Svetlana Aleksiyeviç

"Biz gələcəyə qətiyyən hazır deyilik"

Rus mühacirlərinin ABŞ-da nəşr etdirdiyi ədəbi-publisistik "Novıy jurnal" bu ilin mart ayında 2015-ci ilin Nobel mükafatçısı olmuş Belarus yazıçısı Svetlana Aleksiyeviçlə müsahibə dərc edib. Yazıçının öz söhbətində toxunduğu ictimai, ədəbi məsələlərin Azərbaycan oxucusu üçün də maraqlı ola biləcəyini nəzərə alaraq, ixtisarla təqdim edirik.

- Svetlana, sizinlə 20 il qabaq, 1990-cı ilin əvvəllərində və həmişə də Moskvada, Avropada, Minskdə görüşmüşük, insan təbiəti, yaddaşı, generasiyası, destruksiyası, bütün bunların öhdəsindən necə gəlmək haqqında danışmışıq. Hazırda hər yerdə aqressiya və dözümsüzlük tüğyan edir, Rusiyada seçkilərdən sonra vəziyyət daha da kəskinləşib, bunu KİV-dəki çıxışlardan görmək olar. Biz düşmənlərin əhatəsindəyik, bütün fərqli düşünənlər düşməndir... Bəs niyə belədir?

- Qarət edilmiş, aldadılmış, alçaldılmış insanların nifrəti həmişə çıxış yolu axtarır və bu nifrət prosesini yetərincə ustalıqla kənara, xarici düşmənə qarşı yönəldirlər; bu artıq çoxdan baş verib, şüurlar tam hərbiləşdirilib. Bu, enerjinin kənara yönəldilməsinin elə bir formasıdır ki, daxili partlayışa da səbəb ola bilər...

- Bəs nifrət? Bu qədər nifrət haradandır? Yəni ruslar təbiətcə bu qədər acıqlıdırlar? Yəni biz keçmişimizi, indimizi və gələcəyimizi ancaq müzəffər döyüşlər kimi görmək istəyirik? Nəyin bahasına olursa-olsun qalib gəlmək, ancaq tiranları istəyirik? Axı tarixdə başqa şeylər də çox olub...

- Biz demək olar ki, hamımız dava adamlarıyıq, odur ki, istənilən uğursuzluq bizi keçmişə qaytarır. Biz indi demək olar ki, Orta əsrlərə qayıtmışıq. Keçən il Moskvanı gəzərkən çox sayda insanın hansısa dini ayinə tamaşa etmək üçün bir yerə toplaşdığını gördüm. Bu, gücə olan sitayişdən irəli gəlir və ətrafımızda baş verənlərdən qaçmağın bir formasıdır. Biz sanki bir anlıq cızığımızdan çıxdıq, ancaq XXI əsrə adlaya bilmədik. Yadımdadır, 2000-ci ildə Avropada olanda onlar bizim gəlməyimizə sevinirdilər, "axır ki, biz bir yerdəyik" deyirdilər. Biz yenidən müharibə insanlarına çevrildiyimizi, atalarımızın bizə danışdıqlarını unutduğumuzu anlamalıyıq.

- Mənim cəbhəçi qohumlarım və tanışlarım Qələbə Gününü sevmirdilər, ümumiyyətlə yaşadıqlarını xatırlamağı xoşlamırdılar...

- Mənim "Müharibənin qadın sifəti yoxdur" kitabımın bir çox qadın qəhrəmanları deyirdilər ki, qələbə haqqında danışılası və xatırlanılası bir şey deyil. Necə insan olmaq, necə öldürməmək haqqında danışmaq, belə şeyləri xatırlamaq lazımdır. Bir qadın danışırdı ki, müharibənin qurtardığı elan olunan kimi, onlar bütün güllələri, mərmiləri havaya boşaldıblar. Ertəsi gün gələn komissiya buna görə kimisə günahlandıranda, onlar tam səmimi olaraq heç nə anlamayıblar - axı bundan sonra silah-sursat nəyə lazımdır? İnsanlar elə bilirdilər ki, bu qədər əzabdan, iztirabdan, göz yaşlarından sonra, bir də heç vaxt müharibə olmayacaq.

