An və əbədiyyət

Fraqmentlər

İçində olduğun anı tutub saxlamaq - "Carpe diem" fəlsəfəsinin tarixi çox uzaqlara gedir: adətən, qədim Roma şairi Kvint Horatsinin (e.ə.65-e.ə.8) adı ilə bağlayırlar. Horatsi: "Sabaha bel bağlama, yaşadığın anı tut!" - deyirdi. Azərbaycan klassik ədəbiyyatında Nəsiminin qəzəlində bu anlayış təsəvvüf fəlsəfəsindən gəlir: "Qafil olma, dəm uzat, vermə dəmi özgə dəmə,// Ol keçən dəmdən nə hasil, çün bizə həmdəm degil", - deyən Nəsimi, içində yaşanılan anı özgə anla əvəz etməyi həqiqətdən bixəbər olmaq hesab edir və "bu anı" uzatmağı məsləhət görürdü. Çünki keçən an, keçmişə dönmüş zaman artıq insana həmdəm deyil (Burada "dəm" (an) sözü ilə "həmdəm" (yaxın dost - hərfi mənada anın ortağı) sözü arasında qafiyə və fikir oyunu var: keçən dəm indiki anın ortağı deyil, artıq keçib). Cəlalləddin Rumi isə: "Keçmiş və gələcək Tanrını bizim gözümüzdən gizlədir, ona görə də hər ikisini oda atıb yandırın", - deyirdi. Qısaca desək, təsəvvüf təliminə əsasən, bu an insanla Allah arasında rabitə anı, Allahı zikr etmə, didarı görmə zamanıdır...

***

1930-cu illərdə Azərbaycan ədəbiyyatında anı yaşamaq fəlsəfəsinə marağın fəallaşması, heç şübhəsiz ki, zamanın yaratdığı təlaşdan gəlirdi. Bəşəriyyətin üstündə əsən ölüm havası və bir yanda faşizm, o biri yanda kommunizm ideologiyasının xoşbəxt gələcək təbliğatı yaşamaq arzusunu, həyat sevgisini gücləndirdiyi kimi ölüm hissini də yaxınlaşdırırdı. Mikayıl Müşfiqin "Həyat sevgisi" əsərində məqsəd yeni zamanın tərənnümü olsa belə, şeir dünyadan "əl çəkməyin" təlaşını əks etdirir:

Ah, mən gündən-günə bu gözəlləşən

İşıqlı dünyadan necə əl çəkim?..

Bu, əslində, addım səsləri aydın duyulan ölümün yaratdığı təlaş idi. Mikayıl Müşfiqin Azərbaycan ədəbiyyatının ən tragik əsərlərindən biri olan "Yenə o bağ olaydı" şeirində içində yaşanılan zaman "bu yaz"dır, konkret desək, 1937-ci ilin yazıdır. Həmin yazın əvvəlində keçmiş, sonrasında isə gələcək var:

Bu yaz bir başqa yazdır,

bu yaz daha da xoşdur,

Vay o qəlbə ki, boşdur!..

Yolumuzdan daş-kəsək

təmizlənmiş bir az da.

Ellərin keyfi sazdır,

Bu yaz, bir başqa yazdır!

M.Müşfiqin son əsəri hesab edilən bu şeirin faciəviliyi bundadır ki, müəllif həmin yazın "ölüm yazı" olduğunu görə-görə, ölümün labüdlüyünə inana-inana onu özündən uzaqlaşdırmaq, sanki özünü ovutmaq, "yoldan təmizlənmiş daş-kəsəkdən" kənarda tutmaq istəyir. Zamanın əbədiyyət boyu dəyişməyən sıralamasına görə, yazdan sonra yay gəlməlidir. "Bu yaz bir başqa yazdır" deyən şair yaşanılan yazdan sonra gələcəyi (gələcək yayı) deyil, keçmiş yayı arzulayır. İndiki zaman labüd gələcəyə deyil, geri qaytarılması mümkün olmayan keçmişə "bağlanılır". Bu, şairin ölümün bir qədər uzaqda olduğu vaxt yazdığı başqa bir şeirinin də fəlsəfəsi ilə təzad təşkil edirdi:

Babam derdi: "Keçən günə gün çatmaz!"

