Azərbaycan şeirinin qərib səhifələri

III məqalə

3. Xorasanlı Xoca Dehhani

Azərbaycan oxucusuna adı yalnız Türkiyə ədəbiyyatının nümayəndəsi kimi tanış olan, təqribən 100 il boyunca azsaylı irsi ilə tədqiqat obyekti olan Xoca Dehhaninin şəxsiyyəti və yaradıcılığı barədə bəhsə başlamamışdan öncə bu problemin kökündə duran Xorasanda yaranan oğuz ədəbiyyatı və onun Azərbaycanla əlaqəsinin tarixinə ümumi şəkildə bir ekskurs etməyə ehtiyac vardır.

Xorasan bölgəsində yaranan ilk oğuz ədəbiyyatı örnəkləri, dil xüsusiyyətləri və nümayəndələrinin Azərbaycan türkcəsi ilə bağlılığı, ilk dövrlərdə həmin nümunələrdə Şərq və Qərb ədəbi türkcələrinin bəzi müştərək ləhcə özəlliklərinin tarixi-siyasi proseslərdən qaynaqlanan səbəbləri indiyədək elmi-nəzəri təhlilini tapmamış və bu ədəbi təzahürlər Azərbaycan ədəbiyyatı kontekstində öyrənilməmişdir. Halbuki tanınmış dilçi alim Zeynəb Qorxmazın tədqiqatlarında faktiki material əsasında Türküstandan Xorasana oğuz tayfalarının gəlişinin səbəbləri, o cümlədən monqol istilasının nəticəsi olaraq onların kütləvi köçü və bu ərazidə sıxlıqla məskunlaşması məsələləri elmi dəyərini almışdır. Bu görkəmli dilçi alimə istinadən bir sıra araşdırmalarda həmin proses dönə-dönə vurğulansa da, Qərb türkcəsində ilk əsərlərin bu bölgədə, yəni Xorasanda yarandığı xüsusi araşdırılmamış və diqqət daha çox həmin şairlərin bu bölgədən ayrıldıqdan sonra bağlandıqları dövlətlərdəki fəaliyyətə yönəldilmişdir. Xüsusilə Türkiyədə qələmə alınmış çoxsaylı tədqiqat əsərlərində Anadoluda ilk Qərb türkcəsində ədəbi əsər yaradan müəlliflərin - Əhməd Fəqih, Dehhani və digərlərinin Xorasandan Anadoluya getdikləri və türk dilində ədəbiyyatın yaranmasında göstərdikləri xidmət barədə məlumat verilir. Əslində olduqca həssas olan bu məsələ dəqiq, uzunmüddətli və təfərrüatlı tədqiqə möhtacdır. Xorasan ərazisi və çevrəsinin orta çağda oğuz türkcəsində ilk ədəbi nümunələrin yaranması üçün münbit bir zəminə malik olması, Azərbaycan türkcəsində ilk poetik əsərlərin bu coğrafiya ilə bağlılığının səbəbləri bir sıra elm sahələrinin (siyasi tarix, dil tarixi, ədəbiyyat tarixi və s.) əlaqəli şəkildə öyrənəcəyi bir məsələdir. Bu problemə Azərbaycan tədqiqatçıları Türkiyə və İran alimləri ilə qarşılıqlı fikir mübadilələri, obyektiv elmi müzakirələr vasitəsilə aydınlıq gətirə bilərlər. Biz burada mürəkkəb xarakterli bu proseslərin bir parçası olaraq gördüyümüz Xoca Dehhaninin anadilli yaradıcılığı ilə bağlı bir sıra məsələlərə aydınlıq gətirməyə, onun və bəzi həmvətənlərinin Azərbaycan ədəbiyyat tarixində də yeri ola biləcəyinə işıq tutmağa çalışacağıq.

