Məti Osmanoğlu: Ədəbiyyat

yaddaş və düşüncə tipi kimi

"Məti" adının həmişə əfsanəvi türk kağanı Mete xanın adından götürüldüyünə inamışam. Buraya "Osmanoğlu"nu da əlavə edəndə gözümdə bir əcdad ruhu canlanır.

Biz eloğlu olsaq da, dostluğumuz və görüşümüz gec baş tutub. Artıq bir-birimizə elə qaynayıb qarışmışıq ki, ilk tanışlığımızın tarixçəsi də yadımda qalmayıb. Və ilk gündən Mətini peşəkar və istedadlı filoloq kimi kəşf etdim, sözünü ürəkdən bəynədim və sevdim. Onunla həmsöhbət olmaq intellektual istirahətdir: Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığının aktual problemlərindən siyasi-iqtisadi məsələlərə, məişət qayğılarına qədər hər mövzuda müzakirə aparmaq olar. Məti nəsil-səcərə tarixinin qürurlu və etibarlı daşıyıcısıdır. Onun yaddaş tipi və müdrikliyi, söyləmə tərzi səni inandırır ki, o yüz il öncə baş vermiş hadisələrin ya iştirakçısı, ya da bilavasitə şahidi olub. Uşaqlıq-gənclik xatirələrini demirəm - hərəsi bir hekayədir - sadəcə, yazıya alınması kifayətdir…

M.Hüseynin "Tərlan" əsərində "nəslinin izini" tapmışdı: romanda Gülalıoğlunun kolxoza ziyan vuran - ziyankar şəxs kimi təqdim olunmasını böyük yazıçıya sevgisinə rəğmən, heç cürə qəbul edə bilmir. Lap təzəcə bir misal - Azərbaycan əsilli professor Ali Kafkasiyalının "Kafkas koçakları" romanının birnəfəsə oxunmasının və haqqında "Ədəbiyyat qəzeti"nə məqalə yazmasının bir səbəbi də qanın səsidir - roman Şıxlıdan qaçaq kimi ayrılıb Türkiyədə məskunlaşmış qohumlarının taleyindən bəhs edir.

Dediyinə görə, orta məktəbdə fizika ixtisasına hazırlaşırmış. AzTV-nin "Kitab evi" verlişində bir müsabiqəyə qatılır. Müsabiqənin qalibi kimi Osman Sarıvəllidən məktub və kitab bağlaması alır. Və beləcə, fizikadan lirikaya keçir, universitetin filologiya fakültəsinə daxil olur. Ondan bəlkə də fizik olacaqdı - bilmirəm. Amma çağdaş Azərbaycan filologiyası Məti Osmanoğlunun timsalında dəyərli ədəbiyyatşünas qazandı.

Bir çoxları kimi Mətinin bioqrafiyası 1970-80-ci illər romantik universitet gəncliyinin havasından formalaşıb, o illərin çoşqun ədəbiyyat mübahisələrinin iştirakçısı olub. Nazim Hikmət sevgisini içində yaşadıb.

Yusif Səmədoğlunu kəndə - Sadıxlıya qonaq aparıb. Atası Osman kişi ilə yazıçının unudulmaz görüşünü Məti Osmanoğlu kövrək bir yazı ilə yad elədi. Maraqlı, etnoqrafik, mənalı yadigar şəkillə birgə M.Osmanoğlu bu gün, mən deyərdim ki, Y.Səmədoğlu yaradıcılığının ən yaxşı bilicilərindən biridir.

Məti Osmanoğlunun "on barmağında on mərifət var" - ədəbiyyatşünas, tənqidçi, jurnalist, pedaqoq, tərcüməçi… Ç.Aytmatovun "Çingiz xanın "ağ buludu"nu o qədər gözəl tərcümə edib ki, sanki əsəri özü yazıb.

Məti Osmanoğlunun yaradıcılığında mənə yaxın olan bir cəhət də onun ədəbiyyatla ideologiyanı fərqləndirməsidir. Ədəbiyyatı (bütövlükdə mədəniyyəti) anlamaq üçün bu millətin yaradıcılıq məntiqini, ədəbiyyatını öz məntiqindən çıxış edib aydınlaşdırmaq istəyidir.

Onun araşdırma metodu materiala sual vermək bacarığı ilə ölçülür. Məti Osmanoğlu bu metoda mükəmməl yiyələnib-onun mətnlə bağlı dəqiq, dərin sualları bilavasitə problemin mahiyyətinə bağlanır.

