Yunus Oğuzun "Ovçu" əsərində bədii və sənədli janr xüsusiyyətlərin qarışıqlığı

Bədii idrak metodunun sənədliliklə bağlılığını əks etdirən Yunus Oğuzun "torpaq uğrunda qazi və şəhid olanlara ithaf" etdiyi "Ovçu" əsəri sənədli və bədii janrların qarşılıqlı əlaqəsi baxımından diqqəti cəlb edir. Yunus Oğuzun "Ovçu" romanında bədii, sənədli və tarixi janrların qarışıqlığı, ilk növbədə isə, əsas hadisələrin tarixi faktlara uyğun qurulması diqqətdən yayınmır.

Müəllif tərəfindən oxucuya tarixi roman kimi təqdim edilən "Ovçu" əsərinin süjet xətti özünü müxtəlif dövrləri əks etdirən hadisələrin təsvirində tapa bilmişdir: "XI əsr", "Köç, 1948-ci il, Göyçə, Basarkeçər", "41 il sonra Sabirabad rayonu, Muğan Gəncəli kəndi", "31 Mart, 2016-cı il. Azərbaycan Respublikasının Prezident sarayı", "2011-ci il. Cəbhə bölgəsi", "XVIII əsr, Nadir şahın düşərgəsi", "2011-ci il. Yerevan, Baş Qərargah", "Murada vurulan qız. 2004-cü il. Muğan Gəncəli kəndi, Sabirabad rayonu", "XI əsr. Kür qırağı", ""Ovçu" ova çıxır, dekabr, 2013-cü il", "Aprelin 1-i, 2017-ci il, Cəbhə bölgəsi", "XI əsr. Aninin alınması", "3 Aprel, 2017-ci il. Muradın son döyüşü", "Bakı, Baş Qərargah", "Cəbhə bölgəsi, ertəsi gün", "4 aprel, Prezident Administrasiyası". "Ovçu" əsərinin xronotopu tarixi hadisələrin xronologiyasına riayət olunmaması ilə fərqlənir, yəni əsərin süjet xətti xronoloji şəkildə inkişaf etmir. Süjetin inkişafı XI əsrin, XVIII əsrin, XX əsrin (1948-ci il), XXI əsrin təsviri üzərində qurulur. Zaman və məkan baxımından maraqlı tərzdə qurulmuş əsərdə müxtəlif dövrlərin əks etdirilməsindəki ardıcıllığın pozulması maraqlı müəllif priyomu kimi diqqəti cəlb edir. Əsərin xronotopu keçmiş, müasir zamanlar arasında dəyişərək inkişaf edir.

Əsərdəki xronotopun ardıcıllığının pozulması zamanı maraqlı obrazlar qalereyası yaranmışdır. Məsələn, əsərdə bir çox əsrlərə aid Muradların təsviri müxtəlif zaman və məkan kəsiyində təsvir edilirlər: XI əsr Usta Muradı, XVII əsr Nadir şahın düşərgəsinə gələn Murad xan, 1948-ci il Göyçə, Basarkeçərdən olan Murad kişi, 41 il sonra Sabirabad rayonu, Muğan Gəncəli kəndindən olan Türkiyə Ali Hərbi Quru Qoşunları Məktəbinin məzunu Murad Mirzəyev.

