Müşfiqin ikinci qəzəli

4 iyun 1937-ci il, cümə günündən şənbəyə keçən gecə saat 3-də Daxili İşlər üzrə Xalq Komissarlığı (rusca NKVD) Dövlət Təhlükəsizliyi idarəsinin əməkdaşları 508 nömrəli orderlə Nijne Priyutskaya (indiki Şamil Əzizdəyov) küçəsindəki 108 nömrəli ikimərtəbəli evin ikinci mərtəbəsində axtarış apardı. İdarənin əməkdaşları N.Petrunin, M.Mustafayev və Mənzil-istismar kontorunun (JEK) sədri Şevçenko Mikayıl Mirzə Əbdülqadir oğlu İsmayılzadə Müşfiqi həbs etməzdən öncə axtarış zamanı müsadirə etdiklərini sübut-dəlil kimi götürüb arayışda onları sıra ilə belə yazdılar:

"Pasport,

hərbi bilet.

Ləğv olunmaq üçün Türkiyə nəşri olan 14 kitab,

ləğv edilmək üçün başqa nəşrdən olan 15 kitab.

Ləğv olunmaq üçün türk dilində müxtəlif jurnallar - 4 ədəd,

ləğv olunmaq üçün İran nəşrləri - 6 ədəd.

Əlyazmalar (say göstərilmədi)

Fotoşəkillər - 14 ədəd".

Sayı göstərilməyən əlyazmaları içərisində Mikayıl Müşfiqlə bərabər, atası, gözəl şair və dramaturq Mirzə Əbdülqadir Visaqinin də əvəzsiz əsərləri vardı. Zaman ötdü, özünün yaşaması üçün Müşfiqi xalq düşməni kimi öldürən sovet hökuməti çökdü, Müşfiq isə qayıdıb gəldi, ən əziz munis təki xalqına qovuşdu. Xalq öz əziz övladına sonsuz məhəbbətilə onun adını əbədiləşdirdi. Şəmsəddin və Seyfəddin Abbasovlar Müşfiqin 1937-ci ildə nəşr olunmağı planlaşdırılan, ilk növbədə, canları ilə risqə gedib nəşriyyatdan "Çağlayan" kitabını götürərək məhv edilməkdən qorudular, vaxtında üzə çıxardılar. Müşfiq kimi sovet rejimində azadlıq və ədalət axtarışına görə başı müsibətlər çəkmiş Gülhüseyn Hüseynoğlu elm meydanına çıxdı, mətbuatı araşdırdı, çap olunmuş şeirləri topladı, salamat qalmış əlyazmalarını aradı, yaddaşlarda olan şeirləri çözələdi, yeni-yeni nəşrlər meydana gətirdi. Onun ardıcılı və Müşfiqin doğma balası kimi Səfurə xanım Quliyeva hər sözün üstündə nanə yarpağı kimi əsdi.

Say-seçmə bəstəkarlar şairə məhəbbətlərini bir-birindən gözəl mahnılarla bildirdi. Korifey Zeynəb Xanlarova başda olmaqla xanəndələr ordusu bu mahnılara həyat verdi, bu həyat günü-gündən yenilənməkdədir.

Mərhum alim Əkrəm Cəfərin canlı xatirəsindən öyrəndik ki, rusca əruz vəznində şeir yazmağın mümkünsüzlüyü barədə mübahisə düşərkən susan Müşfiq səhəri gün rusca, "Münsərih bəhrində" qəzəlini bizə oxudu. Şeirdə heç bir qüsurun olmadığına hamı təəccübləndi. Klassik ədəbiyyatı dərindən bilən Mövlanə Füzuli, Aşıq Ələsgər, Firdovsi, Ömər Xəyyam, Tofiq Fikrət, Namiq Kamal, Əbdülhaqq Hamid Tarxanın bütün şeirlərinin sinədəftəri olan Mikayıl Müşfiqin onlarla qəzəli olub. Çox təəssüf olsun ki, onlardan cəmi biri dərc edilib.

Şair 1932-ci ildə dostu Əli Hüseynzadənin xahişilə bir qəzəlin əlyazmasını ona vermişdi.

