Yaşamağı
öyrədən roman
İqor Volnitskinin "Mənə
ölməyi öyrət" romanındakı irfani şifrələr
Bir müddət əvvəl ölkəmizdə Moldova ədəbiyyat
günləri keçirildi. Moldovanın
yazıçılarıyla görüş də olmuşdu.
Həmin gün mən təsadüfən, daha
doğrusu, bir işlə bağlı İlqar Fəhmiylə
görüşmək üçün Yazıçılar
Birliyinə getmişdim. Elə alındı ki, mən də o tədbirə
qatıldım. Tədbirdən sonra
ustadın otağında həmin moldovalı
yazıçılardan birinin kitabı diqqətimi çəkdi.
"Mənə ölməyi öyrət"
adlı kitabı oxumaq üçün İlqar müəllimdən
götürdüm.
Evdə çantamı səliqəyə salanda
içindəki kitabları çıxardım. Oxumaq
üçün isə Vladimir Nabokovun "Edama
çağırış" romanını seçib
çantama qoydum.
Səhər işə gedəndə çantadan
kitabı çıxardım. Kitab dünən
çantama qoyduğum Nabokovun romanı deyildi. Ustaddan götürdüyüm "Mənə
ölməyi öyrət" adlı həmin kitab idi. Çantaya baxanda Nabokovun kitabını da orda
gördüm. Deməli, çantanı
boşaldanda kitablardan birinə fikir verməmişdim. Əlimdəki kitaba diqqətlə baxdım. Müəllifinin adı İqor Volnitski idi,
yaşlı da sayılmazdı. Tərəddüd
etmədən əlimdəki qara üzlü kitabı
çantama qoyub Nabokovun romanını götürdüm.
Sevdiyim yazıçının əsərindən
zövq almağıma şübhə yox idi. O biri
kitabı sonraya saxlamağı düşündüm. Ustadın kitabını açmaq istəyəndə
bir anlıq dayandım. Düşündüm
ki, əgər mən indi tanımadığım gənc
yazarın kitabını oxumuramsa, başqa bir oxucu da mənim
kitabımı oxumayacaq. Məni daha
böyük yazıçıyla əvəz edib ehtiyat
oyunçuların yanına göndərəcək. Kitabların yerini dəyişdirdim. Qatar
stansiyaya çatanda "Mənə ölməyi öyrət"
kitabı artıq əlimdəydi…
Ölümü gözləmək
Roman
yüz yaşını adlamış, ölmək istəyib
lakin ölə bilməyən bir qocanın taleyindən bəhs
edir. Qocanın ailəsindən heç kim
həyatda deyil. Öz evində tək-tənha yaşayan kişi ölməyin yolunu tapa bilmir. Hər
gün həyətindəki gilas ağacının altında
oturub niyə ölmədiyinin fikrini çəkir,
özü-özünə suallar verir, ancaq heç bir cavab
tapa bilmir... Ta ki, ölüm mələyi onun həyətində
peyda olana qədər. Ölüm mələyi
bir qarının cildində onun yanına gəlir. Ölümünü arzulayan qoca ölüm mələyini
tanıyır. Fikirləşir ki, ölüm mələyi
nəhayət ki,
onun canını almağa gəlib. Lakin
getdikcə fəhm edir ki, ölüm mələyinin belə
bir niyyəti yoxdu. Ona görə də
özü dilə gəlib ölüm mələyindən niyə
onun canını almadığını soruşur. Ölüm mələyi deyir ki, ölə bilməmək sənin cəzandı.
Mənim işim can almaqdı amma bunu Yaradanın icazəsi
olmadan edə bilmərəm. O isə sənin ölməyinə
hələ icazə vermir. Əslində məndən
olsa sənin canını alardım. Qoca təəccüblənir.
Ölmək üçün neyləməli
olduğunu dərk etmək istəyir. Bu an ölüm mələyinin
dediyi cümlə bəlkə də bu dəyərli
romanın məhək daşıdır: "İnsanların
niyə doğulduğunu başa düşməmisənsə
niyə öldüklərini də anlamayacaqsan"
Qoca ölüm mələyindən yardım istəyir. Ölüm mələyi
deyir ki, burda mən sənə ancaq bəzi məsləhətlər
verə bilərəm. Qalanını
özün tapmalısan. Ölüm mələyi bu
sözləri deyib yoxa
çıxır.
Kişi bundan sonra ancaq öz həyatı, öz
keçmişi barədə dərindən düşünməyə
başlayır. Öz ailəsini, vəzifəsini, keçmişini, niyə tək
qaldığını, nə üçün ölə bilmədiyini
fikirləşir. Yazıçının dili,
romanın magikrealizm ab-havası mənə Markesin əsərlərini
xatırlatdı.
