Bitməmiş cümlə

Hekayə

Yastığın yumşaqlığı yuxusunu gözlərindən alanda başını qoymağa bərk yer axtardı. Sanki yuxusunu gözündən, şüurunu özündən almış fikirlərindən qurtara biləcəkmiş kimi başını möhkəm bir yerə qoymaq istədi.

O, əsgəri xidmətə cəbhədən başlamışdı. Onu birbaşa müharibəyə çağırmışdılar. Yaşı tamam olanda hərbi komissarlığa çağırıb, hədiyyə edirmiş kimi içərisində dəmir su qabı olan kisə çantanı əlinə verib hazır olmasını tapşırmışdılar.

O vaxtlar yol çantaları yox qədər idi. Olmuş olsa belə, kim cəbhəyə çamadanla gedib ki? Əsgərlər tələb olunan ən zəruri əşyalarını el arasında "veşmeşok" deyilən heybə-çantalara yığıb gedirdilər. Sonralar bu heybələr də qıta çıxmışdı. Cəbhəyə çağırılan əsgərlərə kisələrdən kəsib düzəltdikləri heybələri paylayırdılar. Onun çantası bu cür düzəldilmiş heybə idi. İpin uclarını kisənin pambıq qoyduqları uclarına bağlamışdılar. Əşyalarını yığdıqdan sonra ipin ortasını ilgək edib kisənin ağzını bağlayacaqdı.

O vaxt onu düşündürən çanta deyildi. Daha doğrusu, düşüncələrində heç nə yox idi. Ağlı qorxu ilə dolmuşdu. Donub qalmış kimi oturub çantasını hazırlayan anasına baxmışdı. Bütün qadınlar kimi onun anası da olan-qalanı yığmışdı çantasına. Su qabını kəndin dumduru bulağının gözündən doldurmuşdu.

Atalar belə zamanlarda adətən təskinlik, öyüd-nəsihət verər. Atası ona qalın dəftərçə ilə ikiyə bölünüb hər iki ucları yonulmuş karandaşı vermişdi. Daha doğrusu, müqəddəs bir əşya kimi cib yaylığının ortasına büküb ehtiyatla çantasına qoymuş: - Vaxt tapanda yazarsan. Adam özünü tənha hiss edəndə sözləri içində yığılıb yük olur. Sözlərini özünə yük etmə. İçindən keçənləri, bizə demək istədiklərinin hamısını yazarsan. Sən qayıdıb gələndə hamısını oxuyacağam, - demişdi.

Qayıdıb gələndə!

Bu ümidlə getmişdi cəbhəyə. Atasının ümid dolu sözləri, bir də anasının doldurduğu çanta ilə. Heybə-çantanın iplərini qollarına keçirib kürəyinə almışdı. İplər çiyinlərindən aşağı zolaq kimi sıxmışdı bədənini. Yükü ağır olmasa da, onu aşağıya çəkirmiş kimi yormuşdu. Sanki onu yoran dəftərçə ilə ikiyə bölünüb hər iki ucları yonulmuş karandaş imiş kimi ağlı atasının büküb yığdığı bu kiçik əşyalarda qalmışdı.

Yol boyu çantası boşalmışdı. Hər dəfə dincələndə yükü yüngülləşmişdi. Hər mənzil başı dəftərçə ilə yarımçıq karandaşları qoruyurmuş kimi özündə gizlədən cib yaylığına baxıb köks ötürmüşdü. O, tələb olunan yerə çatana kimi yaylığı da işlətmişdi. Heybə-çantasında boş su qabı, bir də dəftərçə ilə ikiyə bölünmüş karandaş qələmləri qalmışdı. Hərbi komissarlıqdan verdikləri çanta ilə su qabını burda təhvil verib silah götürməli idi. Dəftərçə ilə qələmləri isə...

Yol boyu ağlını özündə saxlayan bu əşyalar o an canlanmış kimi görünmüşdü gözlərinə. Tez götürüb gizlədirmiş kimi köynəyinin iç cibinə qoymuşdu. Ürəyinin şiddətini azalda biləcəkmiş kimi dəftərçəni əli ilə sinəsinə sıxmışdı. O an anasının üzünə üfürə-üfürə etdiyi duası ilə atasının dediyi bir neçə kəlmə söz dolmuşdu qulaqlarına. Ağlını itirəcək qədər qorxsa da, anasının duası ilə atasının ümidverici sözləri onu ayaq üstə saxlaya bilmişdi. Dəftərinə ilk cümlələri də o vaxt yazmışdı:

"İçimdə iki hiss var. Qorxu və ümid. Ümidim qələbədir, qorxum ölüm. Özüm öləcək olsam da, ümidlərimin ölməsini istəmirəm".

