Ömrümün yarıdan çoxunu

atamsız yaşamışam...

Uşaq dünyasının formalaşmasında, xəyallardakı nağılların reallaşmasında onun rəhbərlik etdiyi məkanın zəhməti danılmazdır. Rəsmiyyəti, konkretliyi sevdiyi qədər də, müsahibə zamanı verdiyim hər bir sualda səmimi olan bugünkü müsahibim həm də uşaqların ən yaxın dostudur.

Bugünkü "Dördüncü divar" layihəsinin qonağı Abdulla Şaiq adına Kukla Teatrının direktoru Rəşad Əhmədzadədir.

- Rəşad müəllim, Abdulla Şaiq adına Kukla Teatrı uşaqların teatr zövqünü formalaşdıran ilk məkanlardan biridir. 2010-cu ildən teatrın rəhbəri vəzifəsində çalışırsınız. Bu illər ərzində həmin zövqün formalaşması prosesi necə yerinə yetirilir?

- Abdulla Şaiq adına Kukla Teatrının ən ümdə və böyük vəzifələrindən biri də uşaqları böyüklər üçün olan teatrlara hazırlamaqdan ibarətdir. Onlar nə qədər vətənpərvərlik mövzusunda, səviyyəli tamaşalara baxarlarsa, zövqləri də bir o qədər düzgün formalaşar. Müəyyən bir yaşa çatandan sonra isə digər teatrların tamaşalarına baxanda düzgün qiymət verməyi də bacararlar.

Teatrımızda hər əsər bədii şura tərəfindən qəbul olunub hazırlanır. Məlum məsələdir ki, Kukla teatrında nağılların doxsan faizini divsiz, əjdahasız təsəvvür etmək olmaz. Ancaq tamaşa hazırlanarkən çalışırıq ki, div də, əjdaha da xoşa gəlsin. Bundan əlavə, tamaşalar həm valideynin, həm də uşağın xoşuna gəlməlidir. Əgər tamaşa valideynin xoşuna gəlməsə, uşağını gətirməyəcək. Uşağın da xoşuna gəlməsə, o, tamaşadan yarımçıq çıxacaq. Çünki uşaq yeganə varlıqdır ki, ona nəyisə məcburən etdirmək olmaz. Buna görə də biz tamaşanı təhvil verəndən sonra iki, üç premyerada onun necəliyi barədə məlumat əldə edirik. Əgər uşaqlar tamaşa vaxtı bir-birləri ilə söhbət edirlərsə, səs salıb ağlayırlarsa, bu o deməkdir ki, tamaşa onların xoşuna gəlmir. Belə tamaşaları çalışırıq qısa bir müddətdə repertuardan çıxaraq. Onu da qeyd edim ki, Kukla teatrı açıq kassaya işləyən teatrdır. Bizim tamaşaçımız biletlərimizi gəlib ancaq kassadan ala bilirlər.

- Pyeslərin, nağılların teatra uyğunlaşdırılması, yaradıcılıq işi necə həyata keçirilir?

- Bizim cari repertuarda hal-hazırda 29 tamaşa var. Bu əsərlərin içərisində klassik şairlərdən tutmuş indiki yazarlarımıza qədər müəlliflərimizin əsərləri vardır. Və elə pyeslər var ki, onlar artıq teatrımızın klassikasına çevrilib. Misal üçün "Cırtdan", "Göyçək Fatma", "Məlikməmməd", "Tıq-tıq xanım" kimi tamaşalarsız kukla teatrının repertuarını təsəvvür etmək olmaz. Lazım olduqda isə quruluşçu rejissorlar bu kimi tamaşalara özlərindən əlavələr də edirlər. "Tıq-tıq və Taq-taqın nağılı" tamaşası Abdulla Şaiqin "Tıq-tıq xanım" pyesi üzərində hazırlanıb. Bildiyiniz kimi pyesdə taq-taq personajı yoxdur.

