer alan bəzi fraqmentlər həm də Nəsiminin elmi tərcümeyi-halının yazılmasında dəlil kimi istifadə olunur. Belə ki, onun “Bəşarətnamə”də mürşidini:

Nagəhan ol rəhməti-Fəzli-xuda,

Ol İmadəddini-sirri-Murtəza,

kimi yad etməsi Nəsiminin adı ilə bağlı çeşidli ehtimalları təkzib edərək, İmadəddini doğru saymağa, həmçinin onun dini etiqadının şiəlik olduğunu söyləməyə əsas verir.

Hürufi şair Rəfiinin “Bəşarətnamə”sində yer alan “sərvəri-afaq”, “əmirəlmömin”, “qütbi-aləm”, “pişvayi-əhli-din” kimi epitetlər Nəsiminin artıq 1409-cu ilədək hürufilik təriqətində şeyxlik məqamına çatdığını göstərir. “Sərvər”, “əmir”, “qütb”, “pişva” ifadələrinin hər biri Nəsiminin həmin ali statusunun poetik ifadəsidir və indiyədək tədqiqatlarda bu cəhətə diqqət yetirilməmişdir.

Əsərdə Nəsimi haqqında deyilən:

Ol bəladan ahü əfqan etməyən,

Söyləyən əsrarı pünhan etməyən,

Ol Məsihavəş səyahət eyləyən,

Pərdəsiz elmi-lədünni söyləyən...

kimi misralarda Rəfii mürşidinin gizli sirləri ifadə etmək bacarığı və həmin gerçəklikləri açıq söyləmə cəsarəti qarşısındakı heyranlığını bildirməklə yanaşı, Nəsiminin hürufilik təliminin təbliğindəki tərzi barədə də müəyyən təsəvvür yaradır. Hürufi şair “Ol Məsihavəş səyahət eyləyən” misrası ilə şeyxinin ömrünün səfərlərdə keçməsini və bu səyahətlərin təbliği xarakterliliyini – hz. İsanın ölüdirildən nəfəsi kimi bu təlim vasitəsilə insanlara yeni həyat bəxş etməsini vurğulayır.

Rəfiinin Nəsimiyə rəğbət və məhəbbəti mürşidinin Fəzlullaha olan münasibətinə çox bənzəyir. O da öz mənəvi rəhbərini ilahinin məqamına yaxın görərək, fərdi və orijinal xarakterli bir ifadədən istifadə edir: “Nəsimullah”. İfadənin bu şəkli “Fəzlullah” qəlibində olub, Rəfiinin ustadını ilahi həqiqətlər aləmin müjdəçisi kimi gördüyünü açıqlayır. Məsnəvinin adının yer aldığı ilk beytin ardınca gələn parçada deyilir:

Əvvəl səbül-məsani, ey həkim,

Gəldi nəsimullahir-rəhmanir-rəhim.

Rəfiinin bu misraları onun digər əsəri olan “Gəncnamə”də yer alan və bir çox tədqiqat əsərlərində sitat olaraq verilən aşağıdakı beytlə yaxından səsləşir:

Bulduq çü nəsimini nəimin,

Oldu bizə rəhməti rəhimin.

Ümumiyyətlə, hürufi şairin Nəsimini təkrar-təkrar “Allahın rəhməti” kimi təqdim etməsi diqqətimizi cəlb etdi. Rəfii yuxarıdakı beytlərdən başqa, “Bəşarətnamə”də yer alan “Nagəhan ol rəhməti-Fəzli-xuda // Ol İmadəddini-sirri-Murtəza” misralarında da şeyx şairi ilahinin mərhəməti olaraq vəsf edir. Əslində “nəsim” və “rəhmət”in (mərhəmət) bu tərzdə əlaqələndirilməsinin islami ənənədə fikri zəmini vardır. Belə ki, islami düşüncəyə görə, nəsim (səhər mehi) Yaradanın yaratdıqlarına bir mərhəmətidir.

Rəfiinin bu əsərindən Nəsiminin onu təkcə hürufilik təliminə cəlb etmədiyi, həm də türkcə yazmağa təşviq etməsi də aydın olur:

Pəs zəruri oldu türki söyləmək,

Söylədim, bir neçə gün çəkdim əmək.