Qorxusunu azalda biləcəkmiş kimi iri hərflərlə yazmışdı bu sözləri. Sonrakı fikirlərini səhifələrə kiçik hərflərlə yazmışdı. Hər səhifədə bir neçə tarix, hər səhifədə bir neçə cümlə...

Onun içindən keçənlər dəftərçəsinə yazdıqları qədər deyildi. Ağlından keçənlərin az, lap azını yaza bilmişdi. Hər dəfə yazmaq istəyəndə: - Kim ömrünün qədərini bilib ki? Ömrünün son tarixini heç kim bilmir. Bəlkə də bu son yazım olacaq, - demişdi özünə. Həmin anlarda təsəllisi, özü öləcək olsa da, sözlərinin qalacağı olmuşdu. Elə buna görə özü qədər qorumuşdu atasının əmanət dəftərçəsini.

Dəftərinin son səhifəsinə "İtirdiklərimiz o qədər çoxdur ki. Ağrılarımız acılarla doludur. Bilirəm, müharibədir. Bilirəm, müharibələr arzuolunmaz ağrılarla bitir. Müharibə dəhşətdir. Həsrət, nisgil, qübardır müharibə. Bəd niyyətdir. Müharibələrin ağırlığını kəlmələrlə ifadə etmək imkansızdır, amma... Bəd niyyətin özündə də kişilik olmalıdır. Mən bəd niyyətə qarşı kişi kimi vuruşuram. Buna görə qorxmuram. Artıq ölməkdən qorxmuram. Qorxularım döyüşlərdə yox olub. Ümidim isə...

Bu gün son döyüşümüz olacağına inanıram. Buna inansam da, hirslə dolmuşam. Fikirləşəndə ki, qələbə müharibənin sonu olsa da, bu, bir daha müharibə olmayacaq demək deyil... Bunları düşünəndə..." - yazmışdı. Son cümləni tamamlamamışdı. Bitirmədiyi bu son cümlə dəftərinin ağ qalmış səhifələrinə nəsə yazmağa imkan verməmişdi. Onun cəbhə boyu yazdığı yazılar yarımçıq cümlə ilə bitmişdi. İlk səhifə ilə son səhifə bir-birini tamamlasa da, son cümlə yarımçıq qalmışdı.

O, cəbhədən evlərinə yazıb saxladığı sözləri ilə qayıtmışdı. Sinəsində qoruyub saxladığı əzilib-tozlanmış dəftərçəsi ilə. Atası onun bir neçə ildə yazdıqlarını birnəfəsə oxumuşdu. Oxuduqca qaşları çatılmış, kövrəlmiş, axırda gülümsünüb:

- Son cümləni niyə tamamlamamısan? - soruşmuşdu.

- Döyüşə gedəsi oldum, - deyə qısa cavab vermişdi.

İllər sonra oğlu oxumuşdu dəftərə yazdıqlarını. Eynən babası kimi son cümləni niyə tamamlamadığını soruşmuşdu.

- Ağır döyüşlər insanı dəyişdirir. Səngərlərdə həyata başqa cür baxır, başqa cür bağlanırsan. Cəbhədə əsgərlərin bircə sözü olur. Qələbə! İstər qələmlə yazsın, istər silahı ilə. Mən bu sözü silahımla yazmışam. Qələmlə də yazmaq istədim, amma... Fikirləşəndə ki, qələbə müharibənin sonu olsa da, bu bir daha müharibə olmayacaq demək deyil... Bunları düşünəndə... - deyib, fikrini dəftərinə yazdığı son sözləri ilə izah etsə də, cümləni tamamlamamışdı. "Ümidim ölür" sözlərini yaza bilmədiyi kimi dilinə gətirə bilməmişdi.

O, cümləsini bu sözlərlə bitirmişdi. Dəftərinə yaza bilmədiyi bu iki kəlmə idi. O, bu sözləri dəftərinə yaza bilməsə də, ağlına yazmışdı. Bəlkə də buna görə yazıb tamamlamadığı cümlə onun yaddaşını yorurdu. İllər keçsə də, ağlında həmin cümlə dolanırdı. Tamamlamadığı cümlə ağlına dolub nöqtə qoyulmasını istəyirmiş kimi onu bezdirirdi. Əslində bezməməli idi. Axı fikrini tamamlamışdı. Cümləni dəftərə yazmasa da, ağlında yazıb bitirmişdi.