Yunus Oğuz tarixi faktlar və rəsmi sənədlərdən istifadə etməklə dövrünün mənzərəsini yaratmağa nail ola bilir. Məsələn, "Aprelin 1-i, 2017-ci il, Cəbhə bölgəsi" başlıqlı bölümdə Azərbaycan xalqının tarixində şərəfli səhifəyə çevrilmiş Aprel döyüşləri əksini tapmışdır. Yunus Oğuz əsərdə Lələtəpə və Talış yüksəkliklərini ələ keçirmiş Azərbaycan ordusunun rəşadətini işıqlandırmağa nail olaraq, bu çətin döyüşün incəliklərinə aydınlıq gətirmişdir. "Qaç, qaç canını qurtar, türklər gəlir, birimizi də salamat qoymayacaqlar" deyən ermənilərin mərd Azərbaycan döyüşçülərinin qarşısında dayana bilmədiklərini bədii dillə əks etdirməyə cəhd edən Yunus Oğuz bunun öhdəsindən gəlməyi bacarır: "- İrəli! İrəli aslan əsgərlərimiz! İndi hər şey sizdən asılıdır. Lələtəpə və Talış yüksəkliklərini almayana qədər dayanmaq yoxdur. İrəli!"

Müəllif ermənilərin Lələtəpə və Talış yüksəkliklərini geri qaytarmaq cəhdlərini tarixi fakt və rəsmi sənədlərdən istifadə etməklə, bunu siyasi yöndən izah etməyə cəhd etmişdir. Bu yüksəklikləri itirmiş ermənilərin keçirdiyi hiss və düşüncələri əks etdirən müəllif bu faktı belə izah edir: "Erməni komandanlığı isə başa düşürdü ki, əldən verilən yüksəklikləri dərhal geri almaq lazımdır. Bunun da səbəbləri vardır. Hesablanmışdı ki, əgər bu yüksəkliklər geri alınsa, birincisi Azərbaycan Ordusunda ruh yüksəkliyi qalxacaq, ordu digər yerləri də azad etmək həvəsində olacaq. İkincisi, Azərbaycan iqtidarı xalqın tam dəstəyini alacağı halda, Ermənistanda hakimiyyət tam gözdən düşəcək, orduda rüşvətxorluğun, korrupsiyanın nəticəsində vəziyyətin nə yerdə olacağı aşkarlanacaq. Üçüncüsü, Azərbaycan tərəfi çox güclü beynəlxalq dəstək alacaq". "Ovçu" əsərində maraqlı məqamlardan biri də məhz yalnız tarixi hadisələrin bədii şəkildə yenidən işlənməsində deyil, həm də tarixi hadisələrin Yunus Oğuzun bir müəllif kimi şərhi ilə əlaqəli olmasında özünü büruzə verir.

Yunus Oğuz müasiri olduğu hadisələrlə yanaşı, həmçinin müasiri ola bilmədiyi hadisələri əsərində təsvir etməyə nail ola bilmişdir. Müəllifin müasiri olmadığı hadisələr XI, XVIII və XIX əsrlərdə baş vermiş hadisələrdir: Aninin alınması, Nadir şahın düşərgəsində baş verən görüş və s. Məsələn, "XI əsr. Kür qırağı" başlıqlı bölümdə XI əsr tarixi hadisələri işıqlandırılmaqla, əsərdə təsvir etdilən tarixi hadisələr ardıcıllıq gözlənilmədən davam etdirilir. Əsərdə Şirvanşah Fəriburzun oğlu Firidun bəyin Sultan Alp Arslanın karvanı ilə üzləşməsi səhnəsi maraqlı təsviri ilə diqqəti cəlb edirsə, "XVIII əsr, Nadir şahın düşərgəsi" başlıqlı bölümdə Murad xanın Nadir şaha "Abdullah paşanın Qars qalasından çıxarıb açıq döyüşə çəkə" bilməməsi haqqında məlumat verməsi əksini tapmışdır.

XI əsri təsvir edən Yunus Oğuzun Bakıdan Gəncəyə gedən karvan yolunun qədimlərdən "İpək yolu" adlandırılması faktına nəzər salması, həmçinin, Azərbaycandakı karvan yolunun bəzən Şamaxı yolundan keçməsinə toxunması diqqəti cəlb edir. Belə ki, tarixi məlumata görə IX-XIII əsrlərdə Şamaxı qərbdən Bərdə-Gəncə-Tiflis, şimaldan Şabran-Dərbənd, şərqdən Xəzər dənizi, cənubdan Pirsaat çayı kənarı ilə uzanan karvan yollarına malik olmuşdur.

