Azərbaycan ədəbiyyatında erkən realizm dövrü

Dövrləşmə konsepsiyası və inkişaf mərhələləri

Azərbaycan ədəbiyyatının çoxəsrlik tarixi inkişafında XVII-XVIII əsrlər ədəbiyyatı fərqli bir mövqeyə malikdir. Bu dövrdə Azərbaycan ədəbiyyatında klassik poetik ənənələrdən tədricən ayrılma prosesi getmiş, Orta əsrlər romantik poeziyasından həyatiliyə doğru qəti addımlar atılmış, didaktik ədəbiyyatın meydanı genişlənmişdir. XVIII əsrdə ilk dəfə olaraq Azərbaycan realizminin başlanğıc mərhələsi olan erkən realizm meydana çıxmışdır. Bütün bunlara görə XVII-XVIII əsrlər Azərbaycan ədəbiyyatı heç də indiyə qədərki tədqiqatlarda yazıldığı kimi XIII-XVIII əsrlərə aid edilən Orta əsrlər dövrünün tərkib hissəsi olmayıb, milli ədəbiyyat tarixinin dövrləşdirilməsində xüsusi mərhələdir.

Azərbaycan tarixinin bu mərhələsinin ictimai-siyasi hadisələri ədəbiyyatın məcrasını dəyişməkdə mühm rol oynamışdır. Belə ki, Azərbaycanın ictimai-siyasi həyatında XVII-XVIII əsrlərdə ciddi dəyişikliklər baş vermişdir. Ölkə ərazilərinin Osmanlı dövlətindən Səfəvi hakimiyyətinə qaytarılması uğrunda aparılan mübarizənin Cəlalilər hərəkatı adlanan ümumxalq hərəkatına çevrilməsi ictimai mühitdə ölkənin müqəddəratı ilə bağlı məsələləri ön mövqeyə çəkmiş, vətənpərvərlik və azadlıq ideyalarını qüvvətləndirmişdir. "İstanbuldan İrəvana, Bağdaddan Dəmirqapı Dərbəndədək" ("Azərbaycan tarixi", 7 cilddə, III cild, Bakı, "Elm", 1999, səh.248) olan torpaqları əhatə edən və xalq içərisindən çıxmış vətənpərvər qəhrəmanın adı ilə Koroğlu hərəkatına çevrilən bu mübarizə hadisələrin və proseslərin gerçək bir mövqedən qiymətləndirilməsini tələb edirdi. İctimai-siyasi həyatda baş verən bu dəyişiklik ədəbiyyatın da hədəflərinin, təsvir və tərənnüm üsullarının yeniləşməsinə öz təsirini göstərmişdir. Azərbaycan ədəbiyyatında XVII əsrdən etibarən tədricən romantik tərənnümdən həyatiliyə, gerçəkliyə doğru yeni bir proses başlanmışdır. Eyni zamanda, XVIII əsrdə Səfəvi dövlətinin tənəzzülü, Xəzərboyu ərazilərin çar Rusiyası tərəfindən işğal edilməsi və nəhayət, Nadir şahın qətli ilə Azərbaycanda yaranmış mürəkkəb ictimai-siyasi şərait də ictimai fikrə, ədəbi-mədəni proseslərə öz təsirini göstərmişdir. Azərbaycanda xanlıqlar formatında "kiçik padşahlıqların" yaranması ölkənin parçalanmsına gətirib çıxarsa da, həm də müstəqil dövlətçilik şüurunun formalaşmasında mühüm amilə çevrilmişdir. Bu dövrdən başlayaraq Azərbaycanda elm, maarif, ədəbiyyat və incəsənətdə xəlqiləşmə meyilləri qüvvətlənmişdir. Beləliklə, Azərbaycan ədəbiyyatı XVII əsrdən etibarən yeni mərhələyə daxil olmuşdur.

