Professor Mir Cəlal Paşayev

və Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutu

Arxiv materialları əsasında ilk dəfə

II məqalə

Əvvəli qəzetimizin 1915-ci il 13 fevral tarixli sayında

SSRİ Elmlər Akademiyası Azərbaycan Filialının Nizami adına Ədəbiyyat və Dil İnstitutu 1942-ci ildə iki şöbədən: 1. Ədəbiyyat və dil , 2. Lüğət şöbələrindən ibarət idi. Professor Mir Cəlal Paşayev bu şöbələrdən ən böyüyünə - özündə Əlyazmalar fondunu, folkloru və mətnşünaslığı da ehtiva edən Ədəbiyyat və dil şöbəsinə rəhbərlik edirdi.

İnstitutun 1942-ci ilin yekunları haqqında hesabatında yazılırdı: "Ədəbiyyat və dil şöbəsi Azərbaycan ədəbiyyatının inkişaf tarixi, klassiklərin əsərlərinin nəşrə hazırlanması, Azərbaycan şifahi xalq yaradıcılığının toplanması və tədqiqi, Azərbaycan dilinin elmi işlənib hazırlanması və dialektlərin araşdırılması problemləri ilə məşğul olur" (AMEA RH Arxivi, fond-5, siyahı-4, s.v.-6, qutu-72).

Bu yığcam cümlə Mir Cəlal müəllimin rəhbərlik etdiyi şöbənin mövzu, tarixi mərhələ, ixtisas sahələri baxımından nə qədər geniş, əhatəli, ağır və məsuliyyətli problemlərin altına çiyin verdiyini, az qüvvə ilə nəhəng işlərin qulpundan yapışdığını, nəhayət? böyük bir boşluğun yığcam zaman müddətində doldurulmasına təşəbbüs göstərdiyini özündə əks etdirir.

Şöbə əməkdaşlarının fərdi iş planlarına müharibə şəraiti ciddi əl gəzdirsə də, 1942-ci ildə mühüm problemlərin icrasına başlanılmış, "Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi" üzrə 27 ç.v əvəzinə 34 ç.v. həcmində tədqiqat və toplama işi görülmüşdür. Azərbaycan ədəbiyyatının qədim dövrünə aid Mikayıl Rəfili 1 ç.v., Qədim və Orta əsrlər üzrə Həmid Araslı 10 ç.v., XVII-XVIII əsrlərə aid Məmmədhüseyn Təhmasib 4 ç.v., XIX əsr üzrə Feyzulla Qasımzadə 8 ç.v. XX əsrin əvvəlləri (Sovet dövrünə qədər) Mir Cəlal Paşayev 5 ç.v. və institutun direktoru Məmməd Arif Dadaşzadə Sovet dövründən bəhs edən 6 ç.v. həcmində material hazırlamışdır.

Mir Cəlal müəllim İnstitutun ona həvalə etdiyi fərdi iş planından əlavə "Antifaşist alman yazıçıları" (Q.Mann, L.Feytvanger və A.Sveyq haqqında //SSRİ EA Azərbaycan Filialının Xəbərləri.- 1942.- № 1.- s.13-18), "Anamın kitabı"nda vətənpərvərlik" ("Vətən uğrunda" jur.- 1942.- № 4-5.- s.90-98), "Füzulinin "Rind və Zahid"əsərində yenilik və köhnəliyin mübarizəsi" (SSRİ EA Azərbaycan Filialının Xəbərləri.- 1942.- № 2.- s.38-43) və s. elmi, ədəbi-tənqidi və publisistik məqalələr yazaraq dövrünün ən nüfuzlu mətbuat orqanlarında çap etdirmişdir. O bədii yaradıcılıq sahəsində də fəal çalışmışdır. "İlyas", "İsrafil", "Şərbət" və "Vətən hekayələri" adlı yığcam həcmli kitabçaları işıq üzü görmüş, on üç hekayəsi qəzet və jurnallarda nəşr olunmuşdur. Fədakar, səmərəli əməyin sanbalı və miqyası vurğulamağa əsas verir ki, Mir Cəlal müəllimi müharibədən, döyüşən cəbhədən azad etsələr də o özünü ədəbiyyat cəbhəsindən, fikir, söz döyüşündən bir an da olsun azad etməmişdir.