M.Osmanoğlunun məqalələrinin, esselərinin kompozisiyasında bir nəsr harmoniyası var, elmi təhkiyəsində mütləq nəsrin ritmi gözlənilir. Filoloji məqalədə təhkiyənin məntiqi epik nəsrin intonasiyasına bərabər olur, hətta xronoloji prinsipin, filoloji təhlilin üstün olduğu yazılarında belə, nasir instinkti özünü göstərir.

M.Osmanoğlunun tədqiqatçı dili təhlil etdiyi mətnin öz dilindən böyüyür. Bu qaçhaqaçda, vaxt azlığı içində mətnləri "yavaş oxuma" istedadına və əxlaqına malik olan nadir alimlərimizdən biridir. Həm başqasının, həm də özünün yazılarına qarşı redaktor diqqətçiliyi var ki, korrekturadan təhlilin bütün səviyyələrinə qədər heç nə onun gözündən yayınmır… Onun yazılarında nəinki dil-üslub xətaları, orfoqrafik nöqsanlar tapa bilmirsən - son dərəcə mükəmməl yazı mədəniyyətinə malikdir - o, istənilən mətnin (məqalə, esse, rəy, hekayə, xatirə…) süjetini-kompoziyasını mühəndis dəqiqliyi ilə qurur.

X.L.Borxes müsahibələrinin birində tövsiyə edirdi ki, məqaləni də hekayə kimi yazmaq lazımdır. Yazılarının akademik siqləti onun təhkiyəsində qərib bir epik rəng alır. Məti Osmanoğlunun yazacağı məqaləni bir yazıçı ehtirası və şövqü ilə, bir hekayə kimi söylədiyinin canlı şahidiyəm.

Elə buradaca haşiyəyə çıxıram: Məti öz xatirələrini novellaya, pritçavari hekayətə çevirməyi bacarır. Onun yaddaşından xatirələr memuar mətni kimi deyil, milli nəsrin gözəl örnəyi kimi süzülüb gəlir. O poeziyanı canı, qanı ilə duyur. Ona görə də yaddaşının "ekosistemi"ni poeziya ilə qoruyub saxlayır.

Azərbaycan ədəbiyyatının mahiyyətini klassik mətnlərin dövriyyəsi kimi müəyyənləşdirir. M.Osmanoğlu ədəbiyyatımıza özünəməxsus bir mətn bütövlüyü kimi baxır, hamıya məlum olan ədəbi-bədii faktı yenidən, unikal mətn fenomeni kimi qavrayır. Mirzə Fətəli Axundzadənin "Hekayəti-Molla İbrahimxəlil kimyagər" pyesində Hacı Nurunun açılmamış dəftərindəki mətnini beləcə dərk edərək oxuyur.

"Rövşənmi, Uruşanmı" adlı məqaləsində ayrı-ayrı aşıqların oxuduqları "Koroğlu havaları" üstündə, dastanın Güney variantlarına istinad edərək Koroğlunun arxetipik adının Rövşən deyil, Uruşan olduğunu isbat edir. M.H.Təhmasibdən üzü bəri folklorşünaslığımızda artıq möhürlənmiş bir mifologiyanı, "Rövşən mifi"ni şübhə altına almış olur: "Dastanda "Rövşən" nə tip adı, nə də xarakter və ya fərd adı kimi ciddi əhəmiyyət daşımır və hər hansı poetik funksiya yerinə yetirmir". Detalları, faktları konseptual səbrlə, qayğı ilə seçib əsaslandırır.

O, XX əsrin əvvəllərinə aid Azərbaycan nəsrinin təhkiyə sintaksisini bərpa etmişdir. Əslində bu silsilə məqalələr üslubiyyat, ədəbi dil tarixi və nəsr poetikası üçün çox qiymətli araşdırmalarıdır. Belə məlum oldu ki, neçə nəslin əzbər bildiyi və sevdiyi uşaq şeirləri K.D.Uşinskinin "Rodnoye slovo" ("Ana dili") kitabından götürülüb, tərcümə-iqtibaslardır.

