Böyük sirrin yenidən oxunuşu

Bu gün Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığında bir Rüstəm Kamal fenomeni var.

Ənənəvi (aşınmış) ədəbi tənqidin çərçivəsini dağıdan, eyni zamanda, modernitenin də xam xəyallarına qapılmayan Rüstəm Kamal filoloji təhlilin məntiqi ilə esseist təxəyyülün azadlığını simbioz etməyi bacardı.

Rüstəm ədəbi faktın, mətnin qarşısına öz müstəsna təfəkkür tərzi ilə çıxdı.

Gözlərimin qabağında, təbiri caizsə, mənim israrlarım, ricalarımla qələmə aldığı və üz qabığından Rene Margitin sürrealist "Göz"ünün baxdığı "Güzgü günü" kitabını iyirmi beş il əvvəl yazıb və dörd Kamala - atasına, oğluna, Kamal Talıbzadəyə və Kamal Abdullaya həsr etdiyi "Oğuz ruhu: bərpa və yozum" kitabının davamı kimi oxuya bilmədim. Niyə? Çünki Rüstəm nədən yazırsa, nə yazırsa YENİDİR. Azərbaycanda mətnin psixoanalitik təhlili yeni-yeni vüsət tapanda Dədə Qorqud mətnlərinə ontoloji təhlil tətbiq edən və ilk dəfə "ontoloji poetika" istilahını filoloji dövriyyəyə daxil edən Rüstəm Kamal o zaman "psixoanaliz köhnəlib" deyə gözlənilməz hökm vermişdi. Amma indi "Mirzə Fətəlinin həyatı və yaradıcılığı psixoanalizin obyekti ola bilərdi" deyə sözə başlayır. Mirzə Fətəlinin mətnlərindən, məktublarından onun ömür mətnini (və ömrünün mənasını) oxuyur. Hər bir halda yenə də Rüstəmin təfəkkür yaddaşı ontoloji poetikanın izini tərk etmir. Tutaq ki, Yusif Vəzirin təbəssümündən, Mirzə Cəlilin ağrısından, yaxud bir başqasının yarasından yola çıxaraq mətni təhlil edir. Amma bütün hallarda, yəni iyirmi il əvvəl olduğu kimi indi də Rüstəm yenini yazır və yenidən yeniyə meyil edir. Professor Rüstəm Kamal Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığının təhlil sferasına simvolizm firavanlığı gətirdi. Hadisənin - mətnin, sözün, işarənin sakral, ezoterik, metafizik qatına endi. Mixail Baxtinin nitq janrları konsepsiyasını "Dədə Qorqud"un poetikasına tətbiq etdi. Rüstəm özü də tanıdığım o nadir alimlərimizdən biridir ki, hətta könül söhbətlərimizdə belə nitqinin janrı hər zaman elmi olub. Rüstəm mətnlərdən yazıçının, yaxud obrazın taleyini oxuyan bir ədəbiyyat münəccimi (və kahini) təsiri bağışlayır. Bunu bu gün Azərbaycanda Rüstəmdən başqa kim yazar ki, "İstənilən şəhərin səma kodu olur. Mistiklər, ezoteriklər inanırlar ki, yer üzündə elə bir şəhər yoxdur ki, onun səmada "oxşarı" olmasın. Svedenborq güman edirdi ki, təkcə Səmavi Qüds deyil, Səmavi London da mövcuddur. Şuşanın da səmada mütləq "oxşarı" var - Səmavi, İlahi Şuşa var... Yer üzündəki Şuşa tarixin içindəydi, elə tarixin də, xəyanətlərin və cinayətlərin qurbanı oldu. Amma Səmavi Şuşa bəşər tarixinin, zamanın hüdudları dışındadır: Onu ruhlar və Tanrı qoruyur..." Mətn Rüstəmin yazılarında sanki Yuxuya çevrilir. Rüstəm həm də elmin şairidir. İyirmi beş il əvvəl demişdi ki, "Dədə Qorqud" obrazlarının dilini tapan alimi çəkinmədən simvolist şair adlandırmaq olar. Elə isə, Azərbaycan ədəbiyyatındakı obrazların dilini tapan, yaxud obrazlarla dil tapan Rüstəm Kamal çoxdandır ki, simvolist şairdir. Poeziyamızın səmasında uçuşan metaforaları Rüstəm Kamaldan soruşun. Hətta oxuduğu mətndəki üç nöqtələrə (...) yazı həsr etməyi özünə borc bilən əziz dostumu mənim üçün əziz qılan başlıca səbəb isə ürəyinin çiçək üzü kimi təmiz və zərif olmasıdır. Rüstəmlə otuz ildir dostam. Bu otuz ildə aramızda otuz saniyə də olsa soyuqluq, inamsızlıq yaşanmadı.

Azər TURAN

Ədəbiyyat qəzeti.- 2018.- 7 iyul.- S.10.