Belə fikirləşirik ki, artıq Kukla teatrının səhnəsində yeni obrazların yaradılma vaxtıdır. Vaxtaşırı yeni obrazlar yaradılsa daha yaxşı olar, nəinki xarici obrazları səhnəmizə tez-tez gətirmək.

- Kukla teatrının aktyorlarını digər teatr aktyorlarından fərqləndirən maraqlı bir cəhət var. Tamaşaçı ancaq onların səslərini eşidib, emosiyalarını hiss edir. Bu da təbii ki, aktyorlarda müəyyən bir həssaslıq yaradır. Bu cür aktyor heyəti ilə işləmək hansısa çətinlik yaratmır?

- Sizin sualınızda böyük bir həqiqət var. Çünki universitetdə oxuyanda heç bir aktyor özünü kukla aktyoru kimi təsəvvür etmir. Bizim aktyorlarımızın da böyük əksəriyyəti dram-kino aktyorluğu fakültəsini bitiriblər. Onlar gəlib teatrımızda işə başlayandan sonra, görünür, teatra, uşaqlara olan məhəbbətdəndir ki, sonuna qədər bizim teatrda işləyirlər. Ancaq bir məqamı da qeyd edim ki, biz teatr rəhbərliyi olaraq aktyor və aktrisalarımızın hansısa verilişlərə çıxmasına, filmlərə çəkilməsinə həmişə dəstək olmuşuq. Çünki aktyorun teatrdan kənarda tanınması da teatr üçün müsbət haldır.

- Tamaşalar hazırlanan zaman özünüz nələrəsə nəzarət edirsiniz, ya sizin üçün son nəticə vacibdir?

- Bilirsiniz, misal üçün, bu gün filan tamaşa hazırlanır və mən teatr rəhbəri kimi dərhal gedib o tamaşaya nəzarət edirəm desəm, doğru olmaz. İkinci bir tərəfdən də bizim teatrda tamaşanın hazırlanma texnologiyası tam fərqlidir. Başqa teatrlarda birinci masa arxası oxunuş olur, sonra isə səhnə məşqləri başlanır. Bizdə isə elə deyil. İlk olaraq kuklaların, dekorların eskizləri qəbul olunub, hazırlanır. Bu, bəlkə də kənardan baxana asan gəlir. Amma belə deyil. Misal üçün, bir kuklanı hazırlamaqdan ötrü təxminən bir ay, ay yarım vaxt lazım olur. Kuklalar hazır olandan sonra aktyorlar səhnəyə düşürlər. Tamaşa artıq kukla ilə məşq olunanda mən həmin məşqlərin birində iştirak edə bilərəm. Hansısa sözüm, təklifim, iradım varsa da onda bildirirəm. Tamaşa hazır olandan sonra isə rəylər və fikirlər bədii şurada bildirilir.

- Festivallara dəvətlər necə, çox olur?

- Təxminən on il əvvəl kukla teatrının festivallara getməsi müşkül məsələ idi. Təsəvvür edin ki, adi bir festivala getmək üçün biz pyesin mətnini, tamaşanın videosunu onlara yollayırdıq. Onlar razılıq verirdilər, bəzən də razılaşmırdılar. Sonradan, bildiyiniz kimi, dövlət tərəfindən teatr proqramı hazırlanıb qəbul olundu. Bizim festivallara getmək, eləcə də xarici ölkələrdən rejissorlar, bəstəkarlar dəvət edə bilmək şansımız artdı. Görünür, yaradılmış imkanlardan kollektivlə birgə düzgün nəticə çıxartdığımıza görə bu gün bizim il ərzində təxminən iyirmi festivala dəvətimiz olur. Son üç ildə isə artıq bizim tamaşalarımız konkursdan kənar dəvət olunur. Və çox vaxt da bütün xərcləri dəvət edən tərəf öz üzərinə götürür. Yəni artıq elə bir mərhələyə çatmışıq ki, indi bizim yeni mövsüm üçün gedəcəyimiz üç, dörd festivalın vaxtı da təyin olunub. Sentyabr ayında "Cırtdan" tamaşası ilə, oktyabr ayında isə "Ağ və qara" tamaşası ilə festivallara qatılacağıq. Nəticəyə gəldikdə isə mən hesab edirəm ki, dövlətin bizə göstərdiyi qayğıdan biz düzgün istifadə edə bilmişik.

