Sən məni dünyaya gətirdin, ana...

Haçansa "Bircə ana-vətəndi, yerdə qalanı qürbət" misralarını yazmışdım. Qocalıqdandır, qürbətdəndir, bilmirəm, anam tez-tez yadıma düşür və düşdüyü anda da başlayıram balaca uşaq kimi hönkür-hönkür ağlamağa. O talesiz qadın bu dünyaya niyə gəlmişdi, gəlişinin məqsədi nəydi, nə gördü, nə yaşadı? Ömrün 22 yaşında dul qalan, saçının birini ağ, birini qara hörüb min zülm, zillətlə tək oğlunu böyüdən, sonunda da yeddi arzusundan birinə çatmadan dünyadan köçən bir ana düşünün. Bulaqlar başında, çaylar üstündə günəşli günlərdə, ayqaranlıq gecələrdə tək oğlu üçün göylərə əl açıb dualar edən, yerdə iki qabarlı əlindən, göydə Allahından başqa kimsəsi olmayan bu ananın, bu çilələrin əvəzində gördüyü nə oldu?

Ağ gün görmədiyindən də yaşının əllisində bədənində ağrımayan yeri qalmamışdı. Neçə dəfə Bakıda həkimlərə göstərmək istəmişdim, amma hər dəfəsində müxtəlif bəhanələrlə getmək istəməmişdi. Hətta teleqram vurdurub təcili kəndə gəlməyimi istədiyi vaxtlar da olmuşdu. İşim başımdan aşsa da, hər çağırışına qoşa-qoşa getmişdim. Amma gəldiyimi görəndə əvvəlki kimi ayağa qalxmış, gözaydınlığına gələn qonum-qonşulara: - Ay qız, vallah, canım elə bil bu gədəyə bağlıdı, ağrım-acım o gələn kimi yox olub gedir, - deyirdi. Bir-iki gün keçdikdən sonra "hazırlaş, gedək" deyəndə: - Ay anan sana qurban olsun; işim-gücüm tökülüb qalıb, mən getsəm, bə onları kim görəcək, bu qışın qış vaxtı hara gedim, qoy yaz gəlib istilər düşsün, onda gedərik, - deyib araya söz salardı. O zamanlar gəlişimə evin daşı-divarı da gülər, qazanı ocaqda, çayı dəmdə olardı. Amma bu dəfə - "gəlsin məni Bakıya aparsın" deyə dalbadal ismarışlar göndərirdi. Mən yolu yomrulmuş isə günü-günə satdıqca, anamdan gələn təkidli xəbərlər də davam edirdi, axırda vaxt tapıb gedəndə isə belə bir ümidim olurdu ki, anam yenə məni görən kimi sağalıb ayağa qalxacaq. Amma yox, bu dəfə belə olmayacaqdı.

Və biz ana-bala ilk dəfə idi ki, birlikdə uzaq səfərə çıxırdıq. Əvvəllər belə səfərləri nə qədər arzulamışdım. Onda hələ imkanlarımla arzularım yeni-yeni örtüşməyə başlayırdı... Hardan biləydim ki, bu səfər ilk olduğu kimi, həm də birlikdə çıxdığımız son səfər olacaqdı, sən saydığını say...

Anamı Respublika xəstəxanasının soyuq divarları arasında tanrıtanımaz həkim və tibb bacılarının ümidinə buraxacaqdım. Dünyanın ən gözəl paltarlarını tikən, dünyanın ən ləziz xörəklərini bişirən, toy-düyünlərin ən gözəl rəqs edəni, yas yerlərinin ağılarıyla daşı belə ağladan anamın səhərdən-axşama yol çəkən gözləri xəstəxana qapılarında qalmışdı. Ömrünü dağda-daşda, bağda-bağçada keçirən anam xəstəxana divarlarına sığışmırdı. Bu xəstəxana, dərman qoxuyan otaqlardan quş olub, qoyub gəldiyi kəndə-kəsəyə, inəyinin, it-pişiyinin, toyuq-cücəsinin yanına qayıtmaq istəyirdi. İlk dəfə idi ki, gələn yazı bulaq başında, çay kənarında çəmən güzarında yox, şəhərdə, xəstəxana divarları arasında qarşılayırdı. Burdan - beşinci mərtəbədən boz ayın bozbulanıq yaz səmasından başqa görünən bir şey yoxdu. Büsbütün iştahdan kəsilmişdi. Aradabir qadın iş yoldaşlarımın gətirdiyi ev yeməklərindən başqa xəstəxana bişmişlərinə dilini də vurmurdu. Arada meylinin çəkdiyi istilik pomidoru idi ki, onun da hər yerindən ağrı fışqıran vücuduna ziyandan başqa xeyri yoxdu. Təhlillər göstərəcəkdi ki, kənd imkansızlığından böyrəklərinin ikisi də sıradan çıxıb. Ayqaranlıq gecələrdə ətəyini dəstələyib dizinə qədər soyuq suların içində yalnız özünün deyil, qonşu qadınların da qarğıdalılıqlarını sulayan və 22 yaşından məhəbbət vərdişlərini vücudunun dərinliklərinə gömüb namus ocağına çevrilən bir qadının böyrəkləri, əlbəttə, çürüməli idi.