Etiraf edək ki, M.C.Paşayev elmi, bədii yaradıcılıqla pedaqoji fəaliyyəti böyük ustalıqla əlaqələndirməyi, hər üç sahədə böyük uğurlar qazanmağı yüksək səviyyədə bacarırdı. O paralel olaraq Azərbaycan Dövlət Universitetində dərs deyir və məhz bu təhsil ocağının təqdimatı əsasında Ali Attestasiya Komissiyasının 4 iyul 1942-ci il tarixli (Protokol № 16) qərarı ilə ona "Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi" ixtisası üzrə dosent elmi adı vermişdir. Mir Cəlal müəllimə Tomskdan ünvanlanan protokoldan çıxarışı SSRİ Xalq Komissarları Soveti yanında Ali Məktəblərlə İş üzrə Ümumittifaq Komitəsi Ali Attestasiya Komissiyasının sədr müavini İ.Aqroskin imzalamışdır.

Görülən işlərin nəticələrini nəzərdən keçirdikdə əminliklə belə bir qənaətə gəlmək olar ki, M.C.Paşayevin həm elmi, ədəbi-bədii yaradıcılığı, həm də ədəbiyyat və dil şöbəsinə rəhbərliyi 1942-ci il üzrə çox uğurlu olmuşdur. Xüsusilə şöbənin 30 m.v. həcmində "Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi" qısa kursunu az müddətdə başa çatdırması o dövr üçün böyük elmi-ədəbi hadisə idi.

Nizami adına Ədəbiyyat və Dil İnstitutu Ədəbiyyat və dil şöbəsinin 1943-cü il üçün nəzərdə tutulan tədqiqat planı müharibə əhval-ruhiyyəsi üzərində köklənmişdir desək yəqin ki, yanılmarıq. Mövzuların təqdimat rakursu vətənpərvərlik duyğularının ovxarlanmasına meylləndirilmişdir. Cəmiyyətdə elan edilmiş siyasi şüarların - "Hər şey vətən müharibəsinin qələbəsi üçün, hər şey hitlerizmin darmadağın edilməsi üçün, hər şey qəhvəyi taunun birdəfəlik ləğvi üçün!" - çağırışının təsiri altında araşdırma planlarının hazırlanması duyulmaqdadır. Tədqiqat işlərinin sərlövhələrini nəzərdən keçirək: "Azərbaycan xalqının qəhrəmanlıq eposu "Dədə Qorqud" (1 m.v., icraçı Həmid Araslı), "Nizami əsərlərində qəhrəmanlıq və vətənpərvərlik motivləri" (6 m.v., icraçı Heydər Hüseynov), "Şah İsmayıl Xətai Azərbaycan ədəbi dilinin müstəqilliyi və işlək olması uğrunda mübariz kimi" (1, 2 m.v., icraçı Həmid Araslı), "Azərbaycan xalqının qəhrəmanlıq eposu "Koroğlu" (30 m.v., icraçılar Məmmədhüseyn Təhmasib və Əhliman Axundov)," "Alovlu vətənpərvər Məhəmməd Hadi" (1, 2 m.v., icraçı Mir Cəlal Paşayev) və s.

Bu mövzulardan əlavə şöbədə Mir Cəlal Paşayevin rəhbərliyi ilə "Qızıl əsgərin kitabxanası" seriyasından "Faşist işğalçılarına ölüm" devizi altında 10 m.v. həcmində 10 kitabça hazırlamaq nəzərdə tutulmuşdur. Vətənpərvərlik ruhunda yazılacaq kitabçaların adları aşağıdakı kimi müəyyənləşdirilmişdir: 1. "Vətənə məhəbbətlə", 2. "Poetik sözün qüdrəti", 3. "Bizim andımız", 4. "Azərbaycanın qəhrəman qızı", 5. "Düşmənə nifrət", 6. "Dədə Qorqud" eposundan xalq qəhrəmanı Qaraca Çoban", 7. "Kişilik və dəyanət", 8. "Xalqların döyüş dostluğu", 9. "Hitlerçilər sovet xalqına nə gətirir?" və 10. "Düşmənin hiyləgər niyyətini ifşa edən məqalə".

