İnsan mənzərələri

 

Pirayə xanıma

 

Əvvəli burada

510 nömrəli xüsusi vaqon.

Qadınların kupesi.

İçəridə yeddi yolçu var.

Ən qocaları

        pəncərənin

                  solunda əyləşib.

Qara

       paltarının altında

iri sümükləri

                bəlli olur dərhal.

Hündürboy,

                    bəmbəyaz

                              qaşsızdı.

Yanaqları ətsizdi.

Ağzı iri və bürüşükdü.

Ağzını

            elə yumub ki,

sanki

heç zaman açmayacaq...

Rəhmətlik

    Şərif ağanın

         bu qaxaca dönmüş arvadı

Ratibi,

            bir də Yaqubu düşünürdü.

Ulduzsuz gecədə

            nəmli qamış

                   xışıltısını xatırladan

  ağır-ağır,

       qara-qara qımıldayan

                     bir düşüncəydi bu...

Ratib - doğma,

Yaqub - ögey oğlu idi.

Biri məzarda yatırdı,

                         biri həbsxanada.

Yaqub öldürmüşdü Ratibi.

Rəhmətlik

     Şərif ağanın arvadı

         Şahəndə xanım düşünürdü...

Ölən oğluna acımırdı.

Zatən,

        ömründə

                    bir şeyə acımamışdı,

mahmıslı xoruzunun

             tumov olmasından başqa.

   bu dünyada

                    heç kəsi sevməmişdi,

bəmbəyaz,

            qanı qaçmış bədəni

ömründə,

      bir gecə də olsa,

                hiss etməmişdi eşqi,

batan

      insansız bir gəmi kimi

qorxunc yalnızlığını

hər gün

    bir az daha

        sürükləyirdi dibsiz dərinlərə...

Düşmən idi Ratibə.

Düşmən idi Yaquba.

Ratibə düşmən idi:

         çiyinləri ensiz

              sallaq olduğun üçün,

bir də,

       naxırçıları qamçı ilə

                  döyə bilmədiyi üçün,

bir də,

      insanları sevdiyi üçün,

bir də,

       əlləri qadın əllərinə

                            bənzədiyi üçün,

bir də,

     Şərif ağanın

            bəyliyi Yaquba verməsinə

razı olduğu,

              etiraz etmədiyi üçün.

Yaquba düşmən idi:

mauzeri,

qamçısı,

çəkmələri

                 bağları

Şərif ağanın

mauzerinə,

qamçısına,

çəkmələrinə

     bığlarına

         bənzədiyi üçün,

bir də,

        onu başqası doğduğu üçün,

bir də,

    bölgüdə

        dəyirman ona düşdüyü üçün...

Ratib qorxaq idi,

Yaqub isə cəsur...

Yaqub öldürdü Ratibi,

yeməkxananın həyətində,

                     çinar ağacının altında,

bircə güllə ilə

            vurub alnımın ortasından...

Ratibin ölüsünü

                    günorta çağı gətirdilər,

uzatdılar taxtın üstünə.

Sol qolu taxtdan düşdü,

                                   sallandı yerə -

atasındanqalma

                  qızıl üzüyü

                          bərq vurdu

                                    gün işığında.

İri sümüklü,

bəmbəyaz,

qaşı tüksüz Şahəndə xanım

dimdik dayandı

              oğlunun meyiti başında

   "Yaqubu asarlarmı?" -

                                   deyə soruşdu.

Əslində,

            özü qurmuşdu

                                   bu qurğunu -

salmışı Ratibi

Yaqubun

            altun saçlı

                        arvadının yatağına,

biri ölər,

            birini də asarlar deyə -

ona qalar

       əkin-biçin yeri,

               sürü, dəyirman,

                                     bəylik...

Amma Yaqubu asmadılar.

Yatdı yeddi il.

Noyabrda çıxacaq.