Çıxılmazlıq içində vurnuxurdum. "Atası olmayanların atası Allahdı" - deyirlər. Hər dəfə ölüb-itməz Respublika xəstəxanasının binasına yaxınlaşanda üzümü bozbulanıq aprel göylərinə tutub ona - Allaha yalvarır, bu dəfə də mənə kömək etməsini, anama şəfa verməsini istəyirdim.

İndi vaxt-bivaxt göz yaşı axıtmağımın iki əsas səbəbinin olduğunu düşünürəm: birincisi, xəstəxanaya ilk gəldiyində qonşu palatada yatan hansı qadınsa, - bu həkimlərdən bir şey çıxan deyil, beş-on manat ver, sənə dua yazdırım, - demişdi. Mən başsız da həkimlərə inansın deyə, o beş-on manatı anama verməmişdim: "Ana, nə baxırsan o qadının sözünə, sənə xəstəxananın ən yaxşı həkimləri baxır", - demişdim. (Əslində, dediklərim doğru idi, onda mən Azərbaycan televiziyasının "Elm və həyat" şöbəsində işləyirdim və o zamanlar üçün ünlü "Sağlamlıq" proqramı da bizim şöbədə hazırlanırdı, anamı müalicə edənlərin hamısı tanışdı) sən onlara inan, falçıya, duaya yox. İkincisi isə anamı xəstəxana küncündə tək-tənha qoyub 2 gün Zuğulbaya gənc şairlərin respublika müşavirəsinə getmişdim. Guya o müşavirəyə getməsəydim, dünya dağılardı. Qayıdanda anamı pis vəziyyətdə görəcəkdim. Palata yoldaşı rus qadın öz dilində mənə professorların anamın vəziyyətinin kritik olduğunu çatdıracaqdı: - Vicdanın olsun, - deyirdi rus qadın, - heç olmasa, yalandan da olsa, anana ümid ver, anan - "ölsəm də dərdim olmazdı, bilsəm, oğlum kiminlə evlənəcək, gəlinim kim olacaq" - deyir.

Yadıma düşdü ki, 3-4 gün əvvəl anamın yanına tez-tez gələn iş yoldaşım qızı soruşmuşdu, mən də: - Ana, sənin ki, saçı kəsik şəhər qızlarından xoşun gəlmir, - dəyəndə - saçı kəsik olanda nolar, elə demə ey, süd əmmişin birinə bənzəyir, cavabını vermişdi. İndi fərq edirdim ki, anam canında olanı professorlardan da yaxşı bilir, yoxsa iş yoldaşım qız haqqında tanımaza-bilməzə bu xoş sözləri deyərdimi? Başqa bir gəlin seçiminə zamanının qalmadığından, gördüyü şəhər qızından yapışmaq istəyirdi bu.

Həkimlər anamın xəstəxanada qalmasının gərəksiz olduğunu ölüm hökmü kimi üzümə oxuyacaqdılar. Mən də öz yanımdan canımı dişimə tutub anama sadəlövhcəsinə yalanlar uydurmağa çalışacaqdım. Burda "Bilən söyləməz, söyləyən bilməz" kəlamı yerinə düşür. Anam şübhələnməsin deyə (həm də rus qadının təlqini ilə), söhbəti iş yoldaşım, şəhərli qızdan salacaqdım: - Ana, həkimlər deyirlər, biz burada əlimizdən gələni etdik, yaz ağzıdır (1969-cu ilin may bayramı mənim vay bayramımın başlanğıcını hazırlamaqda idi...), xəstəni kəndinizə aparın, orda - təmiz havada müalicəsini davam etdirsin, payızda yenidən gələrsiniz. Və bir halda ki, şəhərli qızdan xoşun gəldi, tez sağal ki, elçiliyimə özün gedə biləsən.

Ümidli sözlərimin qarşılığında anamın cavabı amansız olacaqdı: - Bilirəm, ağlama desəm də, dözməyib ağlayacaqsan, amma ağlasan, dost-düşmən içində ağlama, enib bağımızda ağla. Sonra yanımda dayanan oğlanı əmimoğlu Qoca bilib: - A Qoca, Məhəmmədin qardaşı yoxdu, onu yasda tək buraxma, yaxşımı? - deyib kövrələcəkdi.