Azərbaycan ədəbiyyatında yeni mərhələnin formalaşmasının ictimai-siyasi reallıqlarla yanaşı, ədəbi-mədəni proseslərdən doğan səbəbləri də var idi. İlk növbədə onu qeyd etmək lazımdır ki, bu vaxta qədərki klassik poeziyada mövcud olan nəsihətçilik meyilləri XVII əsrdə inkişaf edərək müsbət mənada didaktik ədəbiyyatın yaranmasına səbəb olmuşdur. Bu isə öz növbəsində ədəbiyyatın, xüsusən də poeziyanın romantik ucalıqdan həyata, cəmiyyətə və insana doğru inkişafında yeni istiqamətin başlanması demək idi. XVII əsrdə klassik lirika ənənəsi içərisində həyati-didaktik meylin daha da qüvvətlənməsi aşkar müşahidə olunur ki, bu da bir az sonra meydana çıxmış Azərbaycan realizminin ilkin addımlarının atılması üçün münbit zəmin hazırlayır. Məhəmməd Əmaninin yaradıcılığındakı didaktikaçılıq, Sadiq bəy Əfşarın şeirlərindəki xalq ruhu bu vaxta qədər məhəbbət notları üstündə köklənmiş ədəbiyyatda artıq ab-havanın dəyişilməkdə olduğunu əks etdirir. Fədai Təbrizinin "Bəxtiyarnamə" poemasının başdan-başa əxlaqi-didaktik məsələlərə həsr olunması ədəbiyyatda mühüm hadisə idi. Qövsi Təbrizi də klassik lirika janrlarında həyati-didaktik şeirlər yaratmağın nümunəsini göstərmişdir. Onun lirikasında zamanın ictimai-siyasi və nəsihətamiz-didaktik baxışları öz əksini tapmışdır. Fədainin aşağıdakı zərbi-məsəl kimi səslənən misraları dövrün nəsihətamiz poeziyasının əsas ruhunu ifadə edir:

Gər istərsən sənə etməyə nöqsan,

Cahanda heç kəsə söyləmə böhtan.

Demə böhtan və töhmət bigünahə,

Düşər hər kimsə öz qazdığı çahə.

XVII-XVIII əsrlər Azərbaycan poeziyasındakı açıq tənqid ruhu ədəbiyyatda klassik "Şikayətnamə" ənənəsinin nəinki davam etməkdə, hətta dərinləşməkdə olduğunu göstərirdi. Bu mərhələdə hətta konkret tənqid hədəflərinə malik olan əsərlərin yazılması ədəbiyyatda romantik üslubun tədricən zəifləməsini, realist meyilin güclənməkdə olduğunu nümayiş etdirir. Məsələn, ədəbiyyat tarixindən məlumdur ki, Tərzi Əfşar II Şah Abbasın vəziri Nəvvab Sultana göndərdiyi bir məsnəvidə vəqf idarəsi məmurlarını rüşvətxorluqda təqsirləndirir, təqaüdçülərin isə əzab-əziyyət çəkdiyini göstərir. Yaxud, Məsihinin "Vərqa və Gülşa" poemasında təsvir olunan mürəkkəb və gərgin həyati hadisələri romantik üslubda tərənnüm etmək çətin idi. Arif Şirvaninin dövrün hakim sinfini təmsil edənləri həcvlə tənqid etməsi artıq realizmin ədəbiyyatın qapısını döyməkdə olmasından xəbər verirdi. Qövsi Təbrizinin şeirlərində də həyat hadisələrinə münasibətdə gerçəkliyə meyil və tənqid notları müşahidə olunmaqdadır. Şair hətta yaşadığı dövrdə ana dilinin sıxışdırılmasına qarşı etiraz ifadə edən ciddi şeirlər yazmışdır. Şakir Şirvaninin "Əhvali-Şirvan" tarixi mənzuməsində şairin ürəkdən bağlı olduğu Şirvan elinin timsalında ölkədəki çətin və mürəkkəb vəziyyət realist boyalarla əks etdirilmişdir. Məchur Şirvaninin "Qisseyi-Şirzad" poemasında da tarixi mövzu əsasında şairin yaşadığı dövrün reallıqlarına obyektiv münasibət ifadə olunmuşdur. Ədəbiyyatda Azərbaycan realizminin rüşeymləri olan bu əsərlər nəinki gerçək həyat lövhələrini, hətta real tarixi hadisələri və siyasi prosesləri əks etdirirdi. Ona görə də XVII-XVIII əsrlərdə yaşayıb-yaradan şairlərin "həqiqətpərəst bir vətəndaş kimi çıxış edərək yaşadıqları dövrün ictimai mahiyyətini açmaları və ədalətsizliklərə tənqidi münasibət bəsləmələri haqlı olaraq bu dövr Azərbaycan ədəbiyyatının xarakterik xüsusiyyətlərindən biri hesab olunur.