Qoca ölüm mələyi ilə
görüşündən sonra keçmişi beynində
çək-çevir etməyə başlayır. Yazıçı
romanı iki hissəyə bölür, bir keçmiş, bir
də indiki zaman. Kino diliylə desək,
hadisələr, qocanın gəncliyi "fləşbek"lərlə
oxucuya göstərilir. Məlum
olur ki, qoca
cavanlığında dövlət işçisi olub. Qoca
Sovet rejiminin tələb etdiyi qaydalara boyun əyməyən, günahsız
insanları ölümə məhkum edirmiş. Həmin Qoca mənə
Mircəfər Bağırovun prototipi təsirini
bağışlayırdı. Görünür, Moldovada da
Bağırov kimi adamlar çox olub.
İlk baxışdan oxucuda belə təəssürat
yarana bilər ki, yazıçı qocanın qəddar həyatına
görə ölə bilmədiyini göstərir.
Ancaq bu əsərin zahiri
qabığıdır, əsas məsələ isə
başqadı. Roman əslində Allah -
insan münasibətlərini aydınlaşdırmağa xidmət
edir. Bunu nə qədər bacarır bu
başqa məsələdi. Ancaq bir xeyli
qaranlıq məsələyə işıq tutur.
Xahiş edirəm, işıq məsələsini
yadınızdan çıxarmayın. Çünki Volntiskinin bu əsərini
bir sözlə ifadə etməli olsaq, çəkinmədən
deyərdim - İŞIQ!
Hər insanın bir Ağrı
dağı var
Qoca hər gün həmin gilas ağacının
altında keçmişini çək-çevir edir. Nə qədər
əlləşib-vuruşsa da, etdiyi səhvləri səhv
kimi qəbul edə bilmir. Fikirləşir
ki, bu onun işi olub. Bəs niyə görə
ölə bilmir. Bu zaman ölüm mələyi
bir qarğanın cildində peyda olur. Ölüm
mələyilə Qocanın görüşü həmişə
gilas ağacının altında baş verir. Məşhur
İran rejissoru, ustad Abbas Kiarostaminin "Gilasın
tamı" filmində ölmək istəyən adam bir nəfər axtarır
ki, özünü öldürsün. Axırda
bir gilas ağacından özünü asmaq qərarına gəlir.
Düşünürəm ki,
yazıçı qocayla ölüm mələyinin
görüşünü həyətindəki gilas
ağacının altında verməklə həmin filmə
incə bir göndərmə edir.
Qoca
ölüm mələyinə heç cür cavab tapa bilmədiyini, Tanrının
niyə onun canını almadığını anlamadığını söyləyir.
Ölüm mələyi yenə qeyd edir ki, buna
ancaq onun özü cavab tapmalıdır. Yalnız
bundan sonra onun canını almağa ixtiyarı çatır.
Ölüm mələyi qocanın çarəsizliyini
görüb sanki ona bir anlıq rəhmi gəlir. Deyir ki, sənə kiçik bir sirr açacam.
Bəlkə bu sirdən yapışıb ölə
bilməməyinin səbəbini tapasan. Qarğa cildinə
girmiş ölüm mələyi qocaya böyük bir həqiqət
açır. Deyir ki, hər insanın bir
ağrı dağı var. İnsan doğulanda bu dağ da
yaranır. Təbii ki, ilkin halda dağ olmur, balaca təpə
kimi bir nəsnə olur. lakin insan nə qədər bu dünyada
ağrı çəkirsə, başqa insanlara nə qədər
ağrı verirsə bu dağ da böyüyür. Sənin ağrı dağın da həddən ziyadə
böyüyüb. O qədər böyüyüb ki,
bununla ölmək çətindi.
Mən ancaq ağrı dağının
olduğunu sənə deyə bilərəm. Bu dağı necə böyütmüsən? Kimlərin ağrıları var səndə, bunu yenə
də özün tapmalısan.
Qoca bu sözdən sonra bir xeyli düşünür. Başa
düşür ki, daha da keçmişə getməlidir.
Qoca uşaqlığını düşünəndə
anasıyla olan söhbəti yadına düşür. Anası həmişə deyərdi ki, sən
doğulan gün bir keşiş insanları düşmən
qabağına çıxarıb nahaqdan qırğına
verib. O adamların ah-naləsi
göyə yüksələn zaman sən dünyaya gəlmisən.