Şübhəsiz ki, Ədəbiyyat və dil şöbəsinin nəzərdə tutulan fəaliyyət istiqaməti diqqətə çatdırılan mövzular ilə yekunlaşmırdı. Əlyazmalar fondunun materialları, elmi publisistik məqalələr əsasında, çoxəsrlik xalqlar dostluğunu özündə əks etdirən "Qafqaz xalqlarının dostluğu" adlı toplu da nəşr etmək plana salınmış, işin icrası Mir Cəlal Paşayevə və Həmid Araslıya həvalə olunmuşdur.

İnstitutun və şöbənin illik hesabatına əsasən öncədən planlaşdırılan tədqiqat mövzuları yüksək səviyyədə yerinə yetirilməklə yanaşı plandankənar işlər də həyata keçirilmişdir. "Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi"nin I cildi (qısa kurs) 40 m.v. həcmində redaktə olunmuş və nəşrə təqdim edilmişdir. İkinci cildin materialları makinada yığılmış və icraçıları - Heydər Hüseynov, Məmməd Arif Dadaşzadə, Mir Cəlal Paşayev və Həmid Araslı idi. Ədəbiyyat və dil şöbəsinin hazırladığı və çapa təhvil verdiyi digər diqqəti cəlb edən toplu "Vətən və ədəbiyyat" kitabıdır. Bu topluda Mir Cəlal müəllimin "Böyük kədər" məqaləsi də yer almışdır.

Dosent Mir Cəlal Paşayevin ədəbiyyatşünaslığa dair məqalələrindən böyük şair Məhəmməd Hadinin yaradıcılıq xüsusiyyətlərinə həsr etdiyi "Şair-vətəndaş" ("EA Azərbaycan filialının Xəbərləri", 1943, № 4, s.66-80), "Haqverdiyevin yaradıcılığı" ("Ədəbiyyat qəzeti", 1943, 12 dekabr), "Nizaminin müsbət obrazları" ("Vətən uğrunda", 1943, № 6, s.77-92), "Unudulmaz ədib" (Əbdürrəhimbəy Haqverdiyev haqqında "Kommunist" qəz., 1943, 12 dekabr), "Vətən və ədəbiyyat" ("Ədəbiyyat qəzeti", 1943, 24 sentyabr) və s. əsərləri dövrünün, zamanın ruhu ilə səsləşir, mühüm aktuallıq, müstəsna əhəmiyyət kəsb edirdi.

Mir Cəlal müəllimin 1942-1943-cü illərdə məzuniyyətə çıxmaması (buna görə direktorun 01.11.1943-cü il tarixli 61 saylı əmri ilə ona konpensasiya ödənilmişdir - A.R.), gərgin və intensiv elmi, ədəbi-bədii yaradıcılıq işləri, pedaqoji fəaliyyətlə məşğul olması səhhətinə mənfi təsir göstərmiş, 18-28 fevral (Əmr № 16, 04.03.1943) və 9-20 oktyabr 1943-cü il (Əmr № 63, 10.11.1943) tarixlərində əmək qabliyyətini itirərək xəstəliklə mübarizə aparması müvafiq sənədlərdə öz əksini tapmaqla yanaşı ümumi yaradıcılıq prosesinə də şübhəsiz ki, mənfi təsir göstərmişdir.

1943-cü ildə Nizami adına Ədəbiyyat və Dil İnstitutunda struktur dəyişikliyi edilmiş, dosent Mir Cəlal Paşayevin rəhbərlik etdiyi Ədəbiyyat və dil şöbəsindən folklor və əlyazmalar ayrılaraq müstəqil şöbələrə çevrilmişdir. Folklorşünas Əhliman Axundov Əlyazmalar fondu və nadir kitablar qurumunun müdiri təyin edilmiş, Mir Cəlal Paşayev isə noyabr ayının birinci dekadasında Lüğət şöbəsinin rəhbərliyinə gətirilmişdir. Bu təyinat gerçəkləşdirilərkən şübhəsiz ki, Mir Cəlal müəllimin 1930-cu illərdə Ensiklopediya və Lüğət İnstitutunda şöbə müdiri vəzifəsində çalışması, elmi işçilərin peşəkarlığına, yaradıcılıq potensialına yaxından bələd olması nəzərə alınmışdır.

