Koroğlu üsyançıdırmı?

Sovetlər dönəmində "Koroğlu" dastanına düşüncəli şəkildə yabançı don geyindirilmiş, əsər "kəndli üsyanının, Cəlalilər hərəkatının bədii inikası" adlandırılmış, Koroğluya "üsyan başçısı" damğası vurulmuş, eposun yaranması XVI-XVII əsrlərlə bağlanmış və bunların hamısında məqsəd Azərbaycan xalqının qəlbində "türk işğalçılarına" qarşı nifrət oyatmaq olmuşdur. Təəssüflər olsun ki, sovet ideologiyasının təsiri bu gün də beyinlərdən silinməmişdir. Koroğlu yenə Cəlalilər hərəkatı ilə bağlanır, üsyan başçısı kimi qələmə verilir: "Koroğlunu həm tarixi şəxsiyyət, Cəlalilər hərəkatının iştirakçısı, həm də nəğmələri oxunan aşıq kimi təqdim edən A. Təbrizli dastanın fəal iştirakçılarından olan Giziroğlu Mustafabəyin də adını çəkmiş, bu qiyamların baş qaldırdığı yerləri də xatırlatmışdır".

Bu sözləri söyləyənlər, sovet dönəmində olduğu kimi, indi də yalnız A.Təbrizlinin "Tarix kitabı"na söykənirlər. Bu kitabı isə diqqətlə oxumadıqları hiss olunur, çünki orada tarixlər kobud şəkildə saxtalaşdırılmışdır. Məsələn, Çaldıran döyüşünün 1515-ci ildə baş verdiyi, Şah İsmayılın 1576-cı ildə öldüyü yazılır. Kitabı çapa hazırlayan L.A.Xanlaryan yazır ki, "A.Təbrizlinin kitabında bir çox erməni xronikaçılarının səhvləri təkrar olunmuşdur". O, daha sonra deyir: "Kitabda müəllif hadisələrə öz münasibətini və Orta əsr mənbələri üçün səciyyəvi olan manerada birbaşa öz hisslərini-özü də tamamilə kobud formada qələmə almışdır".

Burada iki məsələyə münasibət bildirməyin çox böyük əhəmiyyəti var. Birincisi, A.Təbrizli Cəlalilərin adam əti yediklərini söyləmişdir. Bəs adam əti yeyənləri də xalq bu qədər sevib, onların adlarına belə bir möhtəşəm epos yaradardımı?! Müəllif bununla türkün bütün milli-mənəvi keyfiyyətlərinin daşıyıcısı olan Koroğlu kimi mükəmməl bir obrazın dahiliyi üzərinə kölgə salmaq məqsədi güdməmişdirmi?! İkincisi, Cəlalilər hərəkatının əsas başçısı Qarayazıçıoğlu olmuşdur. Bəs onda niyə Qarayazıçıoğlu yox, Koroğlu daha çox şöhrət qazanmış, eposun qəhrəmanı səviyyəsinə məhz Koroğlu yüksəlmişdir? Hətta "Koroğlu" eposunun heç bir variantında Qarayazıçıoğlunun adı da çəkilmir. Nə Türkiyə, nə də Azərbaycan folklorunda Qarayazıçıoğlunun haqqında bir atalar sözü, məsəl, lətifə və s. yaradılmamışdır. Əgər xalq Cəlalilər üsyanı haqqında epos yaratsaydı, onun qəhrəmanı Koroğlu yox, mütləq Qarayazıçıoğlu olmalıydı. Heç vaxt ola bilməzdi ki, o böyüklükdə bir üsyanın başçısı unudulsun, onun dəstəsində əllinci-yüzüncü adam olan Koroğlu epos qəhrəmanına çevrilsin. Bunun özü də eposun yaranma prinsiplərinə yaddır. Deməli, A.Təbrizlinin kitabındakı bilgilər çox elə də etibarlı deyil və Koroğlunu Cəlalilər üsyanı ilə bağlamaq üçün onlara güvənmək olmaz.