Rəhmətlik

    Şərif ağanın

       bu qaxac olmuş arvadı -

                            Şahəndə xanım

yeddi il

     əlvan ipəklərə

               zərif naxışlar

                           salırmış kimi,

səbirlə,

inadla

çalışdı ki,

həbsxanada öldürtsün Yaqubu.

Yaqubu

        üç dəfə vurdurdu,

                    bir dəfə zəhərlətdi.

Bir qətli

            hazırlamağa

yeddi ilin

            səbri,

                  hiyləsi,

                        inadı,

                            ümidi getdi

   nəhayət,

            Şahəndə xanım

                            bu ədavətə

üçün başladığını unutdu.

O qədər unutdu ki,

Yaqubun

            ölüm xəbəri

                        gəldiyi zaman

hörməsinin

              mili düşdü

barmaqlarının arasından

   ömründə ilk dəfə

çöməlib hönkürə-hönkürə

                                    ağladı -

sevindiyindən dedilər.

Halbuki elə deyildi.

Ağladı,

     çünki bu dünyada

            Yaqubun ölümündən başqa

gözləməli bir şeyi yox idi.

Gözləyirdi ki,

            noyabrda çıxacaq,

mübarizə davam edəcək.

Amma

            qədər bu:

ölünü

        bir də öldürmək olmur -

deyə düşündü

      rəhmətlik Şərif ağanın

                 qaxaca dönmüş arvadı,

düşündü

     yeni bir hörmənin

            ülgülərini düşündüyü kimi...

Enli çənəsinin altında

boğurdu onu

        örtüyünün

                 zalım və qəddar düyünü.

Şahəndə xanım

                        altmış yaşında olardı.

Əlləri xınalı idi.

Pəncərəyə yaxın,

                        üst yataq yerində

bir gilas səbəti yırğalanırdı.

Dərincədən minən

              hamilə qadın

                    girdə gözlərini

                             dikmişdi səbətə.

Səbət

     Şahəndə xanımın idi.

Hamilə qadının

          sol tərəfində əyləşən

                                Əminə xanım

əmr edirmiş kimi,

            bir qədər ötkəm səslə

dedi:

- Buna

    bir-iki ovuc

               gilas verin,

                        xanım nənə,

təzə-təzə yerikləməyə başlayır...

Hamilə qadın

            nimdaş örpəyinin altında

qızardı

        bapbalaca qulaqlarının

                                     ucuna qədər.

Fəqət

       Şahəndə xanım

                 yerindən qımıldanmadı.

Hamilə qadın

                   titrəyirdi utandığından.

Əminə xanım

            əmin oldu ki,

                          xanım nənə kardır,

odur ki, dümsüklədi:

- Xanım nənə!..

                 Xanım nənə!..

Şahəndə xanım

iri sümükləri ilə

çadrasının içindən

                          sıyrılırmış kimi

ağır-ağır

            qalxdı yerindən,

aldı səbəti

            xınalı əlləri ilə

                          rəfin üstündən

   açıq pəncərədən

                         çölə tökdü

                                     gilasları.

Sonra da

              səbəti yerinə qoyub,

iri sümükləri ilə

     çadrasının içinə girib oturdu.

Nimdaş örpəyi

       titrəyə-titrəyə

               ağlayırdı hamilə qadın...

Əminə xanım

                ipək örpəyini

                                 arxaya atıb, -

örpəyi ilə

            özünü xanım nənəyə

                           yaxın bilmişdi -

dedi:

- Qızım, Pərixan,

qaç,

yuxarı başda

                           jandarmalar var,

dustaq aparırlar,

bayaq gilas aldılar,

                    istə, bir az versinlər.

Əgər,

            özlərində olmasa,

                        bir yerdən tapsınlar.

Hə,

    bir də, de ki,

                        anamın salamı var...

Pərixan on dörd yaşında idi.

Saçları kəsik.

Corabları qısa.

Əsmər qılçaları incə, uzun

   tufliləri lak.