İkinci Dünya müharibəsinin qüruba yaxınlaşması Akademiyanın divarları arasında da açıq-aşkar duyulmaqda idi. Mənəvi ruh yüksəkliyi böyük qələbənin uzaqda olmadığından xəbər verirdi. 1944-cü ildə Az.FAN-da, o cümlədən Nizami adına Ədəbiyyat və Dil İnstitutunda geniş islahatlara başlandı, elmə üz tutan gənclərə qapılar geniş açıldı.

İnstitutun tərkibi 1944-cü ildə 1. Ədəbiyyat və dil, 2. Folklor, 3. Əlyazmalar və nadir kitablar və 4 Lüğət şöbələrindən ibarət idi. Ədəbiyyat, dil və folklor şöbələri Azərbaycan ədəbiyyatının inkişaf tarixini, klassik ədəbiyyatın çapa hazırlanmasını, şifahi xalq yaradıcılığının toplanması və araşdırılması, Azərbaycan dilinin və onun dialektlərinin tədqiqi ilə məşğul olurdu.

Əvvəlki illərdə olduğu kimi 1944-cü ildə də institutun planında aparıcı mövzu "Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi"nə dair işin intensiv aparılması, tədqiqatın elmi mündəricəsinin genişləndirilməsi və məzmununun, mahiyyətinin dərinləşdirilməsi məsələlərinə diqqətin artırılması nəzərdə tutulmuşdur.

Azərbaycan ədəbiyyatının XVII-XVIII yüzilliklər üzrə tədqiq məsələlərini Həmid Araslı, XIX əsrə aid materialların hazırlanmasını araşdırıcı Feyzulla Qasımzadə, XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinin icrasını isə Mir Cəlal Paşayev öz üzərinə götürmüşdü. Bundan əlavə, böyük ədib iki il müddətinə (1944-1946) "XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı" mövzusu üzərində ciddi çalışmağı, həm altıcildlik ədəbiyyat tarixi üçün XX yüzilliyin 1905-1920-ci illərinin ədəbi-mədəni, ictimai-siyasi mənzərəsini işıqlandırmaq, həm də doktorluq mövzusunun parametrlərini müəyyənləşdirmək niyətilə tədqiqat işinin planını tərtiblədi...

İşin həcmi 20 çap vərəqi, yerinə yetirmə müddəti 1946-cı il dekabr ayınadək. Başlanıb - 1944" (AMEA RH Arxivi. Fond-7, s-1, iş-678, qutu-59, səh.-117).

Tədqiqat işinin planını nəzərdən keçirdikdə Mir Cəlal müəllimin doktorluq dissertasiyası üçün hazırladığı plan-prospektin ilk variantı olduğuna əminlik yaranır. Şübhəsiz ki, "Azərbaycanda ədəbi məktəblər" adlı tədqiqat işinin mündəricəsi, miqyası və əhatə dairəsi mövcud iş planından daha genişdir.

Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinin öncəki dövrlərlə, mərhələlərlə müqayisədə zaman baxımından XX əsr yarıya yetməsə də, ədəbi şəxsiyyətlər, hadisələr rakursundan dönəm çox zəngin, ziddiyyətli və mürəkkəb idi. Dövrün, epoxanın bütöv panoramını təqdim etmək, geniş tədqiqatlar aparmaq üçün Azərbaycandakı arxivlər mükəmməl və bitkin deyildi. Rusiya imperiyası dövründə Qafqazın ictimai-siyasi, ədəbi-mədəni mərkəzi missiyasını bir əsrə yaxın ləyaqətlə daşıyan Tiflisdəki dövlət arxivini araşdırmağa ciddi ehtiyac duyulurdu. Beləliklə, 1944-cü ilin fevralın 27-də Az.FAN-ın rəhbərliyi böyük elmi işçi, filologiya elmləri namizədi Mir Cəlal Paşayevi 15 gün müddətinə konfransda iştirak etmək və arxivlərdə araşdırmalar aparmaq üçün Tiflis şəhərinə ezam etdi. Toplanılan yeni ədəbi materiallar əsasında ədəbiyyat tarixi üçün nəzərdə tutulan 10 m.v. həcmində tədqiqat işi vaxtında və yüksək səviyyədə icra edildi. Tədqiqat işində ilk dəfə dövrün mühüm ədəbi hadisələri, tarixi şəxsiyyətləri, o cümlədən Məhəmməd Hadi, Əli Nəzminin həyat və yaradıcılığı əhatə olunmuşdur. Mir Cəlal müəllim Cümhuriyyətə qədərki dövri mətbuata xüsusi diqqət ayırmış, "Məzəli" jurnalı və onun qurucusu Haşım bəy Vəzirovun jurnalistlik fəaliyyətini geniş işıqlandırmış, Abdulla bəy Divanbəyoğlu, Əbdülxalıq Cənnəti, Abdulla Tofiq və b. həyat və yaradıcılığını təhlil etmiş və obyektiv dəyərləndirmişdir.