Əsərdə maraqlı məqamlardan biri də XI əsrdə Şirvanda, Qarabağda ermənilərin olmaması faktına müəllifin aydınlıq gətirdiyi epizoddur. Şirvanşah Fəriburzun oğlu Firidun bəyin oğlu ilə dialoqunda bu mənzərəyə müəllif tərəfindən aydınlıq gətirilir: "Üzünü oğluna tutub soruşdu:

- Bizim məmləkətdə erməni, ya xristian yaşayırmı?

Şahzadə dərhal cavab verdi:

- Xeyr, şahım, Şirvanda erməni yoxdur, xristianlar yaşayır, amma onlar özlərinə alban türkmanları deyir. Ta qədimdən oralarda kilsələr tikiblər, ibadətlərini orada edirlər. Sakit həyat tərzi keçirirlər.

- Bəs Qarabağda?

- Qarabağda da erməni yoxdur, orda da albanlar yaşayır".

Əsərində hələ XI əsrdə Şirvanda, Qarabağda erməni olmaması məsələsini qabartmış müəllif, "XI əsr. Aninin alınması" başlıqlı bölümdə Alp Arslanın dili ilə ermənilərin Zox tayfalarından olmaları faktına aydınlıq gətirir: "Zox tayfasından?... Hayları nəzərdə tutursan? Nəhayət ki, kimsə bu məxluqatın əsl adını dilə gətirdi. Yoxsa ki, bizim ərmən türklərinin adını bunlara ərməğan etmisiniz?"

Ermənilərin Göyçəyə gəlmə olmaları faktını isə Yunus Oğuz obrazların dili ilə verməyə nail ola bilir. Murad kişinin erməni qonşusu Gevorka "Özün həmişə demirdinmi, ay Murad, sənin babanın atası Murad bəy olmasaydı, biz ermənilər buralardan torpaq ala bilməzdik".

Əsərin "Köç, 1948-ci il, Göyçə, Basarkeçər" başlıqlı bölümündə Yunus Oğuz tarixi keçmişə dönmüş, bəzi ahılların şahidi olduqları tarixi məqama oxucunu yönəltməyə nail olaraq, Göyçənin dədə-baba torpaqları olmasını vurğulayır. Əsərdə Dədə Qorqudun məhz Göyçədə dəfn edilməsi faktının xatırlanması, Göyçənin dədə-baba torpaqları olması açıqlanır: "Gözünün qabağına Göyçədə dəfn edilən Dədə Qorqudun qəbri gəldi."

Yunus Oğuzun "Ovçu" əsərində diqqəti cəlb edən amillərdən biri də Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin obrazının əksini tapmasıdır. Əsərin "31 Mart 2016-cı il. Azərbaycan Respublikasının Prezident sarayı" başlıqlı bölümündə 1918-ci ilin 31 mart tarixində ermənilərin azərbaycanlılara qarşı törətmiş olduğu vəhşiliklər xatırlanmış, soyqırımın qurbanlarının isə xatirələrinin anılması faktı işıqlandırılmışdır...

Əsərdə atalar və oğullar məsələsinə nəzər salınması nəsillər arasındakı davamçılıq şəklində təqdir olunur. Əsərdə atalar və oğullar məsələsi ümummilli lider Heydər Əliyev və Prezident İlham Əliyev obrazlarında özünü qabarıq şəkildə göstərməkdədir...