Burada belə bir sual və müqayisə ilə problemə baxış bucağımızı açıqlamaq istəyirik: necə olur ki, əslən Azərbaycandan olduğu, bəzən özü deyil, atası və ya babası Azərbaycan doğumlu olan ərəbdilli məvali şairlərin Azərbaycan şairi olmasını qəbul edərək, rəğbətlə öyrənirik, lakin Xorasan və İran boyunca müxtəlif bölgələrdə məskunlaşan qələm əhlinin anadilli ədəbi əsərlərinə sahib çıxmırıq? Halbuki müqayisəmiz həmin şairlərin dilində qabarıq olan təzahürün oğuz - Azərbaycan türkcəsi olduğunu və Şərq türkcəsinin təsirinin bəzi dil elementləri səviyyəsində mövcudluğunu göstərdi. Həmin dövrdə bu tərzdə müştərəklik qədim özbək dilində qələmə alınmış əsərlərdə oğuz türkcəsinin leksik vahidlərinin işlənməsində də bariz görünür. Bunun nümunələrini biz Hafiz Xarəzmi, Ətayi və digər Nəvaiyəqədərki cığatay şeirində görə bilirik.

Qeyd etməliyik ki, Orta əsrlər Azərbaycan ədəbiyyatının öyrənilməsi prosesində ciddi və təcrübəli tədqiqatçılar belə çətinliklə üzləşirlər. Orta çağ dövlətlərinin müasir dövrdən fərqli bölgü və sərhədləri, həmin sədlərin hüdudlu çərçivəsini aşan dil və milli baxımından mənsubiyyətlər, ədəbi-milli dilin daşıyıcıları və bugünümüzə ötürülməsində əvəzsiz xidmətləri olan şairlərin çeşidli səbəblərdən yaşamağa vadar olduqları mühacir həyatı və s. bu və ya digər Azərbaycan şairinin elmi tərcümeyi-halının dəqiqləşdirilməsində ortaya problemlər çıxarır. Bu mənada Azərbaycan şeirinin coğrafi sərhədlərini və daha ilkin dövrlərin, xüsusilə XIII-XV əsrlər ədəbiyyatının dil xüsusiyyətlərini müəyyənləşdirərkən bir sıra spesifik xarakterli məsələləri də həll etmək zərurəti yaranır. Belə problemlərdən biri də orta çağ Azərbaycan ədəbiyyatının ilk nümunələrinin tədqiqində üzə çıxır və təəssüf ki, indiyədək oğuz türkcəsinin ilk ədəbi nümunələrinin yaradıcılarının Xorasan və çevrəsi ilə bağlılığı və bunun mümkün səbəbləri araşdırılmamışdır. Ümumiyyətlə, orta çağ Xorasan bölgəsi türkcəsinin bugünkü varislərinin kimliyinin müəyyən olunmaması Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində indiyədək diqqət yetirilməyən bir boşluq yaratmışdır... Halbuki, istər Azərbaycan, istərsə də Türkiyə ədəbi dilinin ilk örnəklərinin yaradıcıları Xorasan bölgəsindəndir. Tarixən də, bu gün də Azərbaycan adlanmayan bu torpaqlarda yetişən şairlərin ana dilinin Azərbaycan türkcəsində olduğu bu günün baxış bucağından təəccüb doğura bilər, lakin Oğuz tayfalarının Xarəzm, Xorasan, Azərbaycan və Anadolu xətti üzrə köçü və axını barədə siyasi tarix, eləcə də dil və ədəbiyyat tarixlərində yazılanları oxuduqda artıq təsəvvür dəyişir... Bunu da vurğulamalıyıq ki, "Azərbaycan türkcəsində yaranan ədəbi örnəklər" deyərkən Azərbaycanı coğrafi hüdud və ya siyasi-inzibati bölgüyə malik bir ölkənin deyil, bir çox özəllikləri olan və geniş coğrafiyada işlənən bir dilin adı olaraq nəzərdə tuturuq.