- Sizin kitabların qadın qəhrəmanları çox mühüm və dəhşətli şeylər danışırlar. Belə şeylərə adətən adi qələbə ritorikasında, reportajlarında rast gəlinmir. Bəlkə, qadınlar faciəni daha özünəməxsus hiss edirlər?

- Qadınlarda və uşaqlarda insan dəliliyi haqda nəsə xüsusi bir bilgi, gizli informasiya var, bunun şüurlarımızda necə kök salmasının səbəbi məlum deyil. Mən öz kitablarımda hadisələrə müxtəlif yönlərdən baxan insanların səslərini və versiyalarını göstərməyə çalışıram. Bir müharibəni görən təyyarəçi qadın, o birini görən artilleriyaçı qadın, üçüncünü görən əlbəyaxa döyüşdə olan qadındır. O mənə dedi: "Mən sizə elə bir müharibə haqqında danışacağam ki, bunu eşidən generalın belə halı xarablaşar". Bu mənim kitabımdakı ən yaxşı hekayələrdəndir. O danışırdı ki, əlbəyaxa döyüş başlayanda və insanlar bir-biriylə üz-üzə gələndə, insan yox olur və yerində sadəcə "bio-növ" əmələ gəlir. İnsanların qarnı deşiləndə, gözləri oyulanda, onlar qışqırmır, böyürürlər. Bu zaman ancaq instinkt işləyir və məlum olur ki, mədəniyyətin insana çox ötəri təsiri olub. "Hamı mənə deyirdi ki, ən əsası öldürdüyün, güllələdiyin adamla göz-gözə gəlməməkdir, çünki müharibə düşünməyin əleyhinədir, ancaq belə öldürmək olar". Strelkov danışırdı ki, Donbasda ilk həftə insanları bir-birinə güllə atmağa məcbur eləmək olmayıb. Çünki bunun üçün gərək elə bir məkana keçəsən ki, orada adam öldürməyə görə həbs etmir, medal verirlər. Ona görə də, insanlar əvvəlcə bunu həvəssiz, məcburi edirlər.

Mən tam pasifistəm. Heç kəs məni insan həyatından qiymətli nəyinəsə olduğuna inandıra bilməz. Bu, Tanrı vergisidir və haradasa Donbasda, ya da Suriyada ölmək üçün verilməyib. Müharibəni qəbul etməməyə hər kəs özü qərar verməli, bu sistemdən çıxmalı və onda iştirak etməməlidir. Məncə, insan həyatı ilə bu cür davrandığımız üçün gələcək nəsillər bizə barbarlar kimi baxacaqlar.

- Rusiyadakı, Avropadakı görüşlərinizdə, Nobel nitqinizdə bizi əvvəlkilərdən daha qorxunc müharibələrin gözlədiyini bildirmisiniz, ancaq insanla insan yox, insanla təbiət arasında.

- Təbiət bizi Çernobıldakı, Fukusimadakı kimi sınağa çəkəcək. Güclü bir tufan bütün sivilizasiyanı zibil qalağına çevirə bilər.

İnsanları Çernobıldan çıxararkən, orada mən də oldum. Bir qadını evindən güclə də çıxara bilmirdilər. O məni kişilərin içində görəndə dedi: "Qızım, heç belə də müharibə olar? Bax, quşlar uçur, mən hətta səhər-səhər siçan da gördüm". Bu, yeni təhlükədir, bomba atan yoxdur, qoxusu, rəngi yoxdur, gözəgörünməzdir. Mən Fukusimo faciəsindən sonra ora da getmişdim, orada da eyni şeyi, eyni insanları gördüm.

- Bu gün Belarusda Çernobıl haqqında nələr danışırlar?