Azərbaycan ədəbiyyatında XVII əsrdən epik növdə yazılan əsərlərə marağın qüvvətlənməsi romantik lirikanın tədricən öz yerini poemalara verməsinin əlaməti idi. Bu dövrdə demək olar ki, ədəbiyyatda poema, yaxud mənzum hekayət yazmayan sənətkar göstərmək çətindir. Fədai Təbrizinin "Bəxtiyarnamə", Məsihinin "Vərqa və Gülşa", Sadiq bəy Əfşarın "Şöhrətli Abbasın qələbə kitabı", Kövsəri Həmədaninin "Fərhad və Şirin" və sair poemalarda ibrətamiz əhvalatların, bəzən isə tarixi hadisələrin qələmə alınması poeziyada romantika ilə realist meyillərin mübarizəsində həyati reallıqların təqdim olunmasına üstünlük verildiyini nəzərə çarpdırır. Orta əsrlər Azərbaycan epik ədəbiyyatından fərqli olaraq, erkən yeni dövrdə yaranmış poemalarda lirika deyil, ictimai hadisə, süjet xəttinin inkişafı, obrazların təkamülü əsas yer tutur. Mövzu baxımından da dəyişən poemalar əsasən epik-didaktik janrda yaranmışdır. Bu isə XVII-XVIII əsrlər Azərbaycan ədəbiyyatında gedən xəlqiləşmə proseslərinin təzahürləri idi.

Bundan başqa, həmin dövrdə poeziyada xalq ədəbiyyatına və canlı danışıq dilinə doğru ciddi dönüş müşahidə olunur. Sarı Aşıq, Abbas Tufarqanlı, Xəstə Qasım kimi ustad aşıqların yaşayıb-yaratması ədəbiyyatda milli bədii təfəkkürü daha da qüvvətləndirmişdir. "Koroğlu" qəhrəmanlıq dastanının yaranması və geniş yayılması xalq ədəbiyyatı ənənələrinə marağı artırmışdır. XVII əsrdə "Şah İsmayıl", xüsusən, "Aşıq Qərib" dastanlarının yaranması, XVIII əsrdə "Əsli və Kərəm" dastanının formalaşması ilə yazılı ədəbiyyatda xalq həyatına və milli oyanışa doğru ciddi dönüşə təkan vermişdir. Xalq-aşıq ədəbiyyatı ənənəsinin genişlənməsi yazılı ədəbiyyatda da bu üslubun təzahürünü qaçılmaz etmişdir.

Saib Təbrizinin (1601-1676) Azərbaycan ədəbiyyatına gətirdiyi "Hind səpkisi" xarakterinə görə xalq həyatına meyilli poeziyanın inkişafına təkan vermişdir. Şairin qəzəl janrında yazdığı şeirlərindəki aforizmlər kimi səslənən hikmətamiz fikirlər romantik poeziyanın ahəngini dəyişmişdir. Onun formaca klassik üslubda yazılmış lirikasında həyatiliklə romantika və didaktika bir-birini tamamlayır. "Hind səpkisi"nin gündəmə gətirdiyi həyatilik və didaktika saray ədəbiyyatının mövqeyini zəiflətmiş, romantik-didaktik ədəbiyyata marağı qüvvətləndirmişdir. Saib Təbrizinin poeziyası məhəbbət lirikası ilə realist şeir arasında yaranan aşiqanə-didaktik şeirin klassik nümunəsidir:

Olmadı xurşiddən dağlarda rəngin daşlar,

Gördülər ləli-ləbin, qan tərlədilər daşlar.

Çün dökəndə el dedim tərk etməsin yoldaşlığı,

Çox qara oldu günüm, yad oldular qardaşlar.