Burada A.Təbrizlinin "Tarix" kitabındakı digər saxtakarlıqları və təhrifləri də mütləq nəzərə almaq lazımdır. Əvvəla, bəzi erməni tarixçiləri kitabdakı bölmələrdən 5-nin A.Təbrizli tərəfindən yazılmadığını söyləyirlər. Bu fikri bir fakt da təsdiqləyir ki, A.Təbrizli 1662-ci ildə ölmüşdür, onun kitabında isə 1662-ci ildən sonrakı hadisələrdən də danışılır. Erməni alimləri gizlətmirlər ki, kitabın müəyyən fəsilləri A.Təbrizli öləndən sonra kilsə rahibləri tərəfindən yazılıb ora əlavə edilmişdir. Bu zaman onlar A.Təbrizlinin əlyazmasını da ciddi şəkildə yenidən işləmişlər. Bütün bunlar kitabın erməni marağına uyğunlaşdırılmasına xidmət etmişdir.

Məncə, deyilənlərdən sonra A. Təbrizlinin kitabına istinad etməyin nəticəsi bundan yaxşı ola bilməzdi, çünki əyri ağaca söykənib düz durmaq olmaz. Ona görə bütün araşdırmalarda ən etibarlı mənbə eposun özü olmalıdır. Dastanın özündə isə nə "üsyan" var, nə də "qiyam". "Koroğlu" eposunun Cəlalilər üsyanı, ümumiyyətlə, hər hansı kəndli üsyanı ilə heç bir əlaqəsi yoxdur. Koroğlu həqiqətən Cəlalilər üsyanının başçilarindan biri olsaydı belə, dastanı həmin hərəkatla bağlamaq mümkün deyil. Üsyan "köhnə ictimai quruluşu yıxıb yenisini qurmaq məqsədilə hakim siniflərə qarşı kütləvi silahlı çıxışlara" deyilir. Koroğlu dastanında isə heç bir ictimai quruluşu yıxıb, yenisini qurmaq barədə söhbət getmir. Nə Koroğlunun, nə də dəlilərin, ümumiyyətlə, yeni quruluş yaratmaq məqsədlərinin olmadığı dastandan aydın görünür. Koroğlunun və dəlilərin döyüşlərinin məqsədi heç vaxt kimisə öldürüb, onun taxt-tacına yiyələnmək olmamışdır. Əgər tədqiqatçılar Koroğlunun paşalarla, bəy və xanlarla silahlı vuruşlarını üsyan adlandırırlarsa, bu da səhv fikirdir. Əvvəla ona görə ki, bu silahlı vuruşmaların hamısını paşalar, xanlar və bəylər başlayırlar. İkincisi, Koroğlu həmin döyüşlərdə qalib gəlir, paşaları, xanları və bəyləri ya öldürür, ya əsir alır, ya qaçıb aradan çıxırlar, ancaq onların yerinə göz dikmir, adam qoymur, deməli könlündən paşalıq, xanlıq, bəylik keçmir. Bu da o deməkdir ki, Koroğlu heç vaxt heç kimə qarşı üsyan etməmişdir. Bütün səfərlərdə Koroğlu ya öz dəlilərini qurtarmaq, ya da öz atını almaq üçün dava eləməli olur. Özü də həmişə istəyir ki, işi davasız yoluna qoysun. Ancaq xanların, paşaların, bəylərin günahı üzündən iş davasız düzəlmir və o da məcbur olub qılınca əl atır.

Məncə, Koroğlunun bir üsyançı kimi kitabdan-kitaba düşməsi ilkin mənbələrə kor-korana yanaşmağın, onları saf-çürük eləməməyin, əldə olan qaynaqlara, bu qaynaqlardakı fikirlərə tənqidi yanaşmamağın nəticəsidir. Arakel "Tarix" kitabında Koroğlunun Cəlalilər üsyanının başçılarından biri olduğunu yazmışdır. Məhz onun məlumatının bu cəhətini nəzərə alaraq düşünmək olar ki, Arakel Təbrizlinin kitabında adı çəkilən Koroğlu xalq qəhrəmanı Koroğlu deyil.

Məhz bu fikri söyləyəndən sonra belə bir sual ortaya çıxır - bəs Cəlalilər üsyanının başçılarından biri sayılan Koroğlu kim olub?

Bu suala düzgün cavab vermək üçün XVI-XVII əsrlərin tarixi hadisələrindən bəhs edən qaynaqlara tamam yeni gözlə baxmaq, onları indiyə qədərki açıqlamalardan fərqli olaraq yalnız güclü təfəkkür prizmasından keçirmək lazımdır. İndi əlimdə olan faktlara söykənərək deyə bilərəm ki, Cəlalilər üsyanı başçılarından kimsə özünü Koroğlu adlandırmış və bu adla səlnamələrə düşmüşdür. Əslində Koroğlu onun öz adı olmamışdır. Həmin dövrün səlnamələrində rast gəlinən Kosa Səfər, Bəlli Əhməd, Tanrıtanımaz, Dəli Həsən adları haqqında da eyni sözləri demək olar. Onların da adları heç Səfər, Əhməd, Həsən olmayıb. Qarabağ döyüşlərində kimlərinsə Qatır Məmməd və b. adlandırılmasını yada salmaq kifayətdir. Bu gün də Azərbaycanda atalar öz övladlarına şairlərin, qəhrəmanların adlarını verirlər.