- Siz on beş il Musiqili Komediya Teatrında da işləmisiniz. Atanız Rüfət Əhmədzadənin dramaturq, şair olması da bir çox məşhur kino və teatr adamları ilə ünsiyyətdə olmağınıza səbəb olub. Maraqlıdır ki, siz incəsənətin rejissorluq, aktyorluq sahələrinə yox, daha rəsmi sahəyə istiqamətlənmisiniz. Nə vaxtsa aktyor olmaq istəmisiniz?

- Mən 1980-ci ildə orta məktəbi bitirdim. Elə həmin ilin dekabr ayında da Musiqili Komediya Teatrına gəldim. Sənədlərimi də İncəsənət Universitetinin aktyorluq fakültəsinə verdim. Amma elə oldu ki, ixtisas imtahanından kəsildim. 83-cü ildə hərbi xidmətdən qayıdandan sonra 9 il - 1996-cı ilə qədər heç bir ali məktəbə sənəd verməmişəm.

Ümumiyyətlə, elə universitetdə birinci dəfə kəsiləndə başa düşdüm ki, məndən aktyor çıxmaz. Ona görə də istiqamətimi artıq inzibati tərəfə doğru götürmüşdüm. Allah rəhmət eləsin Qəzənfər Topçuyevə. Teatr sahəsində nə öyrənə bilmişəmsə, hamısını ona borcluyam. O, çox böyük teatr bilicisi idi.

Bilirsiniz, inzibati idarəetmədə teatrın poetikasının və yaxud da estetikasının idarəetməyə heç bir aidiyyəti yoxdur. İdarəetmənin üsulu hər bir teatrda eynidir. Bütün proses əmək məcəlləsinin qanunlarına əsasən həyata keçirilir.

- Şair və dramaturq Rüfət Əhmədzadənin oğlusunuz. Rüfət müəllimin ətrafı isə xeyli geniş olub. Bəs o ətrafdan ayrılandan sonra atanız evdə necə adam idi?

- Mənim atam xaraktercə yumşaq adam olub. Amma o yumşaqlığın içində həm də bir sərtlik vardı. Yəni atam sakit, mülayim olduğu anda haqlı olan məsələ barədə elə bir söz deyə bilərdi ki, heç kim bu barədə təsəvvür belə edə bilməzdi.

Biz ailədə üç qardaş olmuşuq. Atam heç vaxt bizə barmağının ucu ilə də toxunmayıb. Ancaq onun bir baxışı kifayət idi ki, biz üçümüz də özümüzü yığışdıraq. Evin ən kiçiyi mən olmuşam. Məndən böyük qardaşlarım mənə nisbətən sakit olublar. Evdə ən dəcəl uşaq mən olmuşam. Amma mənə də onun bir baxışı kifayət edirdisə, deməli ailədə belə xeyli ciddi adam idi. Misal üçün, biz bilirdik ki, axşam saat yeddidə hamı süfrənin başında əyləşməlidir. Və yaxud da bizim heç birimizin ixtiyarı yox idi ki, atam evdə olmasa belə, keçib onun yerində əyləşək. Bu qayda-qanunu da təbii ki, anam yaratmışdı. Yaşımızın istənilən dövrünə uyğun bizimlə ünsiyyət qurulsa da, bu ünsiyyətin sərhədi də bir yerə qədər idi.

- Teatra gəlişinizdə atanızın rolu olub?