Onların bütün ah-nalələri sənin
ruhuna hopub. Qoca
bir anlıq fəhm edir ki, bütün o
adamların ah-naləsi onun canına hopduğu
üçün onun ağrı dağı belə
böyüyüb. Ancaq bunun da bir köməyi
olmur. Çünki qoca nə qədər
edirsə, ölüm mələyi görünmür. Onun canını almağa gəlmir. Qoca yenə də keçmişə boylanır.
Kəndlərdə kommunizmə qarşı olan
nə qədər insanı sürgün elədiyini
xatırlayır. Ancaq onun beynində bir
sual yaranır. Əslində bu sual tək
onun yox, kitabı oxuyan bir çox oxucunun beynində əmələ
gəlir. Əgər qoca dünyaya gələndə
ah-nalələr onun ruhuna hopubsa onda belə çıxır
ki, qocalıq
bir şey yoxdu. Ağrı dağını o
özü yaratmayıb.
Yazıçı burada mənim çox sevdiyim və hələ
də tam çözə bilmədiyim bir məsləyə
işıq turur. İradə azadlığı və fatalizm.
Yəni insan nəyisə dəyişə bilərmi? Roman da əslində
məhz bu suala cavab axtarır sanki.
Görünür
bu məsələ bir xristian yazıçı kimi İqor
Volnitskinin hər zaman təhtəlşüurunda gəzdirdiyi və həmişə həll eləməyə
çalışdığı əsas problemlərdəndir.
Çünki Xristian fəlsəfəsində Tanrının oğlu İsa
bütün bəşəriyyətin günahlarını
öz üzərinə götürür. Əslində burda
incə bir məqam var. Deməli, İsa peyğəmbərin
çəkdiyi əzablara görə bütün xristianlar
günahkardı. Bu
problem protestanlıqda daha mürəkkəb bir şəkil
alıb. Belə ki, ilk günahı işləyən
Adəm Allahın mərhəmətindən məhrum olaraq cənnətdən
qovulur. Ona görə də bütün insanlar
günahkardılar. İstəsələr
də günah anlayışından qıraqda deyillər.
Romanı oxuyanda ilk öncə məndə belə fikir
yarandı ki, yazıçı qocanı günah içində
doğulan və ömrü boyu da bu günahla yaşamağa
məhkum olan biri kimi təqdim edir. Ancaq barmaqlarım vərəqləri
çevirdikcə əsərin daha dərinlərə və
ya daha ucalara çıxdığının şahidi oldum.
Allaha gedən yol.
İrfani elementlər
Qoca öz keçmişini düşünəndə
ailəsini-oğullarını, qızlarını, nəvələrini
necə itirdiyinin şahidi olur. Hətta özündən
yaşca kiçik sevgilisi İlinkanın intiharında belə
o, özünü günahkar saymır. Fikirləşir
ki, o həmişə öz işini icra etməklə məşğuldur.
Gələn bədbəxtliklərinsə onun
işinə aidiyyəti yoxdur. Qoca
özündə günah görmür. Çünki
onun üçün günah xəttini müəyyən edən
qaydalar sistemi yoxdur, onun təfəkküründə Allah
anlayışı yoxdur.
Qoca isə bunları hələ də fəhm etmir. Ölüm mələyi ilə
növbəti görüşlərində yenə onun
canını almasını istəyir, ancaq ölüm mələyi
deyir ki, şərtimiz var ki, sən
özün öz həyatını dərk etməli, niyə
ölə bilmədiyini aydınlaşdırmalısan. Bundan sonra qoca anasının ona dediklərini, o
doğulan gecə öldürülən insanlardan
danışır. Ölüm mələyi
deyir ki, bəs sənin öldürdüyün insanlar da
çoxdur. Qoca yenə də bunun iş olduğunu, buna
məcbur oluğunu, bunu etməsə də lənətli
olduğunu deyir. Ölüm mələyi hiss olunur ki, onunla
razı deyil. Bəlkə də Tanrının qəzəbinə
bunun üçün gəldiyini deyir.
Qoca
ölüm mələyi gedəndən sonra
olub-keçənləri bir daha fikirləşir. Görəsən o Tanrıya inanmadığı
kimi Tanrıdamı ona inanmırdı, onu unutmuşdu? Qoca öz
qızlarının, oğlanlarının necə ölməsini
yadına salanda bəzi mətləblər ona agah olur. Xatırlayır ki, o, bütün övladlarının
ölümünü lap əvvəldən yuxusunda
görür. Amma onları qurtara bilmir.
Çünki övladları onun zabitəsindən,
qaydalarından ya çox qorxub ondan uzaq gəzirlər, ya da
ona nifrət edib əlaqəni kəsirlər. Sanki bu yuxularla Allah qocaya işarələr
yollayırmış. Qoca bunu o zamanlar, sadəcə,
qəbul etmək istəmirmiş. Deməli, Tanrı onu unutmayıb. Demək
o həmin vaxt işarələrə düzgün əməl
etsə, onları düzgün qavrasa, hər şey tamam
başqa cür ola bilərmiş.