İ.P.Petruşevski də Arakel Təbrizlinin kitabına söykənərək əvvəllər Koroğlunu Cəlalilər üsyanı ilə bağlamış, lakin sonralar bu fikirdən dönmüş, daha doğrusu, onu bir qədər dürüstləşdirərək yazmışdır: "Ola bilər ki, Cəlalilər hərəkatının başçılarından biri daha qədim əfsanələrlə şöhrətlənmiş olan Koroğlu adını sonralar öz üstünə götürmüşdür". Buradakı "daha qədim əfsanələrlə şöhrətlənmiş Koroğlu" fikri daha doğrudur.

Yeri olmasa da, burada bir fikiri vurğulamaq istəyirəm. İ.P.Petruşevskinin əsərinin ilk adı "XV əsrdə və XIX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda feodal münasibətlərinin tarixinə dair oçerklər"dir. Təbii ki, burada Ermənistandan söhbət getmir və gedə də bilməzdi. Lakin İ.P.Petruşevski bu əsəri yenidən işləyib adını da "XV əsrdə və XIX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda və Ermənistanda feodal münasibətlərinin tarixinə dair oçerklər" qoymuşdur. Artıq burada alim Ermənistandan ayrıca dövlət kimi danışır, halbuki bütün tarixi qaynaqlardan məlumdur ki, 1920-ci ilə qədər tarixdə heç vaxt Ermənistan adlı dövlət olmayıb. Deməli, İ.P.Petruşevski araşdırdığı dövrdə Azərbaycanın olmuş, 1920-ci ildə Ermənistan yaradılarkən ona verilmiş İrəvanı, Zəngəzuru, Göyçəni Ermənistan kimi qələmə verir ki, bu da ən azı tarixi saxtakarlıqdır.

Bir sıra tarixi dəlillər Koroğlunun XVI-XVII əsrlərdə deyil, ən azı XIV-XV əsrlərdə yaşadığını göstərməkdədir. Bunlardan ən birincisi tüfəng məsələsidir. Biz tüfəngi ilk dəfə "Koroğlunun qocalığı" qolunda görürük. Tüfəngin çıxması Koroğlunun qocalığına təsadüf edir. Koroğlu "Mənmi qocalmışam, ya zəmanəmi?" qoşmasının dördüncü bəndində tüfəngin çıxmağı ilə mərdliyin getdiyini bildirir:

Axır əcəl gəldi yetdi, ay haray!

Çəkdiyim qovğalar bitdi, ay haray!

Tüfəng çıxdı, mərdlik getdi, ay haray!

Mənmi qocalmışam, ya zamanəmi!

Deməli, Koroğlu bir ömür igidliklər eləmiş, qəhrəmanlıqlar göstərmiş, bir ucu Bağdad, bir ucu İstanbul arası dünyanın yarısını gəzmiş, ancaq hələ tüfəngin nə adını eşitmişdi, nə də üzünü görmüşdü. Halbuki, cox uzağa getməsək, Çaldıran döyüşündə - 1514-cü ildə Osmanlı sultanı Sultan Səlim Şah İsmayılın üstünə tüfənglə yox, toplarla gəlmişdi. Deməli, 1514-cü ildə tüfəng artıq topun kölgəsində qalmışdı.

Tüfəngin təxminən XIV əsrdə meydana çıxdığı məlumdur. Şah İsmayıl Xətainin hakimiyyəti illərinə aid "Bakı qalası" miniatüründə isə əllərində tüfəng tutmuş döyüşçülərin təsviri vardır. Deməli, rəssam tüfəngin özünü görmüşdü ki, onun mükəmməl rəsmini çəkmişdir. Mirzə Abbaslının yazdığına görə, tüfəng Azərbaycanda XV əsrdə məlum olmuşdur. Əsasən XV əsrin sonu, XVI əsr hadisələrindən bəhs edən "Cahanarayi-Şah İsmayıl Səfəvi" adlı salnamədə də tüfəngdən söhbət açılır. Təxminən 1444-1481-ci illərdə Osmanlı sultanı olmuş (1446-1951-ci illərdə hakimiyyəti II Murad ələ almışdır) və Fateh adı ilə tanınmış II Sultan Mehmedin vaxtında Türk ordusunun odlu silahla silahlandığı, hətta top, qumbara və bomba kimi güclü partladıcı silahlara malik olduğu mənbələrdə göstərilir.

