Parlamentin poetikası:

gülüş məqamı

1918-20-ci illərdə mürəkkəb və gərgin ictimai-siyasi şəraitdə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin milli parlamentində gülüş ovqat dəyişdirən xüsusi intonasiya forması, bütün fraksiyalardan olan deputatları birləşdirən "oyun"un adı olur. Parlament yumoru "özünün axır sözünü səsləndirməsə də, hansısa həqiqəti simvolizə edir" (Z.Freyd).

Gülüş janrları və formaları (lətifə, paradoya, atmaca, zarafat) parlament üzvlərinin başqa nitq janrlarında (informativ, ekspressiv, performativ) "yuva salır", yəni "mətn içində mətn" kimi çıxış edir. Bunu parlamentin stenoqramlarından, iclas protokollarından aydın görmək olur.

Milli qanunvericilik orqanının ciddi, bəlağətli ritorikası gülüşün kontekstini, yaxud gülüşə münasibəti dəyişdirir. Parlamentdə gülüş dialoq mahiyyətlidir. Gülüş formaları və janrları deputatlar arasında qarşılıqlı əlaqənin formalaşmasını, qaynayıb-qarışmasını şərtləndirir, rəsmiyyət və ciddiyyət havasını azaldırdı. Gülüş janrları bir semiotik məkanda müxtəlif elementləri (sözü və jesti - mimikanı, səs-küyü) birləşdirir. Böyük rus dilçisi A.Reformatski təxminən yarım əsr bundan qabaq qeyd edirdi ki, şifahi kommunikativ aktda bir neçə işarə sistemi rahatca və sıx şəkildə qarşılıqlı əlaqəyə girir, Alqış və gülüş səsləri lətifələri və pritçaları müsayiət edir, parlamenti semiotik məkan kimi formalaşdırır. (məsələn: "Mənim əqidəmə görə böyləliklə Azərbaycanın işini düzəldə bilmərik. Yoldaş yoldaşa tən gərək, tən olmasa, mənim əqidəmcə lap gen gərək (səslər: "Doğrudur… doğrudur… Gen olsun: Gülüş, alqış)", yaxud Rəhim Vəkilovun çıxışından: "Doğrudur, bir narazılığı rədd edə bilmərik. Bəlkə bu tənqidlər Hökumət gedəndə gələn nazirlər üçün nəsihət olsun. Yainki heç bir şeyə dəyməz. Məsəl var ki, deyirlər ölənə ya rəhmət oxuyarlar, ya da heç nə deməzlər (ümumi gülüş və soldan alqış)"). Misalların sayını xeyli artırmaq da olar.

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin parlamenti elə bir məkandır ki, orada müəyyən mətnlər vasitəsi də auditoriyaya təsir edilir. Aristotel ritorikanı başqa elmlər arasında yerini müəyyənləşdirərkən məhz inandırmaq üsullarına görə xüsusi fərqləndirirdi. Lətifə ritorik janr kimi müəyyən gerçəklik faktına bağlanaraq, mütləq nədəsə inandırmalıdır. Lətifənin bir janr kimi ritorikliyi ondadır ki, başqasının diqqətini hansısa məsələyə, hadisəyə yönəldir. Deputat Əsədulla Əhmədzadənin çıxışına diqqət yetirək: "Cənub məbuslar! Siz yorulmayasınız deyə mən ancaq ikicə kəlmə başa düşdüyüm şeylərdən danışacam. Bir gün Molla Nəsrəddin oğlunu göndərdi ki, bir kəllə alsın. Oğlu kəlləni alıb yolda dilini, beynini, gözünü və ətini yedi. Ondan sonra üstünü örtüb, atasının qabağına qoydu. Atası açıb gördü ki, quru sümükdən başqa bir şey yoxdur. Dedi ki, bunun dili nə oldu? Dedi ki, lal idi. Dedi - beyni nə oldu? Dedi ki, beyni olsa idi, əqli olardı. Dedi - gözləri nə oldu? Cavab verdi ki, kor idi. Amma gör nə cür inci kimi dişləri var. İndi bizim sol arkadaşlarımız da deyirlər ki, qəzetə çıxaranlar gərək uşaq olsun, savadsız olsun, professor olsun (ümumi gülüş)".

Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin lətifəsi (öz təbiri ilə desək, "anektod"u) sərrast və ciddidir. - "…Burada Ağamalı oğlu bir nəzirə yaparaq bir anektod hazırladım. Bir də bir hekayə söyləyəlim: "Köylünün birisi kənddən şəhərə ərbaba pay gətirmiş idi. O pay içərisində bir toyuq da var idi. Ərbab toyuğu almayıb deyib ki, apar sal qazana, tüklərini üt, təmizlə ver uşaqlar yesin. Kəndli təzim ilə dedi ki, Allah xana ömür versin, yoxsa tüklü-tüklü yeyəcək idik". Allah sosialistlərə ömür versin ki, hökumət haqqında müxtəlif nəzəriyyələr mövcud olduğunu bizə anlatdılar. Allah onlara həqiqətən ömür versin, yoxsa ki, biz bunu bilməyəcəkdik".

Lətifənin sonu iki funksiyanı yerinə yetirir: ya gülüş doğurur, ya da pritça kimi mətləbi anladır.

Bəzi deputatların fəaliyyəti, siyasi əxlaqı və davranışı donkixotluq kimi səciyyələndirilir. Məlumdur ki, M.Servantesin məşhur romanının qəhrəmanı -kasıb idalqo Alonso Kixano özünü nəcabətli cəngavər kimi təsəvvür edir, "süni" şəkildə sosial statusunu yüksəltməyə cəhd edir ki, bu da onu gülməli durumlara salır.

İndentifikasiya proseduru deputat obrazını "Don Kixot" davranış stereotipinə yaxınlaşdırır. M.Ə.Rəsulzadə metafora üsulundan istifadə etməklə Don Kixota işarə edir: "Onlar tənqid etdilər, fəqət bir çarə demədilər. Çarələri yalnız pul vermiriz, məvacibləri artırmayız oldu. Ağa Eminov müxtəsər nitqində nə kimi əsaslı tədbirlər görülməsi lüzumunu göstərdi. Tənqid dövlət nöqteyi-nəzərindən olmalıdır. Yoxsa əlinə bir nizə alıb, bir arıq ata minib hər qaraltıya hücum etmək məbus işi deyildir…"

M.Ə.Rəsulzadə bir çıxışında isə başqa fraksiyalardan olan iki deputatı donkixotluqda suçlayır: "Erməni fraksiyası namin söz söyləyən zat kəndisinə sosialist adı verildiyi halda buraya bütün erməni firqələrinin nümayəndəsi şəklində çıxdı. Çıxdı da bizim sosialist ittihadçıların birləşməsindən təəccüb etdi və böylə bir hal Don Kixotluq saydı.

Əcəba, müxalifət yapmaq erməni burjua və kadetlər ilə birləşən sosialist daşnaksütyunun məmləkətlərinin işlərini hüznü idarə üçün böylə müşkül bir zamanda birləşməsi lazım görən və digər milli firqələrlə birləşdirən sosialistlərin hərəkatına Don Kixot adı vermək kəndi ən böyük donkixotluq deyilmi?".

Aslan Səfikürdskinin onu donkixotluqda ittiham edənlərə cavabı gülüşlə qarşılanır. "…And olsun Allaha, qəribə şeydir. Ələlxüsus da məndən əvvəlki Don Kixot gördü ki, Rusiya dirilmədi, Denikinin işi xarabdır… Bir də Malxazyan deyir ki, mən guya denikinçiyəm. Buyursun, ikimiz də yeriyək, görək hansımız Don Kixot ilə (ümumi gülüş)".