Mənə göstərdiyi o mat vəziyyəti, Allah kimsəyə göstərməsin.

...Ayqaranlıq gecə idi. Qatar qaranlığı yara-yara Tovuza - sabaha doğru yol başlamışdı. Guya mənə yollarda kömək etmək üçün gedən adam kupenin yuxarı yatağına başını qoyan kimi xoruldamağa başlayacaqdı... Ana-bala dərdimizlə baş-başa qalmışdıq. Yollarda isə sükutu qarşı-qarşıya gələn, bir-birini salamlayan qatarların fit səsləri pozurdu. Sanki bir-biriləri ilə hal-əhval tuturdular: - Yatmamısan ki? - Yox! - Bəs sən necə? - Mən də yox!

Qatar pəncərəsindən kupeyə düşən işıq zolağı anamın bürüşmüş, solğun və yorğun sifətini aradabir işıqlandırırdı... Elə bil buluddan Ay çıxıb-batırdı. Doğrudanmı, doğmadan-doğma olan bu əziz sifət yoxluğa gömüləcək, birdəfəlik silinib gedəcəkdi. O gecə qatarında, o qəm karvanında olub-keçənləri bir-bir xatırlamağa başlamışdım. Ağlıma elə hadisələr gəlirdi ki, adi günlərdə başım çatlasa da, onların heç birini xatırlaya bilməzdim. Anam oruclu ağzının duaları və yalvarışları ilə məni neçə dəfə ölümün pəncəsindən qurtarmışdı. Mənimsə yalvarışlarım kupe divarlarından uzağa gedə bilmir, Allaha ulaşmırdı, Allaha ulaşmadığından da anama kömək olmurdu. Görünür, Allah yalnız müqəddəslərin sözünü eşidir, günahlı bəndələrin yox... Fikirləşirdim ki, indi, budur, bu gecə qaranlığında dərd yumağına dönən anam, həqiqətən də müqəddəs adamdı. Bəlkə elə bu müqəddəsliyinə görə də Allah onun dualarını, yalvarışlarını hər zaman eşitmişdi. Taqəti tükənən, halı pərişan, həyat ümidi büsbütün tükənən anamla baş-başa qalmışdıq... Qatar tez-tez dartınır, silkələnir, anamın onsuz da ağrıyan canını daha da ağrıdır. Kupelərin birində marığa yatan ölümə görünür, lokomotivin də gücü çatmırdı, çatmadığına görə də dartınmağında idi. Anam mənə hiss etdirməməyə çalışsa da, can hayındaydı. Çürüyən böyrəklə Bakıdan Tovuza takkatak gedən on iki saatlıq qatar yolunu get, görüm necə gedirsən.

Bu sətirləri bilmirəm necə yazım və bilmirəm başıma haranın daşını töküm. Tez-tez ayaqyoluna getmək istəyirdi, istəyirdi, amma öz doğduğundan utanırdı anam. Ölüm hələ yaxın düşməmişdi o ilahi analıq, qadınlıq hissinə. Nə ayaqyoluna getməyə taqəti qalmamışdı, nə də oğlundan utandığından bələdçi rus qadının kupəyə gətirdiyi...Yaxşı ki, o bələdçi rus qadını vardı...

Öz ayağıyla getdiyi Bakıdan salacada qayıtmışdı anam. Qohum-qonşular başına yığışmışdı. Üç gündü ayaq üstündə idim. Dördüncü gecə qonşu əmimoğlugildə gözümü səksəkə içində yenicə yummuşdum ki, gecənin üçündə ağlaşma səsi eşidib ürəyimə damanların başıma gəldiyini duyub evimizə doğru qaçdım, anam təngnəfəs olmuşdu. Əllərindən başqa bir şey gəlməyən qohum-qonşu qadınlar anamın canının dəstələnməsini belə gözləməmişdilər, orda-burda ediləşirdilər.

İlk dəfə idi ki, ölümlə, doğma adamın ölümü ilə qarşı-qarşıya gəlirdim. Özümdən asılı olmayaraq, "ana" deyib bağırdım. Bu zaman gözlənilməz bir hadisə baş verdi, ölümün o tərəfindən-həyatın bu tərəfinə anamın boğazından bir "can" kəlməsi çıxacaqdı, ölüm yaxın düşməmişdi bu ilahi məhəbbətə. Ana oğlunu müharibənin, odun-alovun içindən elə bu "can" kəlməsi ilə çıxarmamışdımı? Anamın həyatda qalan son kəlməsi "can" olacaqdı, oğluna verdiyi və oğluna dediyi "can"! Keçmişə bağlanan bağlar elə bu sonuncu "can" kəlməsi ilə qırılmışdı.