"Rodnoye slovo" - "Dilimizin doğma kitabı", "Vətən dilindən başlanan yol" və "Bir şeirin əks-sədası" adlı silsilə məqalələri 20-ci yüzilin əvvəllərində "Rodnoye slovo" dərsliyindəki mətnlərin Azərbaycan bədii nəsr təcrübəsində oynadığı rol haqqındadır və son on ilin ən maraqlı, ən səviyyəli araşdırmalarıdır. M.Osmanoğlu yazır ki, "janrın və üslubun bir dildən başqa dilə transformasiyası baş verməkdə idi (və ya verirdi). Rus dilindən tərcümə (və ya iqtibas) edilib, Azərbaycan dilində səsləndirilən mətnlər bədii sözün gerçəkliyə münasibətinin, sözlə gerçəklik, mətnlə onun adresatı arasındakı baxış bucağının dəyişməsini təmin edirdi".

Həmin silsilədən "Yad et - Azərbaycan şeirində fransız modası" məqaləsini götürək. Fərqli poetik ənənədə sınaqdan keçmiş bir şeirin "janr yaddaşı"nı cəsarətlə ortaya qoyur. A.Şaiqin məşhur "Yad et" rədifli şeirinin mənşəyi türk (Rəcaizadə Mahmud Əkrəm), fransız (Alfred Müsse) mənbələrində axtarılır, Azərbaycan və fransız poetik sistemlərinin kəsişmə-təmas nöqtələri müəyyən edilir.

K.D.Uşinskinin "Rodnoye slovo" dərsliyini "20-ci əsrdə Azərbaycan poeziyasını hərəkətə gətirən başlanğıclardan biri" hesab edən M.Osmanoğlu Azərbaycan poeziyasında yeni üslubun təşəkkülünü rus dilində arxetipik mətinin dilimizin folklor-mifoloji yaddaşında yenidən dirilməsi kimi təqdim edir.

"Burada obrazın dildən-dilə keçidinin tərzi Azərbaycan dilinin təbii iqlimində baş verir, yaradılan obrazı və onu ifadə edən üslubu dil öz doğma faktı kimi qəbul edir". Və məqaləsini maraqlı və gözlənilməz "elmi performansla" tamamlayır: Mirzə Cəlilin "Anamın kitabı" dramında Zəhrabəyim xanımın ortaya gətirdiyi kitabın prototipi məhz "Vətən dili" dərsliyi olmuşdur.

M.Osmanoğlu XX əsr Qərb fəlsəfi-estetik, ədəbi-nəzəri fikrinə dərindən bələddir. Klassik Avropa-rus və türk estetik fikrinin əsas nümayəndələrinin manifestlərini, proqram yazılarını ustalıqla dilimizə çevirdi və bu yaxınlarda (öz şəxsi hesabına) nəzəriyyə antologiyasını - müntəxabatı nəşr elədi. İntellektual səbrin, ağır zehni zəhmətin nəticəsi olan bu kitab, cəsarətlə deyərdim ki, filoloji fikrimiz üçün ləyaqətli bir hadisədir. Firidunbəy Köçərli demişkən, Məti müəllimin "təhkiyeyi-kəlam"ı və yüksək nəzəri səviyyəsi bu kitabdakı tərcümələrdə də özünü göstərir.

Məti Osmanoğlu bir universitet müəllimi və tədqiqatçısı kimi Azərbaycan filoloji fikrinin problemlərini, ziddiyyətlərini yaxşı bilir. Ənənəvi mətnlərin tarixi kontekstini həssaslıqla müəyyənləşdirir. Təəssüflə qeyd etməliyik ki, bu gün Azərbaycan universitetlərində filoloji təhsil mövcud nəzəriyyələri, konsepsiyaları, adları görməzdən gələrək sanki müasir koordinatlar sistemindən kənarda fəaliyyət göstərir. Məti Osmanoğlu kimi Qərbi də, Şərqi də mükəmməl bilən müəllimlərin universitet auditoriyalarında olması sevindirici haldır.

Məti Osmanoğlu içindəki işıq, mənəvi güc, dialoq mədəniyyəti, analitik və yaradıcılıq keyfiyyəti ilə, ədəbi, filoloji camiədə varlığı ilə mənim kiçik axtarışlarımı stimullaşdırır. Onun ağıllı, müdrik baxışlarını həmişə öz üzərimdə hiss etmişəm - bu məni bir az da ruhlandırır - bu mənada ona ayrıca təşəkkür düşür…

Rüstəm KAMAL

Ədəbiyyat qəzeti.- 2018.- 6 may.- S.12.