Direktor Məmməd Arif Dadaşzadənin və elmi katib Yusif Mirbabayevin imzaladığı Nizami adına Ədəbiyyat və Dil İnstitutunun 1944-cü il üçün elmi-tədqiqat işləri haqqında hesabatında "İnstitutun plandankənar işləri"nin 5-ci paraqrafında yazılır: "Az.FAN Nizami adına Ədəbiyyat və Dil İnstitutunun Əsərləri" toplusu tərtib edilmişdir. 1 №-li məqalələr toplusuna Mir Cəlalın "Divanbəyoğlunun yaradıcılığı haqqında", "Cənnəti haqqında", H.Araslının "Füzuli haqqında" və "Saib Təbrizi haqqında", M.F.Axundzadənin və A.P.Çexovun çap olunmamış məktubları M.A.Dadaşzadənin şərhləri ilə daxil edilmişdir" (AMEA RH Arxivi, fond-5, siyahı-4, saxlama vərəqi-16, qutu-73, səh.-132-136).

Elmi qaynaqlardan məlumdur ki, Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun ilk elmi əsərlər toplusundan ibarət olan "Ədəbiyyat məcmuəsi" 1946-cı ildə işıq üzü görüb. Amma bir fakt söyləməyə əsas verir ki, elmi-tədqiqat ocağının ilk məqalələr məcmuəsi Mir Cəlal müəllimin təşəbbüsü və tərtibi ilə məlum tarixdən iki il əvvəl - hələ 1944-cü ildə hazır idi...

İlin elmi-ədəbi hadisələrindən biri şübhəsiz ki, uzun illər Mir Cəlal Paşayevin və onun həmkarlarının fasiləsiz üzərində çalışdığı ikicildlik "Müxtəsər Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi" (50 ç.v. həcmində) kitabının nəhayət ki, işıq üzü görməsi oldu. Bu dərslik həm geniş ədəbi ictimaiyyət, həm də ali məktəblərin humanitar fakültələri üçün böyük bir boşluğu aradan qaldırmaqla yanaşı yazılmaqda olan altıcildlik "Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi" üçün də mükəmməl model, misilsiz nümunə missiyasını daşıyırdı. Müxtəsər Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinin 2-ci cildinin XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı hissəsi (Müxtəsər Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi. Bakı, 1944, 2-ci cild, səh.145-249) Mir Cəlal müəllimin təfəkkürünün və gərgin əməyinin məhsulu idi.

Həmin hesabatın elmi təbliğat sahəsində görülən işlər barədə qeyd olunmuşdur ki, Az.FAN-ın elmi sessiyalarında, ictimai təşkilatlarda və hospitallarda Mir Cəlal Paşayev "Cənnətinin vətənpərvər şeirləri", "Cənnətinin yaradıcılığı, dövlət teatrında və Yazıçılar İttifaqında fəaliyyəti", "Vətən və ədəbiyyat", "XX əsr ədəbiyyatı" və b. mövzularda məruzələr etmişdir. Eləcə də vətən, vətənpərvərlik və qəhrəmanlıq mövzusunda radio vasitəsilə M.A.Dadaşzadə, Mir Cəlal Paşayev, H.Araslı, F.Qasımzadə, M.Təhmasib, Ə.Axundov, Ə.Mirəhmədov çıxışlar etmiş və müsahibələr vermişlər.