"Mehribanım, baği-eşqin ey müəttər susəni,

Qoyma öpsün gizlicə hər bülbüli-bədxu səni"

beyti ilə başlayan bu şeir Mikayıl Müşfiqin çap olunmuş əsərləri içərisində yeganə qəzəldir. O şair ölməzdir ki, heç bir təhdidlərə, yasaqlara baxmayaraq sözləri ürəklərdə yaşayır, insanların könül xəzinəsinin sərvətinə çevrilir. Belə bir dürdanənin ilk iki beytini əksər müşfiqsevərlər əzbər bilir. Şairin yaxın qohumu Ağalar Allahverdiyevin yaddaşından kiril əlifbası ilə kağıza köçürülmüş əlyazması qarşımdadır. Yaddaşda gəlib çatmış bu qəzəli tam halda oxuculara təqdim etməyi özümə borc bildim.

"Ya hu" - deyərək keçdim, səhrayi-məhəbbətdən,

Aldım meyi-minanı leylayi-məhəbbətdən.

Leyla, nə Leyla kim, yox eşqdə manəndi,

Bu eş yapılıb çünki, kimyayi-məhəbbətdən.

Kimyagərin əhvalı gündən-günə məğşuşdu

Hardansa xəbər almış qovğayi-məhəbbətdən.

Qovğalara ümmanda sevda gəmisi düşsə,

Sahillərə yan almaz dəryayi-məhəbbətdən.

Ey acizü biçarə, sahildə nə durmuşsan,

Al bəhrəni ümmanda sevdayi-məhəbbətdən.

Sevdanı mələk eylər aşiqlərinə təlqin,

Məcnun da gəlib ötmüş dünyayi-məhəbbətdən.

Örnəkdi bu gün Müşfiq vurğunluğa dünyadə,

Alsın ədəbi aşiq rüsvayi-məhəbbətdən.

Qəzəl onunla maraqlıdır ki, hər beyt özündən əvvəlki beytdəki bir sözü özündə ehtiva etməklə, sanki bir süjetli hadisəni nəql edir. Qəribə deyil ki, şifahi xalq ədəbiyyatı janrlarında və şeirlərində lüğətə əsla ehtiyac duydurmayan Müşfiq sözü divan ədəbiyyatı janrlarında müəyyən qədər tərkib və rəmzlərsiz keçinməyib. Çağdaş oxucu üçün anlaşıqlı olsun deyə, bəzi sözlərin mənasını verirəm:

Birinci beytdəki "Ya hu" irfan əhlinin dualarında və sakral rituallarında müraciət etdikləri, əsli ərəbcə olan "Ay Allah" deməkdir. "Hu" sözü ayrılıqda "huvə" kişi cinsinə aid olan "o" işarə əvəzliyidir. İndi də Türkiyə türkcəsində qalan bu müraciət forması çox təəssüf ki, "Hu" kiçik hərflə olmaqla "Ya" müraciətinə bitişik yazılır. "Meyi-mina" irfan terminalogiyasında şərab kuzəsidir. "Leylayi-məhəbbət" eşq gecəsini bildirir.

İkinci beytdəki "manənd" sözü bənzəyiş, əvəz "eş" dost, yoldaş deməkdir."Kimyayi-məhəbbət" söz birləşməsi eşq əlkimyası deməkdir. Əlkimyaçılar çətin əldə edilən əl-iksirin (avropalılar buna eliksir deyir) qalayı qızıla, qurğuşunu isə gümüşə transmutasiya edə bilr. Yəni eşq kimyasının yardımı ilə dəyərsizlər qiymətə minir. Əl-iksirin köməyilə həm də əldən düşmüş qocaları cavanlaşdırmaq, bir-iki saat ərzində toxumdan ağac cücərdib meyvə götürmək mümkündür.

Üçüncü beytdəki "məğşuş" sözü qarışıq anlamındadır.

Dördüncü beytdəki "ümman" sözü okean, "dərya" isə dəniz deməkdir.

Beşinci beytdəki "acizü biçarə" gücsüz və çarəsis mənasındadır.

Altııncı beytdəki "Məcnun" sözü cinli, cin tutmuş adam deməkdir. Əgər sevdanı insana mələk öyrədirsə, deməli, Məcnunun məhəbbəti irfani deyil, dünyəvidir.

Yeddinci beytdə "ədəbi ədəbsizdən öyrənin" hikmətinə işarə var.

Bu qəzəli Mikayıl Müşfiqin əsərlərinin yeni nəşrlərində görmək, xanəndələrimizin repertuarında eşitmək istərdik.

Firudin QURBANSOY

Ədəbiyyat qəzeti.- 2018.- 17 noyabr.- S.4.