Problemin köklü şəkildə öyrənilməməsi isə indiyədək bir sıra yanlış nəticə və qənaətlərə yol açmışdır. Bir çox araşdırmalarda Əcəm, konkret olaraq, Xorasandan Anadoluya gedən şairlərin türkcə yaradıcılığı, onların türkcə yazmağa başlaması Anadolu mühiti ilə əlaqələndirilir. Bir sıra tədqiqat əsərlərində, xüsusilə Türkiyədə yazılan araşdırmalarda təkcə Xoca Dehhani deyil, Nəsimi, Rəfii və digərlərinin ana dilində yazmasının səbəbi kimi onların Anadoluya gedişləri və oradakı mühitin anadilli ədəbi fəaliyyət üçün əlverişli olması bildirilir. Halbuki nə yuxarıda xatırlatdığımız şairlərin, nə də Əlvan Şirazi, Şəms Şirvani və digər şairlərin dili sonradan öyrənilən dil deyil, ana dili olaraq, təbii, səmimi və canlı bir dildir. Bu mənada, zənnimizcə, vurğulanması lazım gələn məsələ Anadolu bəyliklərində türkcə şeirin inkişafına münbit zəminin olması, ana dilində yazıb-yaradan şairlərin orada himayə olunmasıdır. Xorasan və Əcəmdən gedən şairlərin həmin səfərlərə qədər hansı dildə yazıb-yaratdıqlarının faktiki material əsasında tədqiqi və bu bölgədə oğuz ədəbiyyatının yaranma səbəbinin təfərrüatlı araşdırılması isə bu məsələni aydınlığa qovuşdura, natamam və təhrifli düşüncələrin qarşısını ala bilər.

Məqalənin birinci hissəsində qeyd etdiyimiz kimi, eyni bölgənin şairi olan Həsənoğlunun Azərbaycan, Xoca Dehhaninin isə Türkiyə ədəbiyyatının təməlini qoyan şairlər kimi tədqiqata cəlb olunmasına indiyədək müqayisəli şəkildə diqqət yetirilməmişdir. Xorasandan olması öz əsərində ifadəsini tapan Xoca Dehhaninin ədəbi fəaliyyətinin Türkiyə ilə əlaqəli olması onun bu ədəbiyyatda ilk dünyəvi şair, türk ədəbiyyatına İran şeiri ənənələrini gətirən ilk şair kimi öyrənilməsinə də səbəb olmuşdur. Lakin artıq istedadlı tədqiqatçılar Ersen Ersoy və Ümran Ayın birgə nəşr etdirdikləri Xoca Dehhani divanı (Hoca Dehhani Divanı. Hazırlayanlar: Ersen Ersoy, Ümran Ay, Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi, 2017) onun Həsənoğlunun müasiri deyil, XIV yüzillik şairlərindən olduğunu üzə çıxardı. Bu mənada Anadolu divan şeirinin ilk təməlini qoyan statusunu itirsə də, bu söz ustasının orta çağ divan şeirində xüsusi bir yerinin olmasını onun nisbətən çoxsaylı ədəbi mirasının üzə çıxarılması, eləcə də həmin əsərlərinin poetik və dil-üslub xüsusiyyətləri faktiki material olaraq təsdiqlədi.

Artıq Xoca Dehhaninin XIII deyil, XIV əsr şairlərindən olması ilə bağlı elmi qənaət formalaşsa da, onun ədəbi şəxsiyyəti və yetişdiyi mühit, Anadoluda hansı bəyliklərdə fəaliyyəti və s. kimi sualların dəqiq cavabı təfərrüatlı tədqiqata möhtacdır. Biz bu məqalədə həmin problemlərin müqayisəli-tarixi metodla tədqiqinə çalışdıq.

Şair haqqında orta çağ təzkirə müəllifləri məlumat vermədiyi, son illərədək divanından yalnız bir neçə şeir nümunəsi məlum olduğu üçün indiyədək onun haqqında söylənilənlər daha çox təxəyyülün məhsulu kimi dəyərləndirilə bilər. Bu yanlışlıqların başlıca qaynağı isə Şikarinin (XVI) olduqca mübahisəli fikirlərinin yer aldığı "Qaramannamə" əsərində şairin Səlcuqi I Əlaəddinin sifarişi ilə farsca "Şahnamə" yazmağa başlaması və əsəri bitirmədən vəfat etməsi barədə bəhsidir. Keçən yüzillikdə bu mülahizəni möhkəmləndirmək niyyəti ilə şairin bir qəsidəsində yer alan "əlayi-din" ifadəsini işlətməsinə də sıx-sıx istinad edilmişdir. Halbuki həmin qəsidənin yer aldığı Ömər bin Məzidin "Məcmüətün-nəzair" adlı nəzirələr toplusunun digər nüsxəsində misra fərqli biçimdədir ("Şahənşahi-fələk-rifət, əlayi-bir dinül-dünya çün...") və bu beytdə, eləcə də sonrakı iki misrada ("Əli vardur əgər hər kim görə zahir dilər isə // Əli gibi göz açub gör cahanda Şiri-mərdanı") ön planda olan dünyəvi məmduhun deyil, kafirləri məhv edən hz. Əlinin yüksək epitetlərlə mədhidir. Göründüyü kimi, kontekstdən ayrılmış "əlayi-din" ifadəsi ətrafında olan mülahizələr və beytdə Əlaəddin adlı bəylərdən birinin mədh olunması düşüncəsi təqribən 100 il boyunca müxtəlif yozum, təkrar və yanlışlara yol açmışdır.

