Bakıya baxanda ürəyimdən bunu demək keçir...

“İtirdiklərim halal xoşun olsun...”

Şair Tərlan Əbilovla söhbət

- Tərlan müəllim, siz Lənkəranda yaşayıb-yaradırsınız. Yaşadığınız bölgənin ədəbi stixiyasını necə səciyyələndirə bilərsiniz?

- Lənkəranda yaşayıb-yaratmaq doğrudan da bir ayrı xoşbəxtlikdir. Bilirsiniz niyə? Çünki Lənkəran ədəbi mühiti öz qaynarlığı ilə həmişə seçilib. Lənkəran ədəbi mühitinin özünəməxsus xüsusiyyəti olub, bu gün də vardır. Yəni 60-cı illərdən üzü bəri mühitdə həm modern düşüncə, həm də klassik ədəbi düşüncəyə maraq hökm sürüb. Modern ədəbi düşüncənin ifadəsi Məmmədhüseyn Əliyev, Camal Yusifzadə, Vaqif Hüseynov, Şəkər Aslan, Yaşar Rzayev, İltifat Salehin, Həbib Səfərovun, Rasətin əsərlərində bu və ya digər dərəcədə öz ehtivasını tapıb. Onlardan sonrakı ədəbi nəsillər modern düşüncənin, yeni təfəkkürün inkişaf tapmasında mühüm rol oynamışlar. Bu ədəbi düşüncənin forma və məzmunda yeni inikasıdır. Hər bir yeniliyin bünövrəsində ciddi mütaliə, ciddi araşdırma və sağlam mübahisə durur. Çağdaş Azərbaycan poeziyasında, bütövlükdə ədəbiyyatında Lənkəran ədəbi mühitinə məxsus olan ədəbi imzaların çəkisi söylədiklərimə bariz nümunədir.

- Vaxtilə, deyək ki, 70-80-ci illərdə o qədər heca şeiri yazdılar ki, nəticədə şairlər yoruldu, oxucular da usandı. Yenilik istədilər. Sərbəst şeir hərəkətə keçdi, 2000-ci illərdə sərbəst şeir də, mənə elə gəlir ki, bir az dəbdən düşdü. Sərbəst şeir publisistikaya çevrildi. Sizin münasibətiniz necədir?

- Mən belə deməzdim, çünki 80-ci illərə qədər də bizdə heca şeiri ilə yanaşı, sərbəst şeir yazan şairlərimiz də çox idi, Vaqif Səmədoğlu, Ələkbər Salahzadə, Vaqif Bayatlı Odər və onlarla başqaları. Hələ XX əsrin birinci yarısınacan olanları demirəm. Düşünmürəm ki, dediyiniz birbaşa formayla bağlıdı. Çünki şeir əsasən düşüncə və hisslərin məhsuludur. Əsl şeir, düşüncənin gətirdiyi formada əksini tapır. Düşüncə yenidirsə, hər hansı bir forma yenidir deməkdir. Yorulmağın, usanmağın səbəbi isə başqa şeydir; nə qədər yeni olursansa ol, qatı açılmamış bədii fikirlərini nə vaxtsa oxucu özününküləşdirəndən bir müddət sonra hər şey adiləşir. Elə buna görə də, məhz qeyd etdiyiniz kimi 2000-ci ildən sərbəst şeir növünə təkrar qayıdış başladı. Bu isə Ramiz Rövşəndən sonra Salam Sarvanın Azərbaycan ədəbiyyatında heca şeirini yaxşı mənada istismar etdiyinə görə idi. Belə ədəbi hadisədən sonra həmin şeir növündə nəsə etmək çətin idi deyə, çoxları, o cümlədən də, yaradıcılığa yeni başlayanların əksəriyyəti birbaşa sərbəst şeirə üz tutdular. Onu da qeyd edim ki, sərbəst şeirin publisistikaya çevrilməsinin özü də, əslində bizdə təzə hal deyildi, çünki Azərbaycan ədəbiyyatında bir çox bədii nümunələrin ən uzun qolu ölməz türk şairi Nazim Hikmətin yaradıcılığına söykənirdi. Bizdə bu, özünü düşüncə və məzmun baxımından sadəcə 2000-ci ildən üzü bəri parlaq şəkildə nümayiş etdirə bildi. Hal-hazırda sərbəst şeirlərdə olan publisitikaya daha çox səbəb dünya ədəbiyyatından dilimizə tərcümələrdir. Bu da təbiidir, yəni bu çırpıntıların hamısı birinin digərindən seçilməsi, fərqlənməsi üçündür. Qəbulolunandır...

- Regionda yaşayan şair və yazıçı üçün yazıb-yaratmaq, təqdim olunmaq paytaxtda nisbətən daha çətindir. Bakıya baxanda ürəyinizdən nəyi demək keçir?

- İyirmi il əvvəl olsaydı, yazıb-yaratmağın, rayondan təqdim olunmağın çətinliyi ilə razılaşardım. Bu gün hər şey bir başqadı. Yəni yaza bildin-bilmədin özünü təqdim etmək üçün ən azından sosial şəbəkələr, saytlar və digər informasiya vasitələri vardır. Hər şeyin kütləviləşməsi faciədir, illah da şeirin. Yaratmağa gəlincə, o həmişə dağıtmaqdan çətin olub. Təbii ki, fərqlənə bilən adam üçün mərkəzdən görünmək daha rahatdı. Ancaq hal-hazırda paytaxtdan görünürəmsə, deməli iyirmi il əvvəlki çətinliklərə qatlaşmağıma dəyərmiş. Bakıya baxanda isə ürəyimdən təkcə bunu demək keçir - "itirdiklərim halal xoşun olsun..."