Yunus Oğuzun "Ovçu" əsərində əlavə süjet xətləri və səhnələrinin daxil edilməsi faktı da zəruri amil kimi qabarıq şəkildə özünü göstərmişdir. Nəticədə əsərdə tarixi faktın əsaslı şəkildə yenidən işlənməsi nəticəsində "sənədlilik" ikinci plana keçir. Bu zaman "sənədlilik" hadisələrin əsasını müəyyən edir. Məsələn, Milli Qəhrəman Murad Mirzəyevin ömür və yaradıcılıq yolunu açıqlayan epizodlarda bunu müşahidə etmək mümkündür. Milli Qəhrəman Murad Mirzəyev 1948-ci ildə Göyçə, Basarkeçərdə sürgün edilən zaman, ata-baba torpaqlarını qoyub gəlmək istəməyən rus serjantı tərəfindən qətlə yetirilmiş Murad kişinin nəticəsidir. Bir neçə dili (türk, ingilis, rus, erməni dillərini) mükəmməl bilən "Ovçu" ləqəbli Milli Qəhrəman Murad Mirzəyevin həyat və fəaliyyətinə işıq salan Yunus Oğuz hələ yeddinci sinfi yenicə bitirmiş on üç yaşlı bir uşağın səkkizinci sinfi yekunlaşdırdıqdan sonra sənədlərini hərbi məktəbə vermək istəyini təsvir etməsi, Muradın hərbçi olub itirilmiş torpaqları geri qaytarmaq arzusu gənclərimizi vətənpərvərlik ruhunda tərbiyə edilmələrinə səsləyişdir: "Mən zabit olmaq istəyirəm. İtirilmiş torpaqlarımızı bir metr də olsa geri qaytarmaq istəyirəm, ata. O zaman istəyimə çatacam. Ermənilərlə döyüşmək istəyirəm."

Yunus Oğuzun "Ovçu" əsəri bədii dili ilə seçilir. Bir tərəfdən, Yunus Oğuzun yaratdığı obrazları onların öz dillərində danışdırmağa nail ola bilməsi, digər tərəfdən isə, Azərbaycan xalqının şifahi bədii irsinə müraciət etməsi buna şərait yaratmışdır.

Yunus Oğuz obrazları xarakterlərinə uyğun öz dillərində danışdırmağı bacarmaqla yanaşı təsvir etdiyi hər bir obrazı xarakterinə uyğun hərəkət etdirir. Yunus Oğuz təsvir etdiyi obrazlarının xarakteri ilə onların dili və hərəkətləri arasında tam uyğunluq yaratmağa nail ola bilir. Müəllif tərəfindən əsərin dilində işlənən, lakin ümumi ədəbi dildə işlənməyən kobud, ədəbsiz sözlər və ya qəsdən formaca təhrif olunmuş söz və ifadələr adlanan vulqarizmlər məqamında işlənməsi ilə diqqəti cəlb edir. Təəssüf ki, son dövrlərdə qələmə alınmış bədii nümunələrdə kobud və əxlaqa sığmayan sözlərin artması müşahidə olunur. Əsərin bədii - estetik, emosional - ekspressiv dəyərliliyinə zərər yetirir. Yunus Oğuzun əsərində isə istifadə edilən vulqarizm oxucuda ikrah hissi oyatmır, əksinə, təsvir edilən obrazın açıqlanmasına yardımçı olur...

Müəllif Murad kişi ilə Gevorkun dialoqlarında Azərbaycan xalqının başına gətirilən tarixi olayların köklərinə aydınlıq gətirir. Yunus Oğuz 1948-ci il Azərbaycanlıların öz doğma dədə-baba yurdlarından sürgün olunmalarının kökündə kimlərin dayanmasına nəzər salır...

Əsərdə erməni ordusunda özbaşınalıqların baş alıb getməsi faktı da günün reallığı kimi Yunus Oğuz tərəfindən açıqlanır. Erməni ordusunda olan özbaşınalıq erməni ordusunun generalı komandir Armen Avakoviçə dediyi sözlərdə konkret olaraq açıqlanır: "daha de ki, çapıb talamısan da... Hələ mən demirəm ki, əsgərlərin yarısı Rusiyada, Ukraynada, nə bilim başqa ölkələrdə alver edir, üstəlik sənin də haqqını aybaay göndərirlər."