Türkiyə ədəbiyyatşünaslarının da qeyd etdiyi kimi, Dehhanini ədəbiyyata qazandıran şəxs görkəmli alim M.F.Köprülü olmuşdur. "Onun şeirlərindəki dilin Yunus və Əhmədi-Fəqihə bənzəmədiyi"ni bildirən alim (M.F.Köprülü-zade Selçukiler Devrinde Anadolu şairleri: Hoca Dehhani. // Hayat, Sayı 1, Kanun-i evvel, 1926, s. 4-5) bu fərqliliyin qaynağını onun dilində İran ədəbiyyatının təsiri kimi dəyərləndirilən elementlərdə görür. Amma son illərdə üzə çıxarılan Xoca Dehhani divanı bu məsələyə bir aydınlıq gətirdi: zaman etibarilə o iki şairdən sonra yaşayan Dehhani və yaradıcılığı anadilli ədəbiyyatın daha sonrakı inkişaf mərhələsinə aid olduğu üçün dil fərqliliyinin olması təbii bir ədəbi təzahürdür.

Əsərləri əsasında Dehhaninin uzun bir ömür sürdüyünü müəyyənləşdirən tədqiqatçılar şairin təqribən XIV əsrin sonunda vəfat etməsi faktına istinadla doğum tarixinin XIV əsrin I rübünə təsadüf etdiyi qənaətinə gəlmişlər. (Ersen Ersoy - Ümran Ay. Hoca Dehhani hakkında yeni bilgiler. // Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, Sayı: 15, İstanbul, 2015, s. 11). Bu mülahizələrə tədqiqatçı alim Günay Kutun Şeyxoğlunun (ö. 1414) "Kənzül-kübəra və məhəkkül-üləma" (1401) adlı əsərindəki qeydi əsasında verdiyi təhlil də yardımçı olmuşdur. Araşdırıcı qaynaqdakı: "Nicə ki mərhum Xoca Dehhani eydür. Beyt: Bənəm ol hümayi-dövlət ki, bu aşiyana gəldüm" ifadəsinə istinadən şairin XIV əsrin sonralarında vəfat etməsini nəzərə çatdırmışdır. Burada haşiyə çıxaraq, Dehhaninin sonuncu misrasının Xətainin məşhur: "Mən ol şəhbazi-kuhsarəm, baş əyməm qülleyi-Qafə // Neçə ənqa kimi yavru uçurdum aşiyanimdə" beyti ilə assosiasiya doğurduğunu və bu səsləşmənin təsadüf olmayacağını da vurğulamaq istərdik.

Dehhaninin özü Xorasandan olduğunu həsrət və nisgili açıq duyulan aşağıdakı beytində dilə gətirir:

Üz urub tapuna gəldi, icazət ver ana, şəha

Ki, yenə dövlətində bən görəm mülki-Xorasani.

Şairin vətəninə dönüş üçün hökmdardan bu tərzdə icazə istəməsi onun saraya müəyyən bağlılığının olmasını, bəlkə də müəyyən bir vəzifəyə təyin olduğu üçün iznə ehtiyacı olduğunu göstərir.