Stenoqramları oxuyanda bəzən adama elə gəlir ki, Səmədağa Ağamalıoğlu parlamentdə sanki trikster funksiyasını yetinə yetirir. Trikster (Trikster almanca - "zarafatçıl, təlxək" deməkdir) ciddi mif qəhrəmanının komik oxşarıdır. Əgər belə müqayisə mümkünsə, Əhməd Cövdət Pepinov, Həsənbəy Ağayev, Məhəmməd Əmin Rəsulzadə ciddi mif qəhrəmanlarıdırsa, S.Ağamalıoğlu sanki onların komik oxşarıdır. Bütün müzakirələrdə fəal iştirak edən S.Ağamalıoğlu hardasa bir kəndçi sadəlövhlüyü və səmimiyyətilə (və müdrikliyi ilə!) məsələlərə münasibətini bildirir.

Onun zoometaforaları (hüriyyət yumurtaları, hürriyyət cücələri) gülüş effekti yaradır: "O zaman biz Tiflisdə Seymdə idik. O zaman məndən soruşdular ki, inqilabın axırı necə olacaq? Dedim ki, doğrudur, cavab vermək çətindir, amma yenə bir zənn etdim, dedim bax şimdi qaz yumurtalarını toyuğun altına qoyublar, gələcəkdə o yumurtalar çatlayıb, içindən hürriyyət cücələri çıxaracaqdır (Ümumi gülüş). İndi biz də bu hürriyyət yumurtalarını burjuaziyanın altına qoyuruq, bunlar çıxıb qır-qır qırıldayacaq və ördək olacaqlar. Biçarə toyuq hər nə qədər qırt-qırt ilə qanat çalacaqsa və çapalayarsa da balaları böyüdükcə suya tərəf qacacaqlar (Ümumi alqış)".

Onun koloritli danışıq obrazı başqa deputatların dilində də "zərbü məsələ" dönür. Məsələn, deputat Abbasqulu Kazımzadə, Ağamalı oğlunun nitqini yamsılayır. Onun nitq obrazı (nitq forması) orijinalın kopiyası olur: "Cənab təbib - ibn Məzahir, yəni Ağamalıoğlunun bir misalı var. Deyir ki, mən bu işə mat qalıram…"

…Parlament kimi ciddi bir məkanda gülüş yaratmağın bir üsulu da evfemizmlərdir. Yenə də S.Ağamalı oğlunun canlı, sadə nitqini dinləyək: "Hesab oradadır ki, Bakı kimi varlı, pullu şəhərə Azərbaycanın üç dəfə pulu getməlidir, ya getməli deyil? Mən deyərdim ki, nəinki Bakıya, hətta qeyri şəhərləri də nahaq yerə buraxmışıq. Zəmanə dolaşıq olduğuna görə biz də bu işi buraxdıq. Elə zənn etdik ki, bir dəfə aldı, daha əlini uzatmayacaq. Amma sən deməynən bu dövlətlilərimizin də yaman bir xasiyyətləri varmış ki, bir yerə əl tapanda daha əl çəkməzlərmiş" (üzvlər və camaat tərəfindən alqış!).

Deputatın nitqində atalar sözündə və məsəldə bircə sözün dəyişməsi kifayət edir ki, komik mahiyyət qazansın. Bu zaman atalar sözü və məsəl öz ilkin tematik qrupundan uzaq düşür: "Mən özüm bu yaxında kənddə idim. Deyir 5 ildir arabası qoşun üçün havayı işləyir. Çünki kənd xəzinəsində pul yoxdur. Deyir get elə, işlə. Belə olan surətdə gərək kasıblara da borc verək. Onların da xəzinədə pulları vardır. Amma verilmir. Tovariş Əbilov demişkən, bilmirik Dumada oturanlar nə quşun yuvasıdır ki, pul verək. (Ümumi gülüş!).

Səslər - (Ordubad quşunun yuvasıdır)".

Parlament gülüşü XX əsr gülüş mədəniyyətimizin maraqlı hadisələrindən biridir.

Təəssüf ki, bu gülüş 23 ay sonra qırmızı İblisin qəhqəhələri altında boğuldu və Azərbaycan cəmiyyəti başqa bir gülüşün içinə girdi...

Rüstəm KAMAL

Ədəbiyyat qəzeti.- 2018.- 26 may.- S.19.