Yol əgər həqdir, çəkər yolsuzdan axır intiqam,

Yola tapşır, çıxdılar yoldan əgər yoldaşlar.

Mehriban olmaz nəsimi-sübhdən hərgiz sana,

Şəmtək ta tökmədən Saib, gözündən yaşlar.

XVII-XVIII əsrlərdə Azərbaycan bədii nəsri ədəbiyyatın ayrıca bir istiqamətinə çevrilmişdir. Bu mərhələdə AMEA-nın müxbir üzvü Əliyar Səfərlinin yazdığı kimi, "bədii nəsr klassik poemaların "dibaçə" hissəsindən ayrılaraq müstəqil inkişaf yoluna qədəm qoyur, yeni vüsət qazanaraq ədəbi-bədii cəhətdən də, dil-üslubca da, məfkurəcə də kamilləşir". Mənzum hekayənin müstəqil janra çevrildiyi həmin dövrdə, eyni zamanda, nəsrlə yazılmış hekayə janrı da formalaşmışdır. Vəli Ərəşinin "Düzd və qazi" hekayəsi Azərbaycan ədəbiyyatında bu janrın ilk nümunəsi kimi meydana çıxmışdır. Poeziyadakı "Hind səpkisi"nin dalğasında hind folkloru əsasında yaranmış "Tutinamə"nin azərbaycanlı müəllif Möhsün Nəsiri tərəfindən Azərbaycan variantının yaradılması bədii nəsrin inkişafında mühüm addım idi. Nəzm hissələri olsa da nəsrin üstünlük təşkil etdiyi "Şəhriyar" dastanı nəsr sahəsində proseslərin genişlənməsinin məntiqi yekunu olan əhəmiyyətli ədəbi hadisə idi.

Göründüyü kimi, XVII əsr Azərbaycan ədəbiyyatı klassik romantik poeziyadan erkən realizmə keçid dövrüdür. Bu dövrün poeziyası romantik lirikadan gerçəkliyin bədii ifadəsinə doğru baş vermiş ilkin böyük dönüşdür, yeni ədəbi istiqamətin başlanğıcıdır. Geniş mənada həmin mərhələdə yaranan ədəbiyyat XVIII əsr Azərbaycan realist şeirinin proloqudur. Özünəməxsus xüsusiyyətlərə malik olan XVII əsr Azərbaycan ədəbiyyatı XVIII əsrin erkən realizminə hazırlıq dövrüdür. Azərbaycan ədəbiyyatı XVII əsrin "keçid dövrü" ədəbiyyatı vasitəsilə realist mərhələyə qədəm qoymuşdur. Beləliklə, XVII əsr Azərbaycan ədəbiyyatı Məhəmməd Füzuli ilə Molla Pənah Vaqif arasında mühüm bir ədəbi körpü funksiyasını yerinə yetirmişdir.

XVII-XVIII əsrlər Azərbaycan ədəbiyyatı bir yerdə erkən yeni dövr ədəbiyyatı mərhələsini formalaşdırmışdır. Ədəbiyyatşünaslıqda bu tarixi mərhələdə ədəbiyyatın xarakterinə uyğun olaraq real həyat hadisələrinin, insanın zahiri və mənəvi gözəlliyinin tərənnüm edilməsinə üstünlük verildiyi üçün bir müddət həmin dövrün ədəbiyyatı təsviri realizm kimi səciyyələndirilmişdir. Lakin görkəmli ədəbiyyatşünas Yaşar Qarayev haqlı olaraq təsviri realizm anlayışının XVIII əsrin Azərbaycan ədəbiyyatının reallıqlarını tam ifadə etmədiyini qeyd edərək yazmışdır: "Vaqifin adı və üslubu ilə bağlı məktəbə aid edilən "təsviri realizm" istilahı, şübhəsiz, şərti ifadədir. Əslində "realizm", hər şeydən əvvəl, təsvirçilikdən uzaqlıq deməkdir. İlkin realizmə "təsiri olmayan" sonrakı dövrün realizmi ilə müqayisədə verilmiş bu ad həmin realizm tipinin mahiyyətini ifadə edə bilmir".