Dehhaninin adının əvvəlində gələn "Xoca" epitetinin əslinin "Xacə" ola biləcəyi tarixilik baxımından daha doğru görünür. Zamanla anlamları qovuşan və biri digərinin yerində işlənən "xoca" və "xacə" ifadələrinin anlam yükü fərqli olmuşdur. "Xoca" daha çox müəllim, tərbiyəçi, sahib və s. kimi anlamları daşıdığı halda, tədqiqatlarda "xacə"nin seyid, şərif kimi imamların nəslindən gələnlərə deyilməsi barədə mülahizələrə rast gəlirik. Onu da qeyd etmək istərdik ki, bu gün Xoca Nəsrəddin (Molla Nəsrəddin) şəklində işlənən məşhur ad belə Anadoluda yazıya alınmış orta çağ qaynaqlarında Xacə Nəsrəddin şəklində yer alır.

Şairin təxəllüsü tədqiqatlarda "ətriyyatçı" və "nəqqaş" kimi mənalarla əlaqələndirilsə də, bu məsələ xüsusi tədqiqə möhtacdır. Belə ki, şair öz təxəllüsünü bəzən "dəhan", "söz" və yaxın mənalı ifadələrlə assosiasiya içində sıx-sıx istifadə edir. Bir örnək verməklə kifayətlənirik:

Söziylə gərçi Dehhani gövhər kanıdurur illa,

Zər oldı işi, çün verdi gönül sən sim simaya.

Tanınmış dilçi alim G.Kut hətta "Nolaydı?" rədifli şeiri üzə çıxardığı məcmuədə şairin təxəllüsünün "Dəhani" şəklində hərəkələndiyini bildirir. (Günay Kut. Yazmalar Arasında-II // Osmanlı Araştırmaları, VII-VIII, İstanbul, 1988, s. 183).

Qeyd etməliyik ki, həm Həsənoğlu, həm Dehhaninin şeir dilində iki üslub müşahidə olunur: bunların biri, əsasən, sonrakı dövr klassik şeirimizdə müşahidə olunan ərəb-fars sözləri ilə əruzu təmin olunmuş bir dildir, digəri xalq şeirinin oynaq tərzinin divan ədəbiyyatına tətbiqi ilə yaradılan və "Kitabi-Dədə Qorqud" dastanlarının dilini xatırladan bir üslubdur. Hər iki şairin yeri gəldikcə bu üslublardan birinə üstünlük verdiyi nəzərə çarpır.

Dehhaninin dili və üslubunda onun kimi xorasanlı olan Həsənoğlunun yazı və deyiş tərzi ilə yaxından səsləşməni görmək mümkündür:

Əcəb bilsəm bəni şeyda qılan kim?

Bana bu eşq odın peyda qılan kim?

Əcəblərəm əcəb qaldum, ilahi,

İman əhlin dutub tərsa qılan kim?..

Dehhani:

Əcəb bu dərdümün dərmanı yoxmı?

Ya bu səbr etməgün oranı yoxmı?

Yanaram mumləyin başdan ayağa,

Nədür bu, yanmağun payanı yoxmı?

Dəlübdür cigərümi qəmzən oxı,

Ara yürəkdə, gör, peykanı yoxmı?

Gülər düşmən bənüm ağladığıma,

Əcəb şol kafirün imanı yoxmı?

Gözi xənçərlərin boynuma çaldı,

Əcəb ol zalimün imanı yoxmı?

...Bəgüm, Dəhhaniyə ölməzdin öndin

Tapuna irməğə imkanı yoxmı?

Həsənoğlunun ilk iki beytini, Dehhaninin isə ixtisarla verdiyimiz qəzəllərinin, göründüyü kimi, dil-üslub özəlliklərinin yaxınlığını sübut etmək üçün xüsusi və təfərrüatlı təhlilə belə ehtiyac yoxdur.

Ömər bin Məzidin "Məcmüətün-nəzair"ində Dehhaninin bu şeirinə Əhmədinin və toplunun tərtibçisinin nəzirələri qələmə alınmışdır. Əhmədinin nəzirə şeirində ("Əcəb bu möhnətün payanı yoxmı? // Bana bir rahatun imkanı yoxmı?") Dehhaninin qafiyə sözlərindən bir neçəsini istifadəsi onun çağdaşının bu şeirini çox bəyəndiyini göstərir.

Şairin məqtə beytində yer alan "ölməzdin öndin" kimi Şərq türkcəsində ifadə, çox güman ki, bölgənin ləhcə xüsusiyyətlərindən irəli gəlir. Eyni xüsusiyyəti Qənbəroğlu şeirində də müşahidə etmişdik, məsələn, şair bir qəzəlində "bəni" deyil, "bini" şəklində ifadəyə üstünlük vermişdi.