O, öz-özünə:

- Mən cümləni bitirməliyəm,- pıçıldadı. - Bu iki kəlmə söz mənim içimdən keçib. Dəftərə yazmasam da, ağlımdan keçib. Ağlımdan keçibsə... Niyə bu sözü dəftərə deyil, yaddaşıma yazmışam? Bu iki kəlmə dəftərimə yazılsa nə olacaq ki?

Sanki həmin an yazmasa heç vaxt yaza bilməyəcəkmiş kimi tez qalxıb dəftərçəsini saxladığı yerdən çıxardı. Əzik-əzik olub qat kəsmiş dəftərçəsini açıb solub-bozarmış yazılarına baxdı. Ağlında yazıb bitirdiyi cümləsinin son sözlərini yazmaq istəyəndə əl saxladı. Yarımçıq cümləni bütöv qələmlə bitirmək istəmədi. Nəvəsinin otağına keçib əlləri əsə-əsə karandaş götürdü. Karandaşı ikiyə bölüb hər iki uclarını yondu. Nə edəcəyini bilmirmiş kimi ovcuna sıxıb stolun üstündə səpələnibmiş kimi qalan vərəqlərə baxdı.

Vərəqlərdəki nəvəsinin yazıları idi. Eynən onun dəftərindəki yazılar kimi, cümlə-cümlə, sətir-sətir... Hələ ağlından keçənləri bir yerə yığmamışdı. Hələ fikrindən keçənləri tam olaraq yazmamışdı.

- Murad mənim yazılarımı oxumayıb. Yazılarımı nəvəmə göstərməmişəmsə...

Yaddaşını yoxlayırmış kimi gözlərini qıydı. Nəvəsi bir dəfə:

- Baba, atam deyir cəbhədə olanda gündəlik yazırmışsan. Dəftərini mənə göstərərsən? - deyə soruşmuşdu.

- Böyüyəndə göstərərəm.

- Atam deyir sənin dəftərin bizim ömür yolumuz olmalıdır. Mənim ömür yolum hansı yaşımda olacaq? Mən nə vaxt böyük olacağam?

- Ömür yolunu özün seçdiyin gün. Ömür yolunu özün seçməsən böyüyə bilməzsən. - demişdi. Nəvəsi ilə söhbəti bu qədər olmuşdu. Nəvəsi böyüyüb öz yolunu seçmişdi, o isə... Nəvəsinə verdiyi sözü unutmuş, yazılarını göstərməmişdi.

O, nəvəsinin yazılarını oxumaq istəməsə də, qarışıq xətlə yazılmış vərəqlərdən birini götürdü.

"Vaxt bütün yaraları sağaldır, deyiblər. Bu, yara deyil ki, sağalsın. Bu, varlığımızdakı çapıqdır. Zamanın sağalda bilməyəcəyi ağrıdır. Bu, yaddaşlarımıza yazılmış yazıdır. Qərənfillərin hər ləçəyində bu acının göz yaşları var. Xoş günlərimizin bəzəyi olan çiçəyin bir gecədə matəm rəmzinə çevrilməsini necə unudaq axı? Bu bizim unuda bilməyəcəyimiz tarixdir" - yazılmışdı.

Başqa bir vərəqdə "Tarix saxtakarlığı qəbul etmir. Mən tarix boyu bu həqiqətə inanmışam", - yazmışdı.

Oxuduqlarından kövrəlsə də, onun içi fərəhlə doldu. Gülümsünüb:

- Tarix boyu! Ömrüm boyu deyil, tarix boyu yazıb. Ümidləri böyükdür. - pıçıldadı. Sinə dolusu ah çəkib, - Bu dünyada heç nə təsadüfi deyil. Mənim natamam cümləmin səbəbi var imiş. "Ümidim ölür" yazmaq istəsəm də, yazmamışam. İçimdən keçsə də, fikrimi yazımla tamamlamaq istəməmişəm. Ümidlərimi yazılarımda öldürmək istəməmişəm. Axı baş verən qarşıdurmaların, münaqişələrin, müharibələrin günahı bizim deyil. Buna görə ümidlər ölməməlidir. Nə olur-olsun, ümidlər ölməməlidir. Özümüz öləcək olsaq da, ümidlərimiz ölməməlidir! - deyib illər sonra tamamlamaq istədiyi cümləsinin son sözlərini yazmadı.

Sara Bağırova

Ədəbiyyat qəzeti.- 2018.- 10 fevral.- S.32.