Mənim könlüm bu sözlərə heç yatmaz.

O düşünüb deyir ki,

Hələ bunlar nədir ki...

Ay işığı, dolu ürək, yaşıl bağ,

Qızğın günəş, sərin çeşmə, qarlı dağ

Hələ qarşımızdadır!

"Yenə o bağ olaydı" şeirində Mikayıl Müşfiq qarşıdakı günün dəhşətini şüur altında boğub saxlamağa çalışır, dilinə gətirməyə ürək eləmir. İçində yaşadığı və tərənnüm etmək, tərifləmək istədiyi zamanı "hələ bunlar nədir ki..." deyib böyük ümidlərlə gözlədiyi gələcəklə deyil, "mənim könlüm bu sözlərə heç yatmaz" dediyi keçmiş günlərlə, olub-bitmiş anlarla doldurur. Keçmişin xoş xatirələrini, gözlərinin önündə yanıb-sönən romantik lövhələrini (anlarını) sevgilinin teli qədər incə təqdim edir:

Yenə o bağ olaydı, yenə o qumlu sahil,

Sular ötəydi dil-dil.

Saçın kimi qıvrılan, dalğalara dalaydım,

Dalıb ilham alaydım.

Əndamını həvəslə, qucaqlarkən dalğalar,

Qəlbimdə qasırğalar,

Fırtınalar coşaydı, qısqanclıqlar doğaydı,

Məni hirsim boğaydı.

Cumub alaydım səni dalğaların əlindən,

Yapışaydım belindən.

Xəyalımız üzəydi, sevda dənizlərində...

***

Səməd Vurğunun 1943-cü ildə İkinci Dünya müharibəsinin vurhavurunda, qırhaqırında gəraylı janrında yazdığı "Dağlar" şeirini (şairin eyni ildə yazdığı iki "Dağlar" şeiri var) müharibə qurtarandan sonra tamamladığı "İnsan" pyesində görürük. Kommunist ideologiyasının faşizm üzərində qələbəsinin yaratdığı eyforiya əhvalı aydın duyulan bu pyesdə həmin şeir sanki nəqarət rolunu oynayır, müxtəlif vəziyyətlərdə üç dəfə - bir dəfə şair Cəlalın, iki dəfə də Cəlalın dostu və döyüş yoldaşı Eldarın dilindən verilir. Şeirin son bəndi pyesin adında ifadə olunmuş insanlıq fəlsəfəsi ilə yaxından səsləşməkdədir:

Bir qonağam bu dünyada,

Bir gün ömrüm gedər bada...

İnsan ömrünün faniliyi haqqında bu yığcam, lakin son dərəcə tutumlu və düşündürücü misraların yaratdığı əhval-ruhiyyə, heç şübhəsiz ki, zamanın məzmununu ifadə edirdi: bu şeir yazılanda dünya müharibəsi gedirdi və şeirdəki ölüm motivi bilavasitə müharibənin əks-sədası idi. Mənə elə gəlir ki, "İnsan" pyesi bəşəriyyətin üstündə dolaşan ölüm qorxusundan qurtuluş axtarışı kimi daha maraqla oxunur...