M.C.Paşayev Azərbaycan Yazıçıları İttifaqında yaradıcılıq hesabatı vermiş ("Ədəbiyyat qəzeti". 1944, 11 mart), Yazıçıların pleniumunda məruzə etmiş ("Ədəbiyyat qəzeti". 1944, 18 may), Füzuli "Əsərləri"nin 1-ci cildinə "Füzuli lirikası" adlı (Füzuli. Əsərləri. Bakı, 1944, 1-ci cild. səh.6-32) geniş ön söz yazmış, "Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin yaradıcılığı" ("Vətən uğrunda" jur. 1944, № 1, səh.37-45), "Səhhətin romantikası" ("Ədəbiyyat qəzeti". 1944, 30 avqust - 13 sentyabr), "Kamil ustad" ("Kommunist". 1944, 24 dekabr), "Cəlil Məmmədquluzadənin hekayələri" ("Kommunist". 1944, 29 noyabr), "C.Məmmədquluzadənin dramaturgiyası" ("Ədəbiyyat qəzeti". 1944, 24 dekabr), "Zeynal Cabbarzadənin şeirləri" (Ədəbiyyat qəzeti". 1944, 24 dekabr) adlı elmi tənqidi məqalələrini, "Vətən" (Azərnəşr, 1944, 154 s.) sərlövhəli irihəcmli hekayələr kitabını, "Vətən uğrunda" jurnalında "Açıq kitab" romanını, çoxsaylı hekayə və oçerklərini nəşr etdirmişdir.

Bununla belə etiraf edilməlidir ki, 1943-cü ildə olduğu kimi, M.C.Paşayev 1944-cü ildə də 1 saylı Müalicəxananın verdiyi əmək qabiliyyətini itirmə vəsiqəsinə əsasən mart ayının 13-dən 16-dək (Əmr № 20), may ayının 25-dən iyun ayının 22-dək, iyunun 4-dən 10-dək (Əmr № 20), iyulun 1-dən avqustun 19-dək (Əmr № 32) müddətlərdə müalicə olunmuş, institutla əlaqələrini zəiflətmişdir. Xəstəlik, işlərin gərgin məcrada inkişafı onunla nəticələnmişdir ki, Mir Cəlal Paşayev İnstitutun 1 dekabr 1944-cü il 47 saylı əmrinə əsasən Ədəbiyyat şöbəsinin müdiri vəzifəsindən azad edilərək baş elmi işçi vəzifəsinə keçirilmiş, onun yerinə həmin tarixdən Ədəbiyyat şöbəsinin müvəqqəti müdirliyinə baş elmi işçi əvəzi Beydulla Musayev gətirilmişdir.

İstinad edilən sənədlər düşünməyə əsas verir ki, Mir Cəlal müəllim xəstə olduğu, müalicə aldığı günlərdə də qələmini əldən yerə qoymamışdır. Fəaliyyət sferasının mündəricəsini və mahiyyətini vizual nəzərdən keçirməklə böyük ədibin elm cəbhəsində, bədii yaradıcılıq sahəsində göstərdiyi şücaəti, fədakar əməyi heyrət doğurur desək - bəlkə də görülən titanik işlərin sanbalı, əhəmiyyəti haqqında gerçək, doğru mənzərəni ən zəruri təfərrüatları ilə əks etdirməkdə çətinlik çəkmiş olarıq. Mir Cəlal Paşayevin elm, ədəbi-bədii yaradıcılığı, pedaqoji fəaliyyəti Azərbaycan xalqının davamlı tərəqqisinə hesablanmış təmənnasız övlad borcu, müqəddəs vətənpərvərlik missiyasıdır.

***

Nizami adına Ədəbiyyat və Dil İnstitutu Elmi Şurasının 1945-ci il yanvar ayında rəsmi olaraq üç iclası keçirmişdi. M.A.Dadaşzadənin sədrliyi, Mir Cəlal Paşayev, Həmid Araslı, Yusif Mirbabayev, Əliheydər Orucov, Məmmədhüseyn Təhmasib, Beydulla Musayev, Əhliman Axundov, Əziz Mirəhmədov, Musarza Əsgərli və Novruz Ağayevin iştirakı ilə baş tutan ilk yığıncağın gündəliyi əsasən iki mövzunun müzakirəyə çıxarılmasından ibarət idi. İkinci mövzu üzrə "1945-ci il planında aşağıdakı ixtisar və dəyişikliklər edilir: 1. Baş elmi işçi Paşayev Mir Cəlalın xəstələnməsinə görə ədəbiyyat tarixinə aid planı 10 çap vərəqəsindən 4 çap vərəqəsinə endirilir. 2. İnstitutun direktoru Dadaşzadə M.A.yoldaşın institut daxilində başqa elmi məqalə və rəhbərliyi çox olduğundan Cəfər Cabbarlı haqqında yazacağı elmi əsərin həcmi 5 çap vərəqəsindən 3 çap vərəqəsinə endirilir" (AMEA RH Arxivi. Fond-7, s-1, iş-13, q-2, səh.100).