Pərixan yerindən sıçradı,

                                   bayıra çıxdı.

Əminə xanım

                 qızını təriflədi

                               hamilə qadına:

- Ağıllıdı mənim qızım.

Gələn il

            orta məktəbi bitirəcək.

Fransızca

       elə oxudu ki,

                polkovnikin arvadı

                               təəccüb elədi.

Qismət olsa,

            qadın həkimi

                        eləmək istəyirik.

Amma

             atası elə də

                               razı deyil,

mənsə istəyirəm.

Ev işlərini də bilir:

xörək bişirsın,

                        naxış vurun -

əlindən gəlir...

Səkkiz yaşından bəri

        qab-qacaqlarımı yuyur.

Məndən də bərk qorxur.

Bir dəfə öldürürdüm,

atası

       güclə aldı əlimdən.

Polkovnikin

            arvadına da dedim:

qız uşağını həm oxutmaq,

həm

      qorxu altında

              saxlamaq lazımdır...

Aydının kəndlərindəndi

                        Əminə xanım,

atası

     məşhur əfələrdən birinin

                                   qohumu idi...

Yunanlar gəldiyi zaman

bu məşhur əfələr

                           birləşsələr də,

fürsət düşəndə,

       bir-birilərini

             vurmaqdan da çəkinmirdilər -

ad-san,

            pay-puş üstündə

   belə-belə işlərin üstündə

                   vurdular Əminənin atasını,

bir səhər çağı,

həyətlərində,

gözlərinin önündə.

Səkkiz yaşında ikən

                        yetim qaldı qızcığaz.

İndi otuz yaşındadır.

Yoğun baldırlı,

                        iri, sallaq döşlü

   iri qarınlı bir qadındı.

Amma

      bu eybəcər,

              yaraşıqsız bədəninə rəğmən,

ipək kimi zərif sifəti vardı:

onuncu əsr İran nəqqaşlarının

                 rəsmlərində gördüyümüz,

Dədənin

            yan tütəyində bəstələnən

divan şeirinin

                        tərənnüm etdiyi bir üz...

Pərixan gəldi,

            incə ovucları gilasla dolu.

Əminə xanım

                        hamilə qadına

                                   verdi gilası.

Hamilə qadın

                   acgöz-acgöz yeyərkən,

Pərixanla danışırdı Əminə xanım:

- Dedinmi jandarmalara

            atanın kim olduğunu?

- Demədim,

amma özləri soruşdular.

- Jandarmalar?

- Yox,

      eynəkli bəy,

            kitab oxuyan,

                    yəqin ki, dustaqdı.

- Dustaq?

Nə dedi

            atanın kim olduğunu biləndə?

- Heç nə...

Hə, soruşdu ki, haralısan?

- Deyəydin Aydındanam.

- Dedim.

- Soruşdu ki,

özündən, yoxsa kəndindən?

- Soruşdu.

- Deyəydin ki, kəndindən.

- Demədim, ana!

- Niyə demədin?

Kəndli qızı olmağı

                        eyib bilirsən,

                                   donuz qızı?..

Əminə xanım güldü.

Sonra

            zərif üzü

                        tutuldu birdən-birə.

   Pərixanın acığına,

               kupedəkilər də eşitsinlər deyə,

ucadan dedi hamilə qadına:

- Aydındanıq, bacım.

Kəndliyik.

Jandarma çavuşudur

                   Pərixanın atası -

Hüsnü çavuş.

Mənim də

             xalamoğludur zatən.

Mal-mülkümüz

       yad ələ keçməsin deyə

                                 evləndik.

Onun gözü başqasındaymış,

                    anası məcbur etmiş...

Hüsnü çavuş ilə, bacım,

          gəzmədiyimiz yer qalmadı,

Qara dəniz sahillərində lazların,

Diyarbəkirdə kürdlərin arasında...

Kürdlər

        çox asi,

        çox yoxsul adamlardır.