Rəfiinin “Bəşarətnamə”sinin daha bir maraq doğuran cəhəti onun didaktik əsər olmaqla yanaşı, tərcümə xüsusiyyətlərinə də malik olmasıdır. Belə ki, şairin Fəzlullahın üç əsərindən bəzi parçaları türkcə nəzmə çəkməsini bildirməsi onun əsərini mənzum tərcümələr kontekstində öyrənməyə əsas verir. Türkiyəli tədqiqatçı alim İ.Arıkoğlu haqlı olaraq yazır ki, Rəfiinin “Bəşarətnamə”si “Cavidannamə”nin daha bir tərcüməsidir. Tədqiqatçıya görə, bu məsnəvi tərcümə olmaqdan artıq, təlif-tərcümə görünüşünə malikdir. Çünki əsərdə yer alan beytlərdən anlaşıldığı kimi, əsər tam bir “Cavidannamə” tərcüməsi deyil, Fəzlullahın çeşidli əsərlərinin bəzi bölümlərinin nəzmə çəkilməsidir (İ.Arikoğlu. Ferişteoğlu. Cavidân-nâme Tercümesi: ‘Işk-nâme (İnceleme-Metin). Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, Van, 2006, s. 3-4). Rəfii Fəzlullahın hürufilərin nəzərində çox önəmli olan üç farsca əsərindən tərcümə-iqtibaslara yer verdiyini aşağıdakı şəkildə ifadə edir:

“Ərşnamə” sözlərindən bunda var,

Tərcümə qıldım ki, qala yadigar.

...“Cavidannamə” sözüdür əksəri,

Fəhm edən olur cahanın minbəri.

Həm “Məhəbbətnamə”dən yazdım kəlam,

Üç kitabından haqqın oldu tamam.

Göründüyü kimi, “Bəşarətnamə”ni Rəfii özü Fəzlullahın üç kitabından seçmə tərcümə olaraq dəyərləndirir. Yuxarıdakı beytlərdə deyilənlər Rəfiinin Fəzlullahın farsca olan hər üç əsərindən bəhrələnməsi və həmin əsərlərdən əxz etdiklərini türkcədə əslinə yaxın – tərcümə olaraq dilə gətirməsi qənaətini yaradır. Əslində müasir tərcümə anlayışına tam cavab verməyən, Fəzlullaha sıx istinadla yaranıb formalaşan həmin əsər bu günün “tərcümə” anlayışı baxımından ancaq şərti anlamda tərcümə sayıla bilər.

Tədqiqatçı F.Usluerə görə, Rəfii praqmatist (faydalanmaqla edilən) tərcümə örnəyi olan “Bəşarətnamə”sində eyniylə Fəriştəoğlunun etdiyi kimi Fəzlullahın əsərlərindən ən əsas mövzuları əhatə edəcək şəkildə fraqmentar (qismi) tərcümələr etmiş və bu tərcümələrdə ixtiyari şəkildə hərəkət etmişdir. Rəfinin bu tərcümə tərzi hürufiliyin fundamental mövzularını seçib bunların əsaslarını anlatmaq istəyindən irəli gəlir. Anadoluda yazılan ilk təlif-tərcümə əsəri olduğu üçün hürufiliyin təməllərini bu şəkildə anlatmaq istəməsi olduqca təbii və yerindədir. Rəfiinin etdiyi tərcümələrdəki sərbəstliklər mənsur praqmatist tərcümələrdə görüldüyü kimi həm açıqlayıcı, həm də propaqanda məqsədlidir. (bax: F.Usluer. Farsçadan Türkçeye Hurûfi Metin Tercümeleri // Eski Türk Edebiyatı Çalışmaları - Metnin Halleri: Osmanlı'da Telif, Tercüme ve Şerh, İstanbul: Klasik Yayınları, 2014, s. 367)

Nəsimini şəxsən tanıyan və onun xəlifəsi olaraq, Anadolu və Balkan ölkələrində hürufiliyi təbliğ edən Rəfiinin hər iki əsəri ədəbiyyat, təsəvvüf, fəlsəfi fikir və dil tarixi baxımından maraq doğuran və əhəmiyyət kəsb edən özəlliklərə sahibdir. “Bəşarətnamə” həm də orta çağ Azərbaycan tərcümə sənəti tarixində xüsusi və fərqli bir məqama sahibdir. Bu fərqliliyin göstəricisi onun, F.Usluerin də müəyyənləşdirdiyi kimi, praqmatist tərcümə xarakterli olmasıdır.