İnstitut Elmi Şurasının növbəti iclası beş gün sonra keçirilir...

Şübhəsiz ki, beş gündən sonra yenidən elmi şuranın iclasını keçirmək Azərbaycan Elmlər Akademiyasının təşkili məsələsilə birbaşa bağlı idi və yuxarı qurumların təşəbbüsü, təklifi və təkidi ilə baş tuturdu. İnstitutun tərkibindən ayrılaraq şöbələrin müstəqil struktura - Dil İnstitutuna və Nizami adına Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi muzeyinə çevrilməsi mühüm ictimai-siyasi hadisə olmaqla yanaşı bu prosesin Ədəbiyyat İnstitutuna vurulan "zərbə" kimi də dəyərləndirmək birmənalı olaraq yanlış və əsassızdır. Çünki, Azərbaycan elm məbədinin SSRİ Elmlər Akademiyasından birbaşa asılılığa son qoyulması milli akademiyamızın, eləcə də onun tabeliyində fəaliyyət göstərən elmi-tədqiqat institutlarının səlahiyyət hüdudlarını genişləndirirdi.

İnstitut Elmi Şurasının növbəti iclası yanvar ayının 29-da (protokolu № 3) əvvəlki tərkibdə keçirilmiş, gündəliyə "Fərdi planların müzakirəsi və təsdiqi" daxil edilmişdir. Bu müzakirə gecikmiş olsa da, fərdi planlar akademik İ.İ.Meşşaninovun tənqidi mülahizələrindən, xəbərdarlığından sonra mövzular və onların həcmi sıxılmış, süzgəcdən keçirilmiş, ən real görünən elmi işlər gündəliyə çıxarılmışdır. Elmi Şurada müzakirə olunan və təsdiq edilən işlərdən bir qismi bunlardır: "1. Mir Cəlal Paşayev: Ədəbiyyat tarixindən dörd çap vərəqəsi və Cəlil Məmmədquluzadənin əsərlərini 15 çap vərəqəsindən ibarət III cild materiallarının redaktəsi. 2. Araslı H.: Ədəbiyyat tarixindən 6 ç.v. və fərdi normasından əlavə olaraq ədəbiyyat tarixindən 4 ç.v. və Füzuli əsərlərinin III cildinin tərtibi və s.

Müharibə illərində arxa cəbhədə çalışan cəsur insanların, zəka, təfəkkür sahiblərinin fövqəladə fədakarlığı, cahanşümul cəfakeşliyi faşizm üzərində qələbəni, zəfər gününü anbaan yaxınlaşdırırdı. Reystaq üzərində qələbə bayrağının dalğalanmasına ay yarım qalmış Azərbaycan Xalq Komissarları Soveti 27 mart 1945-ci il tarixli qərarı ilə SSRİ Elmlər Akademiyasının Azərbaycan Filialının bazası əsasında müstəqil, milli Respublika Elmlər Akademiyasının yaradılması haqqında qərar qəbul etdi...

SSRİ Elmlər Akademiyasından birbaşa korrelyasiyaya, asılılığa son qoyan Azərbaycan alimləri elmi fəaliyyət sferalarını genişləndirir, fundamental tədqiqatlar sahəsində nəhəng uğurlara imza atmağa çox hazırlıqlı və şanslı idilər. Akademiyanın rəyasət heyətində, bölmələrində aparılan yeniləşmə, struktur dəyişiklikləri özünü institutlarda və şöbələrdə də şübhəsiz ki, ciddi şəkildə büruzə verirdi.

Mabədi var

Asif Rüstəmli

AMEA N.Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutunun şöbə müdiri,

filologiya üzrə elmlər doktoru, ADMİU-nun professoru

Ədəbiyyat qəzeti.- 2018.- 21 aprel.- S.14-15.