Göründüyü kimi, burada tüfəngin adı da çəkilmir, söhbət topdan, bombadan, qumbaradan gedir. Deməli, həmin dövrdə, yəni II Sultan Mehmet Fatehin hakimiyyəti dövründə (1444-1481-ci illər) Osmanlı ordusu üçün tüfəng artıq ikinci dərəcəli silah sayılırmış. Belə çıxır ki, tüfəng lap əvvəldən, bəlkə də XIV əsrin ortalarından məlum olub. Bu da Koroğlunun ən geci I Murad dövründə yaşadığını göstərir.

"Koroğlu" eposunu dövrün hərbi-siyasi durumundan təcrid edilmiş halda öyrənmək olmaz. Ona görə də həm XVI-XVII, həm də XIV-XV əsrlərdə Türkiyədə və Azərbaycanda mövcud olmuş hərbi-siyasi durumu nəzərdən keçirmək lazımdır.

XVI əsrdə Osmanlı dövlətinin kifayət qədər güclü nizami ordusu vardı, ölkə mərkəzləşmiş qaydada idarə olunurdu. 1593-cü ildə Azərbaycanın böyük bir hissəsi Osmanlı dövlətinin tabeçiliyinə keçmişdi, Çənlibel də daxil olmaqla həmin ərazilərdə əhali adbaad siyahıya alınmışdı. Bir çox Avropa dövlətləri Osmanlı dövlətinin qüdrətindən qorxuya düşmüşdü. Bunları düşündükcə belə suallar çıxır ortaya: Koroğlu təpədən-dırnağa odlu silahla silahlanmış Osmanlı ordusunun qabağına qılıncla çıxıb Nigarı qaçırda bilərdimi? Bürcü Sultan öz ordusu odlu silahla silahlandığı halda, Koroğlu ilə döyüşə qılıncla gedərdimi? Əlbəttə, bu suallara müsbət cavab vermək mümkün deyil.

Ancaq bir sualın cavabı artıq aydındır ki, Koroğlu tüfəng çıxmamışdan əvvəlki dövrdə yaşamışdır. Sonra görəcəyik ki, başqa faktlar da bu fikrləri təsdiqləyir.

XVI əsrdə Azərbaycanda da qüdrətli Səfəvilər dövləti vardı. Onun da ordusu odlu silahla silahlanmışdı. Deməli, Koroğlunun iki qüdrətli imperiyanın qabağında bu cür at oynatmağı üçün şərait yoxuydu.

İndi gəlin XIV-XV əsrlərin tarixinə qısa nəzər salaq. Həmin dövrdə Ağqoyunlu və Qaraqoyunlu tayfaları hakimiyyət uğrunda daim mübarizə aparırdılar. Osmanlı dövləti də təzə yarandığından yetərincə möhkəmlənməmişdi. 1402-ci ildə Ağqoyunlu qoşunu Ankara yaxınlığında I Sultan Bayazidlə vuruşmuşdur. Diyarbəkir bir müddət Uzun Həsənin paytaxtı olmuşdur. Bəlkə "Koroğlu" dastanındakı Bürcü Sultan Sultan Bayaziddir, bu adı aşıq asan olsun deyə Bürcü Sultan kimi tələffüz edə bilərdi. 1472-ci ildə Ağqoyunlu ordusu Toqatı da almışdır. Bütün bunlar da həmin dövrdə Koroğlunun Çənlibeldə dövran qurması üçün nə qədər gözəl şərait olduğunu aydın göstərir.

Burada bir faktı da gözdən qaçırmaq olmaz ki, Koroğlu hər halda 150 ildən çox yaşayıb və tüfəng onun qocalığı illərində bəlli olur. Koroğlu özü bir şeirində deyir ki, "Yüz il lotuluq işlətdin, Axır oldun xam, Koroğlu". Yüz il vurub-tutan, lotuluq işlədən, haqqı nahaqdan, düzü əyridən, yaxşını pisdən seçən və qoruyan Koroğlunun cavanlıq və qocalıq illərini də nəzərə alsaq, onun yüz əlli il yaşadığı şübhə doğurmur. Əgər Koroğlunun qocalığı Sultan Mehmet Fateh dövrünə düşsə belə, cavanlığı ən azı 100 il əvvələ, Orxan Qazi dövrünə (1324-1360) gedir. Bu tarix Bolu bəyin yaşadığı dövrlə də üst-üstə düşür (1335-1336).