Yazıçı bununla da
ilkin günah anlayışını arxa plana
keçirir. Yəni insan tam günahkar deyil.
Allah onun bağışlanması
üçün, düz yola gəlməsi üçün
işarələr yollayırmış. Romanı
oxuduqca İqor Volnıtskinin fəlsəfi düşüncəsi
mənim üçün açılmağa
başlayırdı. Əvvəlcə bəzi
fikirlər mənə çox qəribə gəlirdi. Bəzən də düşünürdüm ki, mən
moldovalı yazıçının əsərini yox,
hansısa Şərq filosofunun əsərini oxuyuram.
Əsərdəki insan-Allah münasibətləri mənə
Şərqin irfan alimlərinin fikirlərini
xatırladırdı. Əvvəlcə fikirləşdim ki, yəqin yazıçı
islamla, xüsusilə sufiliklə, irfanla tanışdır. Çünki əsərin bütün fəlsəfi
mahiyyəti günahlardan arınıb Allaha sığınmaq
üzərində qurulub. Özü də
sırf irfan yoluyla. Bir azdan bu haqda daha ətraflı söz
açacağıq. Daha sonra bu haqda düşünərkən
birdən mənə aydın oldu ki, əslində tövhid dinlərin,
yəni Allaha inanan dinlərin hər birində bu
anlayış mövcuddur. Yəni tək bir
Allah var və insanlar onu düşünməklə, ona
yüksəlməklə həqiqəti tapa bilərlər.
Romanın bəzi yerlərini oxuyanda sanki İbn
Sinanın, Tusinin, Əl-Qəzalinin əsərlərinin
ab-havasını duymaq olur. Sanki mətnə diqqətlə nəzər
salanda ordakı irfani şifrələri görmək
mümkündür. Yazıçı həmin
şifrələri yüksək peşəkarlıqla
süjetin içində əridə bilib. Həmin şifrələr yalnız süjeti
parçalayandan sonra görünür. Belə
ki, mənə görə əsərin əsas mahiyyəti
irfanda bəhs edilən kəsrət-vəhdət, Allaha gedən
yol anlayışından ibarətdir. Orda
qeyd olunur ki, dünya kəsrətdir. Yəni
ikilikdir. Ağ-qara, gecə-gündüz,
yaxşılıq-pislik və s. Lakin diqqətlə baxanda bu kəsrətin
özünün kökü vəhdətə-yəni ki, təkliyə
gedib çıxır. Yəni əslində kəsrət
vəhdətin olmadığı yerdə ortaya
çıxır. Onlardan biri illuziya
xarakteri daşıyır. Bu, Eynşteynin
dediyi "qaranlıq özü yoxdu, qaranlıq
işığın olmadığı yerdir" fikriylə
üst-üstə düşür. Yəni pislik
yaxşılığın qeybə çəkildiyi anda
yaranır. Bu fikri biz ilkin xristian filosofu
Avqustinin əsərlərində də başqa formada görə
bilərik. Bu oxşarlıqlar təbiidir.
Deyirlər dünya güzgülər
üstündə qurulub hər şey bir-birinə
oxşayır. Bir İran filmində
deyildiyi kimi dünyada nə qədər insan varsa, o qədər
Allaha gedən yol var.
İqor Volnitskinin əsərinin qəhrəmanı əslində
öz həyatına nəzər yetiməklə,
keçmişi analiz etməklə öz bəsirət
gözünü açır. Romanın finalı
çox gözəl işlənib. Belə ki, ölüm mələyi
şans verir ki, ölməmişdən qabaq öz ağrı
dağını görə bilsin.
Qoca
öz bağında şamlar yandırır,
ömrünün son anında bütün
övladlarının, arvadının, o doğulan gün ölən
insanların, ölümə məhkum etdiyi adamların ruhunu
görür. Onlardan kiməsə
yaxınlaşıb söhbət etmək istəyir amma sonra
fikrindən daşınır. Heç nəyi
korlamaq istəmir. Sanki elə ölə
bilməyi Allahın ən gözəl lütfü bilib ruhunu
Tanrıya təslim edir.
Bu roman kimi dəyərli əsərlərin dilimizə tərcümə
olunması təqdirəlayiq addımdır. Ümid edirəm ki, belə
gözəl əsərlərlə tez-tez tanış
olacağıq.
Pərviz Seyidli
Ədəbiyyat qəzeti.- 2018.- 12
may.- S.26-27.