"İnsan"ın baş qəhrəmanı Şahbaz adında filosofdur. Onun tədqiq etdiyi mövzu, ortaya çıxartmaq istədiyi həqiqət isə dünyada insan idrakının qalib gəlib-gəlməyəcəyidir: Şahbaz "dünyanı insan idrakı xilas edə biləcəkmi?" sualına cavab axtarır. Bu, əslində, Səməd Vurğunun özünün cavab axtardığı sual idi və İkinci Dünya müharibəsi dövründə aparıcı fikir axınlarından birinə çevrilmiş ekzistensializm fəlsəfəsinin də əsasını təşkil edirdi. Alber Kamyunun "Sizif əsatiri" də İkinci Dünya müharibəsi zamanı, 1942-ci ildə yaranmışdır. Kamyu həyatın mənası haqqında sualı insan düşüncələrinin ən vacibi hesab edirdi. Məşhur bir meyxanada deyildiyi kimi, "görəsən dünyaya nöş gəlib insan?" sualına cavab axtaran insan əvvəlcə öz mühitini dərk etməyə çalışır, mühitindən laqeydlik və soyuqluq gördükdə isə qənaəti bu olur ki, həyatın mənası idrakdan kənardadır, dünya dərkolunmazdır. Buna görə də insan öz ümidlərini yerdən kəsib göyə - Allaha bağlamalı olur. Kamyu bunu insanın "metafizik intiharı" hesab edirdi. Kamyunun təqdim etdiyi "absurd insan" - yəni ömrün fani olduğunu bilə-bilə yaşayan insan yerin-göyün onu vecinə almadığına əmin olandan sonra bütün dəyərlərin mənbəyinin, eləcə də insan taleyinin yeganə hakiminin insanın özü olduğu qənaətinə gəlmiş insandır: insanın həyatına məna verən isə onun yerin və göyün asılılığından qurtarması, azadlığıdır. Azadlığı dərk edən insan, içində mövcud olduğu anda yaşayır və həyatı mövcud anların bir-birinə calanması, bir-birinin ardınca gəlməsi kimi dərk edir.

Səməd Vurğun "Mən tələsmirəm" şeirini 1946-cı ildə - ömrünün sonuna qədər tərənnümçüsü olduğu kommunist ideologiyasının faşizm üzərində qələbəsindən sonra yazmışdır. Həmin vaxt bütün dünya olmasa da, sovet insanları qələbə coşqunluğu ilə yaşayırdı.

Səməd Vurğunun insanları "mehriban düşüncələrin isti qucağında qızınmağa" çağırdığı şeiri isə "anı yaşamaq" düşüncəsi üzərində qurulmuşdur:

Dostlar, badələri qaldırın içək!

Gecə ulduzludur, hava da sərin.

Demirəm məst olub dünyadan keçək...

Deyirəm mehriban düşüncələrin

İsti qücağında qızınaq bir az...

Uzadaq ömrünü hər bir anın da,

Yel kimi keçməsin vaxt üstümüzdən...

"Mən tələsmirəm" şeirində anın ömrünü uzatmaq, anın içində qalmaq istəyi zahirən indini keçmişdən və gələcəkdən təcrid etmək kimi görünsə də, an keçmişlə gələcəyin arasındakı fasiləsiz zamanın "en kəsiyidir" və bir ucu keçmişə, bir ucu da gələcəyə bağlıdır. "Mən tələsmirəm" şeirində anın ömrünü uzatmaq gələcəyi gecikdirmək istəyi kimi dərk olunur. Çünki əbədi görünən gələcəkdə insanı ömrün sərhədi - ölüm gözləyir. Ölümdən sonranı isə hər fəlsəfə bir cür izah edir və bu barədə Səməd Vurğunun da öz mülahizəsi vardı. Üzeyir Hacıbəylinin vəfatı münasibətilə yazdığı şeirində "sevərək yaşayan, sevilərək ölən" insan "şirin bir xatirə tək qalacaqdır dünyada". Bunu şairin ədəbiyyət haqqında qənaəti kimi də başa düşmək mümkündür. Ölüm insanın əbədiyyətə qovuşmasıdır...

***

Nazim Hikmətin yaradıcılığında yaşanılan an ilə ölüm arasındakı məsafə bir xalq deyimindəki kimi "qaşla göz arası" qədərdir, Mikayıl Müşfiqin və Səməd Vurğunun şeirləri ilə müqayisədə bu məsafə daha yaxındır. Bu, yəqin ki, Nazimin tərcümeyi-halı ilə bağlıdır: ömrünün çox hissəsi həbsdə və sürgündə keçmiş Nazimin şeirlərində insanı ölüm qarabaqara izləyir. Nazim Hikmət "Nə ölümdən qorxmağı, nə də ölümü düşünməyi" ayıb sayır. Onun qənaətincə, yaşamaq insanın Allaha şükür etmək borcunun ən əsas qarşılığıdr. Nazim üçün "şakaya gələməz" yaşamaq "nağılların nağılıdır". "Yaşamak güzel şey be kardeşim" romanının adı da gəlişigözəl təsadüf deyil. Nazim Hikmət üçün "çox şükür, yaşayırıq" demək sevginin ölçü vahididir: "Seviyorum seni, "yaşıyoruz çok şükür, der gibi".