Sonda bunu da bildirməliyik ki, Rəfiinin hər iki məsnəvisi, xüsusilə “Bəşarətnamə”sində Fəzlullahın nəzəri görüşlərinin icmalı və sadələşdirilmiş izahı verildiyi üçün bu əsərlər həm də hürufiliin öyrənilməsində sıx-sıx müraciət edilən qaynaqlardandır. Hürufi şairin hər iki əsərinin digər hürufilik mətnləri, xüsusilə risalələrə nisbətən sadə dillə yazılması təbliği-təlqini səciyyəsindən irəli gəlir. Qeyd etməliyik ki, hürufiliyin ilk əsərləri farsca, olduqca mürəkkəb, ərəbcə çoxsaylı iqtibaslar, hürufi simvol-kodları ilə yüklü mətnlər olduğu halda, Rəfiinin hər iki məsnəvisinin dili sadə və anlaşıqlıdır. Bunun başlıca səbəbi farsca və ya türkcənin hürufiliyi ifadə imkanlarına bağlı deyildir. Bu üslub fərqliliyinin başlıca səbəbləri hürufiliyə ilk dövrlərdə qoşulanların intellektual səviyyəsinin yüksəkliyi, ilk hürufilərin ciddi təhsil görmüş şəxslər olması, hürufiliyin Fəzlullahın sağlığında qapalı təşkililat şəklində fəaliyyəti, Fəzlullahdan sonra isə xəlifəsi Əliyyül-Əla və onun vasitəsilə bu təlimə cəlb olunan Nəsiminin təlimə kütləvi xarakter vermə cəhdləridir.

“Bəşarətnamə”nin bədii dəyərini və təsir dairəsinin olub-olmamasını müəyyənləşdirmək üçün xüsusi araşdırma aparılmalıdır. İndilikdə yalnız XIX əsrin məşhur mütəsəvvif şairlərindən Mir Həmzə Seyid Nigarinin türkcə divanında “bəşarətnamə” ifadəsinin yer aldığını və bunun Rəfinin əsərinə ehyam ola biləcəyini qeyd etməklə kifayətlənirik. (Nigarinin Nəsimi və hürufiliyə münasibətləri barədə ayrıca bir məqaləmizdə bəhs etmişik: S.Şıhıyeva. Seyyid Nesimi ve Mir Hemze Nigari: Poetik Sözün Seyri // I. Uluslararası Hamza Nigari Sempozyumu (31 Mayıs-01 Haziran 2012, Amasya). Amasya, 2012, s. 323-344).

Burayadək deyilənlərdən də göründüyü kimi, nisbətən irihəcmli və fəlsəfi-didaktik məzmunlu ilk anadilli məsnəvi, ilk nəsihətnamə və ilk mənzum tərcümə örnəyi kimi fərqli bir statusa malik olan “Bəşarətnamə”nin və onun bir sıra bədii və fəlsəfi özəlliklərini daşıyan “Gəncnamə”nin elmi-tənqidi mətninin nəşri, çoxyönlü tədqiqi və elmi baxımdan təfərrüatlı öyrənilərək dəyərləndirilməsinə ehtiyac vardır. Hər iki əsərdə XV əsrin əvvəllərindəki Azərbaycan türkcəsinin spesifik xüsusiyyətləri qorunaraq, ədəbi fakta çevirilmişdir. Bu baxımdan Rəfiinin bədii-fəlsəfi irsinin ədəbiyyatşünaslıq, dilçilik və fəlsəfə tarixi baxımından təfərrüatlı araşdırılması məqsədəuyğundur.

Səadət Şıxıyeva

filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent

AMEA akad. Z.M.Bünyadov adına Şərqşünaslıq İnstitutu

Ədəbiyyat qəzeti.- 2018.- 7 aprel.- S.18-19.