Gecənin ölüm sükutunu evimizdən gələn ağlaşma səsi pozurdu...Məni bayıra çıxarmağa çalışanlara: - Siz Allah, mənə toxunmayın. Ay camaat, anamın qızı yoxdu, qoyun onu özüm ağlayım, - deyib şivən qoparırdım.

1969-cu ilin o məşum on dörd may səhəri ölüm xəbərinə açılacaqdı. Bu səhər həm də anamla bağlı son sirləri də açacaqdı. Adamlar qəbir qazmağa gedəndə anamın sirr yoldaşı Xatın bibi qəbri qəbiristanlığın hansı səmtində qazacaqlarını soruşanda ata tərəfimizin yatdığı səmtdə cavabını verəcəkdilər... Xatın bibi isə: - Günü qara gəlmiş Bakıya getməmişdən əvvəl gedib qəbiristanlıqda atasının məzarının yanına daş qoyub, mənə də dönə-dönə tapşırmışdı ki, - öz ayağımla getdiyimə baxma, gələndə ölüm gələcək, nişan qoymuşam, deyərsən başqa yerdə yox, məni orda, atamın yanında basdırsınlar, - demişdi.

Bir cənazə üzü qəbiristana doğru yol almışdı, günlü yağış başlamışdı. Elə bil göylər də cəfakeş bir ananın vaxtsız ölümünə göz yaşı tökürdü. Qəbiristan səmtinin göylərində göyqurşağı görünməyə başlamışdı. Cənazənin üstü ilə bir bülbül uçmağında idi, bülbül sadəcə, uçmurdu, həm də özünü yeyib-tökür, dil-dil ötürdü, o darmacalda mənə elə gəlirdi ki, cənazənin üstüylə uçan bülbül filan deyil, anamın ruhudur, öz ölümünə ağı deyir.

Anamın "sirləri" də ölümündən sonra bir-bir açılacaqdı. Anamın təkidiylə Bakıya getmək səbəbini Xatın bibimin dediklərindən öyrənəcəkdim. Anam Bakıya sağalmağa yox, öz ayağıyla ölməyə gedirmiş, Xatın bibim səbəbini soruşanda cavabı qısa olubmuş: - Getməsəm olmaz, nə çoxdu balamı istəməyən, əgər Bakıya getməyib burda ölsəm, hamı anası ölmüşü günahkar biləcək: - Bir oğlu var, çayda balıq yan gedir, anasını Bakıya aparsaydı, yəqin orda sağalıb gələrdi, deyib arxasınca şunduruq qoşacaqlar, həm də qoy özü də Bakıda zəhmətimi çəksin ki, mən öləndən sonra özünü danlayıb dağa-daşa vurmasın, heç olmasa, çəkdiyi zəhmətdən təskinlik tapsın. Bir də Məhəmmədə deyərsən ki, qara bayramımı keçirməsin, sağlığımda evlənmədi, heç olmasa, öldüyümdən sonra evlənsin. Şuğul üzündə qalarsan, dediklərimi yerinə yetirməsən, gözlərimin biri yolda, əllərimin biri çöldə uzalı qalıb yol gözləyəcəm, Məhəmməd (yəni mən!) evlənən günü Qarabulaqdan bir sənək su doldurub gətirib yanan məzarıma tökərsən ki, qəbrim od tutub yanmasın.

Və nigaran ruhların bu dünyanı tərk etmədiyinə inanan mən, dünyanın harasında olursam-olum, anamın ruhunun mənimlə olduğunu hər zaman hiss etdim.

Söylədiyim təsəlli yalanını yerinə yetirmək üçün anamın görüb-bəyəndiyi o saçı kəsik şəhər qızı ilə evlənəcəkdim (Doğrumu edəcəkdim, yanlışmı, bu ayrı mövzudur!). Və Bakıdan Tovuza toy karvanının gəldiyi o gün Xatın bibi Qarabulaqdan bir sənək su doldurub anamın Güllütəpə qəbiristanlığındakı məzarına səpəcəkdi. Heç bilmirəm, ondan sonra anamın gözü yollardan, əli çöllərdən çəkildimi? Hətta ömrün yetmiş doqquzunda xatirəsi məni qürbətin hücrə köşələrində vaxt-bivaxt göyüm-göyüm göynədir, sızım-sızım sızladır, hönkür-hönkür ağladırsa, bu, o deməkdir ki, anamın hələ də əllərinin biri çöldə, gözlərinin biri yoldadır... Sağlığında öyüdlərinə əməl etməyən mən başıdaşlının etirafdan və göz yaşından başqa əllərindən nə gəlir ki?

Məmməd İsmayıl

Ədəbiyyat qəzeti.- 2018.- 1 sentyabr.- S.10.