- Yazılarınızda yumorunuz, ironiyanız başadüşüləndir. Bəzən də xoş ümid nümayiş etdirirsiniz. Amma daxildə yorğun bir Tərlan Əbilov var. Sizi yoran nədir?

- Yumora, ironiyaya gəlincə, özündə olan hay-küy doğurası enerjini, yaxud cəmiyyətlə dolmasını istədiyin informasiyanı oxucuya ötürmək üçün ən ideal ədəbi fənd hesab edirəm. Bu, həm də təbiətimlə bağlı bir şeydir. Amma ümid nümayiş etdirməyimə daha çox səbəb elə daxildə həmin yorğun Tərlanın olmasıdır. Sizcə, söz kimi dəymədüşər sevgilisi olan yorulmazmı? Həmişə diqqətindəyəm onun: "orda məni belə təqdim etməməliydin, burda məni belə ucuz tutmamalıydın" - elə hey məzəmmət edir məni. Belə hallarımda düşünürəm ki, mən sözün özüyəm və hamı bir başqasıdı, özüm olmaq məni çox yorur...

- Bu günün ədəbi mətni sizi qane edirmi? Son onillikdə nəyi itirib, nə qazanmısınız?

- Əvvəlki illərlə müqayisədə bu günün ədəbi mətni daha çox məişətləşib. Son otuz ildə ehtiyac və problemlər başqalaşıb. Bu da ədəbiyyata təsirsiz keçmir. Düşünürəm ki, o vaxtkı və elə indiki pafosla yazılan bəzi şeirlərdən bu cür şeirlər daha səmimi, daha inandırıcıdır. Onu da deyim ki, hər bədii mətn zamanından bir parçadı, zəifi də olur, güclüsü də. İnkişafa gedən yol məhz bu bədii mətnlərdən keçir. Bundan başqa bu gün Azərbaycan ədəbiyyatında elə ciddi bədii mətnlər mövcuddur ki, lazımınca təqdim olunsa, dünyanın hər hansı bir ölkəsində sevə-sevə oxunar. Mənim son on ildə nəyi itirdiyimə, nəyi qazandığıma gəlincə, itirdiyim vaxt olub, qazandığım zaman, düşünürəm...

- Sizin əruz vəznində yaddaqalan şeirləriniz var. Hansı vəzndə yazmaq çətindir, sərbəstdə, hecada, yoxsa əruzda?

- Bəli, mən əruzu da sevirəm, çünki əruz sözün yaraşığıdır, əzəmətidir. İyirmi ildir başqa şeir növləri ilə yanaşı, bu şeir növündə bacarığımı nümayiş etdirməyə çalışıram, müxtəlif eksperimentlər aparıram, hələ də bu şeir növünün nəzəri tərəflərini tam mənimsəyə bilməmişəm, öyrənirəm. İyirmi ildir ki, bu şeir növündə müxtəlif bəhrlərdə sərbəst şeirlər yazıram. Fikir vermişəm, bu şeir növündə bir söz deyə bilməyənlərin əksəriyyəti "əruzun vaxtı keçmişdir" kimi fikirlər söyləyirlər. Yalnışdır! Və mənə görə asan olan şeir növü yoxdur, bacarığı olan şair vardır. Yəni hər bir şeir növünün öz incəlikləri, öz gözəllikləri var. Bu da birbaşa düşüncəylə bağlıdır. İkinci sualın cavabında qeyd etdiyim kimi, gözəllik formada deyil, hər hansı bir formada gözəl düşüncəyə sahib olmaqdadır...

- Bu gün sərbəst şeirin meydanı genişdir, başqa dilə tərcüməsi də çox asandır. Bəs necə düşünürsünüz, əruz və heca şeiri ilə Avropaya çıxmaq olarmı?

- Bəlkə sərbəst şeirin yox, ağ şeirin meydanı genişdir deyək? Çünki sərbəst şeirin özünün də gözəllik xatirinə hərdən qafiyələnməsi olur, ağ şeirdə isə bu gözlənilmir. Lap belə olan halda da bəli, dediyiniz kimi bu şeir növlərinin başqa dilə çevrilməsi heca və əruzla müqayisədə nisbətən asandır. Ancaq bu o demək deyil ki, rus, ingilis və başqa dillərdən dilimizə tərcümə olunan heca şeirləri yoxdur. Böyük Nizaminin qəzəlləri, irihəcmli əsərləri dilimizə fars dilindən tərcümə olunmayıbmı? Düzdür, bu, Azərbaycanda əruzun mövcudluğuyla əlaqəlidir həm də. Ancaq yenə də düşüncə fundamentaldırsa, başqa dillərə mütləq bir çıxışı tapılacaqdır. Avropaya heca şeiriylə də çıxmaq mümkündür, elə əruzla da. Yəni ən çətin halda lap Füzulinin bu beytini şeirin incəliklərini gözləmədən hansı dilə sətri çevirsələr belə:

Artıran söz qədrini sidq ilə qədrin artırır,

Kim nə miqdar olsa,

əhlin eylər ol miqdar söz.

Heç nə dəyişməyəcək, çünki dünyanı dəyişən düşüncədir, forma deyil...

Söhbətləşdi:

Nuranə Nur

Ədəbiyyat qəzeti.- 2018.- 23 iyun.- S.7.