Dövlətliləri də var,

                           amma azdı.

Hesab elə,

      on beş ildə

           dünyanı gəzib gördük -

kinosu,

teatrı...

Bala belə getdim,

          bax, bu kalağayımla,

                           Diyarbəkirdə.

Sonra

       kapitan arvadları ilə

                   poker də oynadım,

Girəsunda,

               bütün qışı,

heç uduzmadım,

                    çox şükür.

Təyyarə piyanqosu da

                çıxdı baxtıma,

                     üç adamla birlikdə,

pulunu bölüşdük -

min lirə düşdü hərəmizə.

Bu dünyadan

                    kamımı almışam.

Hüsnü çavuşun

          təqaüdə çıxmağına

                              az qalıb...

Pərixan

      internat məktəbə gedəcək,

çavuşla mən

              kəndə qayıdacağıq.

Çavuş deyir,

               mən daha

əkin-biçinlə məşğul ola

                             bilmərəm.

Dükan açacaq.

Açsın.

Əkin-biçində

               mən məşğul olaram...

Qapının yanında

              ufacıq bir qadın

                                  oturmuşdu,

liliput deyildi -

liliputlar dərhal bəlli olurlar -

amma

    boyu heyrət ediləcək

                   dərəcədə kiçik idi.

Qəmli idi

            iri, ala gözləri

çil örtmüş,

         qırış-qırış

                xırdaca əlləri vardı,

qəfildən

        soruşdu Əminə xanımdan:

- Deməli,

             hərbiçidir əriniz?

- Bəli, hərbiçidir,

jandarma çavuşudur.

- Mənim də

            iki oğlum əsgərdir,

biri topçudur,

               Gəliboluda.

Şey…

Soruşmaq istəyirəm…

Müharibəyə

                        biz də qoşulacağıq?

Mənimkilər

                  qoşulacağıq deyirlər…

Gənc,

    avam uşaqlardı,

                 daha başa düşmürlər ki…

Elə

     müharibə etmək də

                       istəyirlər, deyəsən…

Sizin əriniz düzünü bilər,

bir şey deməyib ki?

- Hüsnü çavuşun

                 dediyinə görə…

      Hüsnü çavuş hər zaman

            "müharibəyə qoşulacağıq" deyər -

çünki könlündəki də,

                        zatən, odur…

Balacaboy qadının

                  titrədi çil basmış əlləri.

- Deməli,

yalan deməyib mənimkilər,

                                   Ay Allah…

Əminə xanım

                        ufacıq qadının

                                   sözünü kəsdi:

- Yooox,

      Hüsnü çavuş girəcəyik deyir,

amma

      mən girməyəcəyik deyirəm,

kapitan da girəcəyik deyirmiş,

amma

      arvadı girməyəcəyik deyir.

Müharibəyə girib

                                   qazanacağıq?

Elə

    müharibə etmədən də,

            budur, çox əla yaşayırıq…

Əvvəl

            bir az çəkinə-çəkinə,

sonra

      qəytiyyətlə etiraz etdi

                        Pərixan:

- Yaxşı,

amma,

ana, bəs vətən?

Düşmən

            gəlib çığnayarsa torpağımızı?

Müəllimə xanım dedi ki:

vətənin hər qarışını

                        qanımızla suvararıq,

türk ölər, amma əyilməz!

Sonra

    unutdunmu

                Cümhuriyyət bayramında

                        dedi radio?

Yoxsa bu da yalandı?

Ufacıq qadın

            kədərlə baxdı Pərixana:

- Qızım, - dedi,

hələ ki, kiçiksən,

böyü,

            gəlin ol,

                        oğlun olsun,

müharibə necədir,

              onda soruşaram səndən…

 

 

Ardı var...

 

Nazim HİKMƏT

 

Hazırladı: Dilsuz

 

Ədəbiyyat qəzeti. - 2018.- 3 fevral.- S.16-17.