- Bəli. Mən universitetdən kəsiləndə iyun ayı idi. Sentyabr ayında isə "İskra" deyilən bir zavodda çilingər köməkçisi işləyirdim. Atamla Hacıbaba Bağırov isə o zaman "92 dəqiqə gülüş" tamaşası üzərində işləyirdilər. Mən işdən gəlib Hacıbaba müəllimlə görüşəndə o, əlimdəki qabarları görüb soruşdu ki, "hardan gəlirsən?". Atam dedi ki, "gedib zavodda işə düzəlib". Onda Hacıbaba müəllim məni Musiqili Komediya Teatrına radio sexinə işə dəvət etdi. Mən də qəbul etdim. Elə o gündən bu günə qədər də teatr aləmindəyəm. Radio-texnik vəzifəsindən başlamışam. Sonra butafor, baş səhnə maşinisti, inzibatçı, bədii quruluş hissə müdiri, direktor müavini və nəhayət, direktor vəzifəsinə qədər çatmışam.

- Fəhləlik etdiyiniz dövrlər sonrakı illərdə sizdə hansısa kompleks yaratmadı ki?

- Mən belə hesab edirəm ki, kişi xeylağının əlindən hər bir iş gəlməlidir. Hansısa işə əmək sərf edilibsə, fikirləşmirəm ki, o, insanda kompleks yaratmalıdır. Əksinə, həmin zəhmətkeşlik kişiyə ucalıq gətirməlidir. Əmək sərf olunan heç bir işə məndə kompleks yoxdur. Mənim bu yerə qədər gəlib çatmağımda əsas amil də tapşırılan işi vaxtlı-vaxtında öyrənməyim olub. Sovetin dövründə belə bir söz vardı. Əmək insanı ucaldır. Əslində zəhmət çəkməsən, sonra hansısa vəzifədə oturanda bilə bilməzsən ki, kimdən nə tələb etmək lazımdır. Və belə hesab edirəm ki, idarəetmədə çalışan hər bir adam bu proseslərin hamısından bir-bir keçməlidir.

- Atanız ailədə üç oğlundan hansı ilə daha yaxın idi. Ümumiyyətlə, Rüfət Əhmədzadə ilə dost ola bilmişdiniz?

- Mən belə hesab edirəm ki, biz üçümüz də atamla dost idik. Çünki o, öz övladları ilə dostluq qura bilən insan idi. Ancaq bu o demək deyildi ki, aradakı hansısa sərhəd götürülürdü. Xeyr. Sərhədlə o, bizim hər birimizlə dost ola bilirdi. Amma məncə, ən yaxın dostluğu böyük qardaşımız Zülfüqarla olub. Çünki onunla bizim aramızda beş yaş fərq vardı. Həm də müəyyən vaxtdan sonra atam bilirdi ki, hansı işi hansı övladına tapşırmaq olar. Zülfüqarla ona görə daha yaxın idi ki, o, həm də atamın sahəsi üzrə davam edirdi. O, da lap uşaqlıqdan şeir yazırdı, müəyyən qəzet və jurnallarda fəaliyyət göstərirdi.

- Sizin ata babanız Zülfüqar Əhmədzadə 37-ci il repressiya qurbanlarından biridir. Atanız çox balaca olanda onu sürgün ediblər. Rüfət müəllim sağlığında bu barədə nələrsə danışırdı?

- Atam heç vaxt ayrı-ayrılıqda bu barədə danışmağı xoşlamayıb. İndi yaşa dolandan sonra özüm də başa düşürəm ki, o, çox güman ki, həmin ağrılı, çətin illəri yada salmaq istəməyib. Babam həbs olunanda atamın heç beş yaşı da olmayıb. Bundan sonra xalq düşməninin oğlu, ailəsi kimi paytaxt şəhərdə yaşamaq artıq müşkülə çevrilib. Əslən Balakəndən olan nənəm uşaqlarını da götürüb ora köçür. Bir-iki ildən sonra babam bəraət alır və onlar yenidən Bakıya qayıdırlar. Hər halda xalq düşməninin uşağı elə də xoşbəxt həyat yaşaya bilməzdi. Yəqin ki, atamın gənc yaşlarından qan təzyiqi xəstəliyindən əziyyət çəkməsi və həyatdan erkən köçməsi bu əzab-əziyyətlərin nəticəsi idi.

