Anti-konseptual "konseptuallıq"  

 

Əlbəttə, ana dili özünün ən müxtəlif təzahürləri ilə ümumən xalqa məxsus olduğuna görə kiçikdən böyüyə, qeyri-peşəkardan peşəkara qədər ana dilinin tərəqqisi naminə hər kəs hər zaman öz mülahizəsini söyləməkdə haqlıdır. təcrübə göstərir ki, ən naşı mülahizələrdə   ümumi işin xeyrinə isə olur.

Nəriman Qasımoğlunun "Ədəbi dilimiz dilçilərimizin konseptual yanlışı" məqaləsi ("Ədəbiyyat qəzeti", 15 dekabr 2018-ci il)  ana dilinin - onun ədəbi təzahürünün tədrisi ilə bağlı çox mühüm problemə həsr olunsa da, müəllifin iddia etdiyi konseptuallıq, əslində, mahiyyətcə anti-konseptualdır.

Nəriman müəllim deyir ki, sovet dövründə "Azərbaycan dilini öyrədən məktəblərimizdə bu "orfoepiya" deyilən nəsnə ümumiyyətlə tədris edilmirdi   şübhəsiz, bunun səbəbi vardı, dərk edirdilər ki, adi danışıq dilində baş verən fonetik hadisələrin, hətta təyinatı üzrə tədrisi belə, ən azından, orta məktəbdə ədəbi dil vərdişlərinə hələ yetərincə yiyələnməmiş şagirdlər üçün əlavə yükə  çevrilər".

Sonra isə əlavə edir:

"...Yazı dilinin təsiri ilə gəlişmiş ədəbi dilin avazı, intonasiyası tələffüzünə sarsıdıcı zərbə vuran, mahiyyətcə cılızlaşdırıb  cırlaşdıran orfoepiya qaydaları kimi qələmə verilən varsa birmənalı şəkildə dərsliklərdən  silinməlidir".

Məsələ burasındadır ki, hörmətli Nəriman müəllim bu iddialı göstərişini dilçiləri "inzibatçılıq"da ittiham edə-edə verir... Yaxşı, tutaq ki, əziz həmkarımızın ( görkəmli ziyalımızın) göstərişinə əməl edib orfoepiya kimi vacib bəhsi orta məktəbdən çıxardıq, onda şifahi ədəbi dilin yazılı ədəbi dil (orfoqrafiya) qədər əhəmiyyətli olan  normalarını (orfoepiyanı) övladlarımıza vaxt ( harada) öyrədək?..

Nəriman Qasımoğlu yazır:

"Bizdə orfoepiya qaydaları altında  (yaxşı olardı ki, yazaydı: orfoepiya qaydaları adı altında - N.C.) təqdim olunanlar ümumən azərbaycanlıların şifahi nitqində baş verən fonetik hadisələri təqdim edir. Ona görə bu, orfoepiya deyil, çünki orfoepiya məhz ədəbi dildə tələffüz qaydalarını müəyyənləşdirir. Azərbaycan  ədəbi dilinin gəlişməsi tarixi hansı zəmində məntiqdə baş verdiyi məlumdur ki,  bunlar yazı dili ilə şərtlənib. Bunu ədəbi dilimizə aid özəllik, ədəbi dilimizi başqa ədəbi dillərdən fərqləndirən xüsusiyyət kimi qəbul etməliyik. Qəbul etmiriksə, bu olur dilçilikdə konseptual yanlışlıq!

...Çarə odur ki, Azərbaycan ədəbi dilini yazı dili zəminində etalon olaraq qəbul edəsən. Çünki ədəbi dilimizin gəlişməsi tarixi, sadəcə, başqa variant təklif etmir".

Hörmətli Nəriman müəllimin mülahizələrinin  konseptual əsassızlığı, ilk növbədə, ondan qaynaqlanır ki, Azərbaycan ədəbi dilinin tarixində yazını fetişləşdirir. Halbuki bütün ədəbi dillər kimi, Azərbaycan ədəbi dilinin həm fonetik, həm leksik, həm qrammatik normaları yazılı yox, şifahi nitqin məhsuludur. Elə düşünməyin ki, Azərbaycan xalqı  onun dilinin fonetik sisteminə uyğun olmayan ərəb əlifbasında yazmağı öyrənənə qədər ştfahi ədəbi dildən məhrum idi... Yaxud 1920-ci illərin  sonlarında Azərbaycan ədəbi dilinin latın  əlifbası əsasında ilk orfoqrafiya lüğəti  yaradılanda ərəb əlifbası hərfi-hərfinə həmin lüğətə köçürülürdü... Yaxud da sonrakı dövrlərdə xalqımızın böyük dilçiləri Azərbaycan şifahi ədəbi dilinin əsrlər boyu formalaşmış normalarını ya dialektlərlə qarışıq salır, ya da Nəriman müəllimin təklif etdiyi "mənbələr"dən (teatrdan, mügənnilərdən...) öyrənirdilər...

Əlbəttə, biz necə yazırıqsa o cür tələffüz etsək (yəni orfoepiya qaydalarına riayət etməsək) dilə elə bir süni təzyiq göstərmiş olarıq ki, nəinki ədəbi, hətta təbii ünsiyyət ritmini itirib "pəltək" olar.

O ki qaldı orta məktəblərdə ana dilinin düzgün yazı qaydaları ilə yanaşı, düzgün tələffüz qaydalarının öyrədilməsinə, Nəriman müəllimlə razıyam ki, həm ayrı-ayrı sözlərin  dəqiq orfoepik variantlarının müəyyənləşdirilməsində, həm onların  mənimsənilməsi metodlarının təkmilləşdirilməsində problemlər  var.

Ancaq məsələnin konseptual cəhətinə gəldikdə, Nəriman Qasımoğlunun ədəbi dilimizin istər tədqiqində, istərsə tədrisində "dilçilərimizin konseptual yanlışı" barədəki şübhələri ona görə tamamilə əsassızdır ki, ümumən dil haqqındakı elmin nəzəri, praktik tələblərinə cavab verir...

P.S. Mən mətləbi uzatmamaq üçün Nəriman müəllimin "yanlış" saydığı bir sıra ədəbi tələffüz normalarının ayrı-ayrılıqda təhlilinə keçmədim. Əslində, buna elə bir  ehtiyac da yoxdur... Tarixən (və tamamilə təbii olaraq!) formalaşmış həmin tələffüz normaları tələb edir ki, məsələn, "Nəriman müəllim" yazaq, ancaq "Nərman məllim" deyək. Yaxud "bu məsələdə dilçilər haqlıdır" yazaq, ancaq "bu məsələdə dilçilər haxlıdı" deyək...

 

Nizami CƏFƏROV

 

Ədəbiyyat qəzeti.- 2018.-22 dekabr.- S.7.