Nazim Hikmətin 1947-48-ci illərdə yazdığı "Yaşamağa dair" şeirlər silsiləsində həyatla ölüm elə yaxındır ki, bir-birini "görür":

Diyelim ki, ağır ameliyatlık hastayız,

yani beyaz masadan,

bir daha kalkmamak ihtimali de var.

Duymamak mümkün değilse de

biraz erken gitmenin kederini

biz yine de güleceğiz anlatılan

Bektaşi fıkrasına,

hava yağmurlu mu, diye

bakacağız pencereden,

yahut da sabırsızlıkla bekleyeceğiz

en son ajans haberlerini...

***

Anı yaşamağa XX əsrin mütəfəkkir söz ustalarından Xorxe Luis Borxesin xeyli fərqli baxışı var. Borxes buna 85 yaşın, ömrün təbii sərhədinə çatdığı zamanın içindən baxır və heç vaxt mümkün olmayacaq ikinci həyat şansının yaratdığı bir utopiya kimi yanaşır. 85 yaşında insana ikinci dəfə yaşamaq imkanı verilməyəcəyinə inanır və insanın bir dəfə yaşadığı ömürdə anı yaşamağa üstünlük verir:

... yaşamaq elə budur:

Anlar, sadəcə anlar.

Siz də anı yaşayın.

Özümlə su, çətir və paraşüt götürmədən

bir yerə getməzdim.

Yenidən başlaya bilsəydim əgər,

heç nə götürməzdim.

Əgər yenidən başlaya bilsəydim.

Yaz gələndə ayaqqabılarımı çıxarıb atardım.

Payızın sonuna qədər ayaqyalın gəzərdim.

Heç kəsin bilmədiyi yollar tapar,

günəşdən ləzzət alar,

Uşaqlarla oynayardım,

bir şansım olsaydı əgər.

Ancaq daha 85 yaşım var və bilirəm ki...

Ölürəm...

Borxes "Ölümsüzlük" adlı essesində isə zamanın içindəki an haqqında fikirlərini bölüşür:

"İstəklərlə doluyuq. Onlardan biri əbədi yaşamaq, mövcud olmaq; digəri isə ölümdür. Bundan başqa, qorxu və onun astar üzü - ümid də var... Əgər özüm haqqında desəm, mən ölümsüzlüyü istəmirəm və hətta ondan qorxuram.

Əgər zaman doğrudan da sonsuzdursa, onda keçmişə gedib çıxan sonsuzluq haqqında təsəvvür açıq-aşkar ziddiyyətdir. Əgər zaman sonsuzdursa, onda bugünkü günə necə gəlib çatır. Tutaq ki, zamanın ucu-bucağı yoxdur. Onda istənilən indi bu sonsuz zamanın içindədir... Əgər zaman sonsuzdursa, istənilən an onun mərkəzi ola bilər.

Paskal üçün sonu olmayan aləm - əhatəsi hər yeri tutan, mərkəzi isə heç yerdə olmayan bir qübbədir. Onda niyə təsəvvür etməyək ki, ucu-bucağı olmayan bütün keçmiş bu anın arxasındadır. İstəlilən anda biz sonsuz düz xəttin lap mərkəzindəyik, nə məkanın, nə də zamanın sonu olmadığına görə bu sonsuz mərkəzin istənilən nöqtəsi isə kainatın mərkəzidir"...

Məti OSMANOĞLU

Ədəbiyyat qəzeti.- 2018.- 17 mart.- S.6.