- Hacıbaba Bağırov atanız rəhmətə gedəndən sonra onun öz ölümünü hiss etdiyini deyirmiş. Evdə necə, ölümündən əvvəl atanızda hansısa narahatlıq vardı, ya hər şey qəfildən baş verdi?

- Bilirsiniz, əgər valideynin özü ilə bağlı hansısa belə hissi olursa, inanmıram ki, o gəlib onu övladı ilə bölüşsün. Atamın da səhhətində elə ciddi bir problemi olmayıb. Sadəcə olaraq Hacıbaba müəllimin qohumunun yasında atam belə bir ifadə işlədib ki, "deyəsən, mənim də yaşamağıma çox qalmayıb". Biz bunu təbii ki, sonralar bildik.

Ölümü isə gözlənilməz oldu. Yeddiyə on beş dəqiqə işləmiş atam işdən evə gəldi. İyirmi dəqiqədən sonra isə o, artıq həyatda yox idi.

- Siz özünüz həmin anda evdəydiniz?

- Bəli, mən də, ortancıl qardaşım da evdəydik. Mən soyuqlamışdım deyə işə getməmişdim. Anam da evdəydi. Ortancıl qardaşım ezamiyyətdə idi. Həmin günü o, tez gəlməməliydi. Amma niyəsə o da saat üçdən evə gəlmişdi. Atam keçinəndə bircə Zülfüqar evdə yox idi. O da Rəşid Behbudovdan müsahibə götürməyə getmişdi. Atam rəhmətə gedəndən bir saat sonra o da gəldi. Sevincək gəlmişdi ki, atama Rəşid Behbudovdan müsahibə aldığını desin. Amma evə girəndə artıq bütün məsələ ona aydın idi.

- Ananıza, ümumiyyətlə, valideynlərinizə yaxşı övlad ola bildiniz?

- Sözün düzü, mənim özümü də bu sual həmişə düşündürür. Elə bu yaşımda da. Təbii ki, övlad yüz faiz valideynin istədiyi kimi olmur. Amma istər mən, istərsə də digər qardaşlarım çalışmışıq ki, onların istədiyi kimi övlad olaq. İndi nə dərəcədə buna nail olmuşuq, onu deyə bilmərəm. Hərdən bu barədə mən özümə də sual verirəm ki, görəsən, bu gün atam və ya anam sağ olsaydı, bizdən razı olardımı? Anam dörd il bundan əvvəl rəhmətə gedib. Bacardığım qədər çalışmışam ki, onun nazı ilə oynayım, istəklərini yerinə yetirim. O da mənim nailiyyətlərimin müəyyən bir hissəsini görmüşdü. Atam isə rəhmətə gedəndə iyirmi beş yaşım vardı. Artıq ömrümün yarıdan çoxunu atamsız yaşamışam. Hər halda öz adıma deyə bilərəm ki, mən həmişə çalışmışam ki, onlara layiq insan olum. Nə dərəcədə buna nail olmuşuq, bunu artıq, yəqin ki, onlar daha yaxşı bilərdilər...

- Aradan otuz il keçməsinə baxmayaraq atanız haqqında qəribə bir yanğı və həvəslə danışırsınız. Sanki o, dünən dünyasını dəyişib. Rüfət Əhmədzadəni unudulmağa, xatirəsinin solğunlaşmağa qoymayan nədir?

- Atam rəhmətə gedəndən bir il sonra anam təxminən belə bir fikir işlətdi ki, "nə qədər istəyirəm atanın bir pis cəhətini yadıma salım ki, bəlkə bir az onun itkisindən yaranan yanğım soyusun. Amma nə qədər fikirləşirəm, heç nə tapa bilmirəm."