Əsərdə ermənilərin apardığı mənfur siyasətin incəlikləri əks etdirilmişdir: "Həmişə sınanılmış üsuldan istifadə edin. Yaxşı yeyib-için, sonra gedin bazlığa. Ona deyərsən ki, sənə bakılı erməni qızı verəcəm. Elə orada da onu ləğv edərsiniz. Adını da qoyarsınız ki, Azərbaycan tərəfə keçmək istəyirdi". Rüşvət almaq istəməyən, onların apardıqları siyasətə baş əyməyən kəslərin təmizləmə işləri, vicdanının qulu olmayan şəxslərin aradan qaldırılması və s. əks etdirilməsi məhz onların qaranlıq aləmlərinə işıq salır. Əsərin "3 Aprel, 2017-ci il. Muradın son döyüşü" başlıqlı bölümündə də erməni dövlətinin hərbçilərinə qarşı apardığı mənfur oyunlar əks etdirilmişdir. Yazıçı bunu erməni zabiti Poqosyanın dili belə açıqlayır: "Qarabağdakı o biri komandirlər kimi, onun da ailəsi İrəvanda demək olar ki, girovluqda idi. Düz bir söz dedinsə, etiraz elədinsə, dərhal sənin ailənin başına hansı oyunlar gətirəcəkləri ilə hədələyirlər".

Əsərdə atalar sözünə, məsəllərə çevrilmiş ifadələrə müraciət də özünü göstərməkdədir: "Dağ Məhəmmədə yaxın gəlmirsə, Məhəmməd dağa yaxın gedər!", "Güman min yerə gedər, iman bir yerə" kimi atalar sözlərinin işlənilməsi müəllifə fikrini geniş izah etməyə şərait yaradır. Məsələ çevrilmiş ifadələrə əsərdə az rast gəlinir. Məsələn, əsərdə Nadir şahın, Suvorovun döyüşlə bağlı işlətdiyi ifadələrin əksini tapması maraq kəsb edir. Suvorova aid olan "Təlimdə nə qədər çətin olsa, döyüşdə bir o qədər asan olar" ifadəsində ordunun təlimlərdə göstərdikləri fədakarlığı açıqlanırsa, Nadir şaha aid olan "Mənim ordum bir yumruqdur! Yumruğumu hara yönəltsəm, ordu da ora gedəcək" ifadəsi isə "orduda qələbənin rəhni nizam-intizamdır" fikrini təlqin edir. Yazıçı xalqımızın şanlı hərbi tarixə malik olması amilini əsərində qabartmağa cəhd etmişdir. Məsələn, Nadir şahla bağlı epizodun nəql edilməsi də bu məqsədi güdür: "Nadir şah Suvorovdan düz altmış yeddi il qabaq İraqda Yanqız dağını aşaraq düşmənə arxadan zərbə vurdu və bunun nəticəsində bütün İraqı ələ keçirdi. Nəinki İraqı, hətta Hindistanı, Orta Asiyanı da özünə tabe etdi. Nadir şah xristian olsaydı, o zaman Suvorovdan deyil, ondan danışardılar, hərb tarixində ondan misal gətirərdilər".

Yunus Oğuzun "Ovçu" əsərinin quruluşunda sənədli janrın elementləri saxlanılmış, dolğunluq baxımından isə bədiilik elementləri daxil edilmişdir. Sənədli və bədii janrların qarşılıqlı əlaqələrinin bu forması transsərhəd, keçici janr konstruksiyalarının yaranmasına səbəb olur. Bu baxımdan da, Yunus Oğuzun uzaq keçmiş və müasir tariximizi əks etdirən "Ovçu" əsəri Aprel döyüşlərini əks etdirən ibrətamiz əsər kimi mühüm əhəmiyyət kəsb edir.

Salidə Şərifova

Ədəbiyyat qəzeti.- 2018.- 9 iyun.- S.22.