- Heç nə. Alimlər lap əvvəldən kömək etməyə çalışdılar, ancaq onlara o qədər də qulaq asan olmadı. Çoxlu insan tələf oldu. Bizim problemlərimiz mədəniyyətlə bağlıdır. Fukusimada insanların təhlükəsizlik qaydalarına əməl etməsinə ciddi nəzarət olunur, insanlar lazım olan şeyləri edirlər, ancaq bizdə bu yoxdur. Ona görə də, çoxlu insan tələf oldu, çox sayda xəstə uşaq var. Fantast yazıçılar yeni enerji mənbələrindən, kainatın ram edilməsindən danışırlar, amma burada burnumuzun ucunda dinc məqsədlə istifadə olunan atom, dəhşətli bəlaya çevrildi... Dərk eləmək və qəbul etmək çox çətindir. Biz, ümumiyyətlə, çox zəifik, biz gələcəyə, yeni çağırışlara qətiyyən hazır deyilik.

- Neyləmək olar? Dayaq nöqtəsini necə tapmaq olar?

- Mənə elə gəlir ki, baş verənləri dərindən, geniş və hamılıqla dərk etməliyik və danışmalıyıq. Biz çox sadəlövh olmuşuq, elə bilmişik ki, demokratiya gələn kimi, hər şey öz-özünə həll olunacaq. Bir neçə il əvvəl Rusiyada olanda tez-tez eşidirdim: Svetlana, sizdə Belarusda belədir, amma bizdə hər şey geridə qalıb, keçmişə dönüş yoxdur, bu mümkün deyil. Amma hər şey mümkündür. Ən başlıcası da təkcə bizə yox, hamıya hər şey etmək olar. Müqavimət də yoxdur. Mənə elə gəlir ki, susmağa davam etsək, vəziyyət təhlükəli ola bilər.

- Dünya sizin sayənizdə Belarusu tanıdı. Siz Minskə qayıtdınız. Vətəndə sizə qiymət verilirmi? Ölkənin ilk Nobel mükafatçısı Minskdə nələr edə bilir?

- Mükafatı alana qədər bəzi insanlar məndən niyə rusca yazdığımı soruşurdular. Amma ideya özü rusca danışırdı. İndi insanlar məni küçədə görəndə sevinirlər. Bir dəfə biri kafedə mənim üçün tort aldı. Təşəkkür edənlər, kömək istəyənlər var. Kömək təklif edənlər də olur. Görüşlər çox vaxt aparır.

- Yazıçılar, ziyalılar bu gün aqressivləşmiş, parça-parça olmuş dünyamız üçün nə edə bilərlər?

- Tənəzzülə və aqressiyaya qarşı müqavimət mədəniyyətini formalaşdırmaq lazımdır.

- Rusiyada Nobel mükafatçılarının nəsibi həmvətənləri tərəfindən söyülmək olur. Bunin, Pasternak, Brodski, hətta mömin Şoloxov bu taleyi yaşayıblar. Sizi də Nobel nitqinizdən dərhal sonra rusofobiyada günahlandıranlar tapıldı. Bu sizi narahat edirmi?

- Mənə elə gəlir ki, oxucular hər şeyi görürlər. Mənə Moskvada, Peterburqda rastlaşdığım canlı üzlərin, canlı səslərin çox köməyi olur.

- Hazırda, demək olar ki, donmuş Rusiya-Qərb mədəni münasibətlərinə nə arzulardınız?

- Mədəniyyət adamlarına meydan, danışmaq imkanı verilməlidir, başqa dialoqlar problemlidir. Bu dialoqa qoşulacaq şəxsiyyətlərə ehtiyac var. İnternet və yeni texnologiyalardan istifadə etmək lazımdır. İnsanlarımızı narahat edən, zəmanəmizi müəyyən edən aktual mövzular haqqında danışmalıyıq. Bu gün cəllad və qurban mövzusu çox aktualdır. Gediş-gəliş çoxalmalı, nifrətin qarşısı alınmalıdır.

Mən xaricdən qayıtdım, çünki yazıçı vətəndə yaşamalıdır. Biz mübarizə ruhunda tərbiyə olunmuşuq, ancaq çox təəccüblüdür ki, bu mədəniyyəti itirmişik.

Tərcümə etdi: Nadir Qocabəyli

Svetlana Aleksiyeviç

Ədəbiyyat qəzeti.- 2018.- 30 iyun.- S.9.