Şah İsmayıl Xətai dövrünü yaxşı öyrənmiş Mirzə Abbaslı da rastlaşdığı faktlara söykənərək Koroğlunun XVI-XVII əsrlərlə, o cümlədən, Cəlalilər üsyanı ilə bağlanmağının heç bir əsası olmadığını söyləmişdir: "..."Koroğlu" eposunun son əsrlərlə bağlanılması da demək olar ki, elmi dəlillərlə əsaslandırılmamış, ötəri mülahizələr halındadır. Həmin dastanlar və eposda XVI-XVII və XVIII əsrlərin müəyyən ictimai hadisələri ilə uyğun gələn səsləşmələr isə onların şifahi yolla ağızdan-ağıza dolaşdığı tarixi şəraitlə əlaqədar dəyişikliklərə uğraması, bir qədər "yeniləşdirilməsi", qədəm basdığı hər bir əsrin "yeni rəngini" alması ilə izah edilərsə, daha düzgün olardı".

Çox maraqlıdır ki, "Koroğlu" eposunda Babək hərəkatının da, Çaldıran döyüşünün də, sonrakı hadisələrin də (M.H.Təhmasib bunlar barədə yazmışdır) izlərini görmək mümkün olduğu halda, Cəlalilər üsyanının izlərini görmək mümkün deyil.

"Koroğlu"dan danışarkən Misri qılınca toxunmadan keçinmək olmaz. Bildiyimiz kimi, Misri qılınc və Qırat yalnız Koroğluya məxsusdur və onun adı ilə bağlıdır. Əgər bu faktı qəbul eləsək onda Misri qılınc sözünə XV əsrdə aid mənbələrdə rast gəlinməsi də Koroğlunun XVI-XVII əsrlərdə yaşadığını şübhə altına alır. Hələ XIV əsrdə yaşamış böyük Azərbaycan şairi Nəsiminin XV əsrin ortalarında üzü köçürülmüş ən qədim əlyazmalarından birindən götürülmüş "Zülfünü ənbərfəşan etmək dilərsən, etməgil" misrası ilə başlayan qəzəlində "Misri qılınc" ifadəsinə rast gəlirik. Bu şeirdə gözəlin qəmzə oxu Misri qılıncla tutuşdurulmuş, Misri qılınc bənzətmə yerində işlədilmişdir:

Qəmzədən Misri qılınc vermişsən əsrük türkə kim,

Qan bəhasız necə qan etmək dilərsən, etməgil!

"Koroğlu" dastanında adı daha çox hallanan, hətta bütün Osmanlı paşalarından, xanlarından və bəylərindən cəsarətli çıxaraq ilk dəfə Çənlibel üzərinə hücum edən Bolu bəy olmuşdur. Türk mənbələrində Bolu bəyin təxminən Orxan Qazi dövründə, yəni XIV əsrin ortalarında yaşadığı və Anadolu bəyi olduğu göstərilir: "Elxan Əbu Səidin vəfatı sıralarında (1335-1336) Uclarda hökmranlıq edən bəyliklər və onların dayandığı ordunun miqdarı haqqında İbn Fədlullah Əl-Ömərinin biri Anadolu və digəri Cənəvizli olmaqla iki ravidən nəql etdiyi nəlumatdan: "Qaraman məntəqəsindəkilərini bir yerə qarışdıraraq verildiyi görünən Toğruloğlu və İbn Bəttutənin də ziyarət etmiş olduğu Bolu bəyi və yerləri yaxşı təyin olunmayan Toğancıq və Yaqub bəylər də vardır".