Təbii ki, hər bir insanın atası ona əzizdir. Biz ondan lazım olan dəstəyi, dayağını da görmüşük. Və insanın valideyni onun üçün hər şeydir. Allah bütün valideynlərə ömür versin. Amma mənim fikrimcə, ata olmayanda insanın bir qolu düşür, ana olmayan da isə, ümumiyyətlə, şikəst kimi olursan.

- Bayaqdan bir neçə dəfə uşaqlıqda dəcəl olduğunuzu vurğuladınız. Dəcəlliyiniz böyüdükcə tədricən hansı xüsusiyyətə çevrildi?

- Atam həmişə deyərdi ki, "Rəşad zəhmətkeş uşaqdır." Gəncliyimdə də o qədər cüssəli adam olmamışam. Amma yadıma gəlir ki, Hacıbaba Bağırovla qastrollara gedəndə, özüm boyda iki səs aparatını tək daşıyırdım. Mənə belə gəlir ki, dəcəlliyim məni zəhmətsevərliyə doğru apardı. Həm də dəcəllik də elə bir normada olmalıdır ki, axırı gedib abırsızlığa çıxmasın. Yəni lazım olanda əyləci basmağı bacarmalısan.

- Hacıbaba Bağırov atanızın yaxın dostu olub, sizinlə də münasibəti çox yaxşı olub. Hacıbaba müəllimi necə xatırlayırsınız?

- Mən Musiqili Komediya Teatrına işə düzələnə qədər ona əmi demişəm. Çünki anam bizə belə tərbiyə vermişdi ki, hansısa qonşu qadını görəndə də ona xala yox, xanım deyə müraciət edin.

Atamla Hacıbaba müəllimin dostluğunun tarixçəsi uzundur. Onların uşaqlıqları birlikdə keçib, birinci sinfə də birlikdə gediblər. Gənclik illərində ayrı düşüblər. Atam həmişə deyirdi ki, "biz onunla jımıx yemişik". Yəni həm yaxşı, həm də pis günün dostu olublar.

Atam rəhmətə gedəndən sonra o, təxminən on yeddi, on səkkiz il yaşadı. Və elə bir vaxt olmadı ki, Hacıbaba müəllim hansısa verilişdə qonaq olanda, çıxış edəndə mənim atamdan bir kəlmə söz deməsin. Hacıbaba Bağırov da, Emin Sabitoğlu da hər bir zaman bizimlə ünsiyyətdə oldular, həmişə də nəzərləri üzərimizdə idi. Allah hər birinə rəhmət etsin.

- "Yuğ" Teatrına bir ilə yaxındır ki, müvəqqəti rəhbərlik edirsiniz. Fərqli bir teatrda iş prosesi, atmosfer necə idi?

- Bilirsiniz, bu barədə məni bəxti gətirən insan hesab etmək olar. Çünki istər "Yuğ", istərsə də Abdulla Şaiq adına Kukla Teatrı çox böyük yaradıcı potensiala malikdir. Yəni burda ən kiçik texniki işçidən tutmuş, aktyoruna qədər hər biri teatrı sevən, istedadlı adamlardılar. Doqquz aya yaxın işlədiyim dövrdə "Yuğ" Teatrında kənardan gözə görünməyən çox işlər görülüb. İki yeni tamaşa təhvil verilib, üç köhnə tamaşa əsaslı şəkildə bərpa olundu. "Yuğ" Teatrının saytı yaradıldı. Bu teatr mövsümündə bir çox çətin işlər həyata keçirildi. Bu da bir məsələdən xəbər verir ki, hər iki teatrın kollektivi öz işi ilə məşğul olan istedadlı insanlardılar. Buna da mən ancaq sevinə bilərəm. Və hər iki teatrın kollektivinə təşəkkürümü bildirirəm.

Söhbətləşdi: Samirə Əşrəf

Ədəbiyyat qəzeti.- 2018.- 21 iyul.- S. 22-23.