Xoca Dehhaninin dili Həsənoğlu və Nəsiminin dili arasında keçid mərhələsi kimi dəyərləndirilə bilər. Şairin dili öncəki yüzilliklərə nisbətən ərəb və fars sözləri ilə yüklü görünsə də, Əhmədi, Nəsimi və Şeyxi kimi çağdaşı şairlərlə müqayisədə daha sadə və türk sözlərinin üstünlüyü ilə yazılması baxımından seçilir. Onun bir çox spesifik cəhətləri olan dilində mürəkkəb izafət tərkiblərinin azlığı da diqqətimizi cəlb etdi. Tədqiqatçıların da qeyd etdiyi kimi, "Xoca Dehhaninin türkcəsi olduqca sadə, işlək və səmimi bir türkcədir. Ərəbcə və farsca tərkiblər yox deyiləcək qədər azdır. 106 mənzumədən 28 dənəsi heca vəzninin 11-lik ölçüsünə uyğun gələn qısa qəliblərlə yazılmışdır... Dili gündəlik danışıq dilinin zəngin ifadələri ilə bəzənmişdir: "Ayruğa deməzəm, eşid, axir sana derəm", "halal ola qara qanum gözün qarasına", ..."ayağın tozına fəda olsun", "odur aşıq ki bilməz bunı, anı", "qullarından xəta, kərəm səndən"..." (Ersen Ersoy - Ümran Ay. Hoca Dehhani hakkında yeni bilgiler, s. 14-15). Şairin dilində istifadə olunan "əlüni özindən yumaq", "göz qara qılmaq", "işinə gireh salmaq", "qıya baxmaq", "turaq tutmaq", "kitab tutmaq", "eşitməzə urmaq" (Yenə orada, s. 15) kimi frazeologizmlərin bir qismini türkiyəli həmkarlarımız arxaikləşmiş ("artık söyleyişten kalkmış") kimi qeyd etsələr də, bunlardan bəzisi dialektlər və ya ədəbi dilimizdə işlənməkdədir: "işinə düyün (gireh) düşmək", "qıya baxmaq", "eşitməzliyə vurmaq", "yanıb yaxılmaq" və s. Bir nümunəyə nəzər salaq:

Dehhani, müdam olsa bu məşuq mühibbi,

Yanub yaxılub eyləməsə zar, nolaydı?

Burada bir cəhəti də vurğulamaq istərdik ki, XIII-XV əsrlər Azərbaycan şairləri Azərbaycan türkcəsinin bəzi xüsusiyyətlərini kalka yolu ilə fars dilindəki ədəbi məhsullarına nəql edə və ya ana dilinin sözlüyündən bəzi kəlmələri olduğu kimi farsdilli poetik mətnə yerləşdirdikləri kimi, türk coğrafiyasının hansı bölgəsində yaşamasından asılı olmayaraq, ana dilinin bir sıra ləhcə xüsusiyyətlərini də qorumuşlar.

Əsərlərinin dil özəllikləri əsasında belə bir qənaətə gəldik ki, Dehhani eyni kəlmələri təkrara, onlar vasitəsilə məna və üslub çalarları yaratmağa meyilli bir şairdir. Bəzən isə şair eyni bir anlamın fərqli ifadə şəkillərinə üstünlük verərək, şeiriyyətinə fərdi sima qazandıra bilmişdir:

Xətü xalü saçun görüb gönül sevdasına düşmiş,

Zi mişkin göz qara idüb nə düşdi bunca sevdaya.

"Xətt", "xal" və "saç" üçlüyü qarşısında şair "qara" epitetini sinonim kimi nəzərdə tutduğu üç söz ("mişkin", "qara" və "sevda") ilə ifadə edərək, rəng eyniyyətinə diqqəti yönəldir və sənətkarlıq örnəyi olan bu maraqlı beyt həm ləffü nəşr, həm də təfriqü cəm poetik fiqurlarının xüsusiyyətlərinə malikdir.

Səadət ŞIXIYEVA

Ədəbiyyat qəzeti.- 2018.- 28 aprel.- S.26-27.