Məncə, bu faktın üzərində ətraflı dayanmağa dəyər. Burada söhbət Bolu bəyin yaşadığı yerin və dövrün dəqiqliyindən gedir. Deməli, Bolu bəy 1335-1336-cı illərdə Anadolu bəylərindən biriymiş. Bu, hələ o dövr idi ki, Osmanlı dövləti təzəcə yaranmışdır, bütün bəyliklər bir dövlət halında birləşməmişdir. "Koroğlu" eposundan isə bütün Osmanlı dövlətinin Xotkarın hökmü altında olduğunu bilirik. Deməli, Osmanlı dövləti həmin dövrdə möhkəmlənmişdi, bütün bəylərbəyiliklər Orxan Qazinin tabeliyinə keçmişdir. Halbuki, ondan bir qədər öncə Orxan Qazinin özünün Təbrizdə Çobanlılara və Ənuşirvana vergi verdiyi mənbələrdə göstərilir: "Yəni Orxan Qazi də Təbrizdə Elxanlı hökumətinin davamını təşkil edən Çobanlılara və onların xanı Ənuşirvana vergi verən bəylər arasında zikr edilmişdir".

"Koroğlu" dastanı bütövlükdə tarixi hadisələrin bədii ifadəsi olsa da, Çənlibel zülmün, zalımlığın, qəddarlığın əli çatmayan, xotkarların, paşaların ünü yetməyən, insan arzularının yolunub ayaqlar altına atılmış çiçəklər kimi solmadığı bir ideal dünyadır.

Koroğlunun Cəlalilər üsyanı ilə bağlanmadığını aşağıdakı tezislər şəklində ümumiləşdirmək olar:

1. "Koroğlu" dastanında bir dənə də üsyan motivi yoxdur.

2. Koroğlu və dəlilər hakimiyyət uğrunda vuruşmur, kimisə taxtından salıb yerində oturmaq istəmirlər.

3. Cəlalilər hərəkatının başçısı Qarayazıçıoğlu haqqında nə Türtkiyədə, nə də Azərbaycanda iki-üç sözdən ibarət ən xırda bir folklor örnəyi yoxdur. Xalq heç vaxt Cəlalilər üsyanının başçısını qoyub, onun əllinci-yüzüncü adamını epik qəhrəman seçib, haqqında bu boyda epos yaratmazdı.

4. Tüfəngi Koroğlu ilk dəfə qocalığında görür. XV əsrin ortalarında Azərbaycanda tüfəng olmuşdur. Deməli, Koroğlunun qocalığı XV əsrin ortalarına düşür. Bu da o deməkdir ki, Koroğlu XIV-XV əsrlərdə yaşamışdır.

5. Cəlalilər hərəkatı zamanı bütün Azərbaycan Osmanlı dövlətinin tərkibindəydi. Çənlibel də daxil olmaqla vergi ödəyicilərini saymaq məqsədilə əhali adbaad siyahıya alınmışdır.

6. Cəlalilər üsyanı dövründə Osmanlı ordusu topla-tüfənglə tam silahlandığı halda, Koroğlunun səfərlərində bircə dəfə də top-tüfəng görünmür.

7. Dastanın əsas iştirakçılarından biri olan Bolu bəyin adı 1335-1336-cı illərdə Anadolu bəyi kimi çəkilir. Hasan paşa, Həsən xan adlarından fərqli olaraq Bolu bəy nadir addır və Türkiyə tarixində onun adına bir dəfə rast gəlinir.

Deyilənlərdən belə çıxır ki, Koroğlu XIV əsrdə yaşamışdır. Onun yalnız qocalığı XV əsrin əvvəllərnə və ya ortalarına düşmüşdür. Bu fikri söyləmək üçün yuxarıda toxunulmuş tarixi faktlar kifayətdir. Əldə olan faktlar Koroğlunun XIV-XV əsrlərdə yaşadığını təsdiqlədiyi halda, onun Cəlalilər üsyanına bağlanması ilə nə cür razılaşmaq olar! Burada oxşarlıqlar axtarmağın heç bir mənası yoxur. Çünki Koroğlu milli qəhrəmandır: onun qəhrəmanlıqlarını xalq öz yaddaşında yaşatmış, onun hər səfəri danışıla-danışıla dastanın bir qoluna çevrilmişdir ki, bunlar da dastan söyləyən aşıq və şairlərin artırmalarından, təhriflərindən qoruna bilməzdi. "Koroğlu" eposuna həmişə zamanın, əsrin donu geydirilmişdir. Onun bir sıra tarixi hadisələrlə səsləşməsi də bundan irəli gəlir. Ancaq "Koroğlu" eposundan XVI-XVII-XVIII əsrlərin donlarını soyundurduqda, onların altında XIV-XV əsrlərin rəngləri və çalarları görünür ki, "Koroğlu"nun ilkinliyini yalnız bu rəng və çalarlarda axtarmaq və görmək lazımdır.

İslam SADIQ

Ədəbiyyat qəzeti.- 2018.- 14 iyul.- S.24-25.