Bu - Azərbaycan ədəbiyyatında realizmin başlanğıc mərhələsi idi. Doğrudur, əsasən romantik istiqamətdə inkişaf etsə də, klassik Azərbaycan poeziyasında da bütün dövrlərdə realist meyillər olmuşdur. Nizami Gəncəvi əməkçi kərpickəsən kişinin obrazını yaradarkən, Əfzələddin Xaqaninin "Mədain xərabələri" əsərində dövrün ictimai ziddiyyətləri diqqət mərkəzinə çəkilərkən romantik idealla yanaşı, realist cizgilər də nəzərə çarpdırılmışdır. Yaxud da Məhəmməd Füzulinin "Şikayətnamə"si adından da göründüyü kimi, hadisə və şəxsiyyətlərə real, gerçək münasibəti ifadə edirdi. Tərəddüd etmədən "Şikayətnamə"ni Azərbaycan ədəbiyyatında romantik-realist nəsrin ilk mükəmməl nümunəsi hesab etmək olar. Bundan başqa, artıq XVII əsrdən etibarən Azərbaycan ədəbiyyatında daha çox nəzərə çarpan didaktika da romantika içərisində realist baxışların ifadəsinə doğru meyili gücləndirmişdir. Qeyd olunduğu kimi, Saib Təbrizinin Azərbaycan poeziyasında yaratdığı "Hind səpkisi" klassik romantik lirikadan fərqli olaraq, həm də təbii həyat nəfəsi olan meyilləri də ifadə edirdi. Bu mənada XVII əsr Azərbaycan poeziyası milli ədəbiyyatın erkən realizm dövrünün hazırlıq mərhələsidir. Xüsusən, folklor üslubunda ədəbiyyatın yeni inkişaf dövrünə qədəm qoyması, aşıq ədəbiyyatının qüvvətlənməsi özü ilə birlikdə ədəbiyyatda milli ruhu, ana dilinin geniş imkanlarını, xalq həyatının təsviri və tərənnümünü də nəzərəçarpacaq səviyyədə poeziyaya gətirmişdi. Bunlar bir az sonra meydana çıxacaq Molla Pənah Vaqifin poeziyasında öz əksini tapmış təbii insan həyatının və real təbiət təsvirlərinin ilkin məşqləri idi. Ona görə də XVIII əsr Azərbaycan realizmi həqiqətən də təsviri realizm olmayıb, həyat həqiqətlərini görünən tərəfləri, zahiri əlamətləri ilə yanaşı, daxili mahiyyəti, bəzən isə hətta ziddiyyətləri ilə birlikdə əks etdirməyə səy göstərən erkən realist ədəbiyyat nümunəsi idi. Molla Pənah Vaqifin "Kür qırağı" şeiri uzun əsrlər ərzində romantik səviyyədə vəsf edilmiş Azərbaycan təbiətinin yazılı ədəbiyyatdakı ilk realist təqdimatıdır. Şeirdə "əcəb seyrəngahı" olan Kür qırağının bütün real təbii gözəllikləri ilə bərabər, həm də "yaşılbaş sonası" olmamasına təəssüf hissləri də səsləndirilir. "Bayram oldu" şeirindəki "Bizim evdə dolu çuval da yoxdur" misrasında səslənən giley xarakterli tənqid əslində ədəbiyyatın gerçək həyata, realizmə dönüşünün əhval-ruhiyyəsinin ifadəsi idi. Ona görə də XVIII əsrin realizmi təsviri realizm yox, realizmin ərəfəsinin, başlanğıc dövrünün ovqatını yaşayan və əks etdirən erkən realizm idi. Molla Pənah Vaqifin realizmi Azərbaycan ədəbiyyatında realizm ədəbi cərəyanının müqəddiməsidir.

Erkən realizm dövrünün ədəbiyyatında sənətkarın giley-güzarını deyil, ictimai narazılığını ifadə edən "Görmədim" motivi meydana çıxmışdır. Klassik poeziyadakı "cəfa gördüm", "mübtəla gördüm" kimi tənqidi notlar XVIII əsrdə daha da inkişaf edərək ittiham xarakterli "Görmədim" şeirləri səviyyəsinə çatdırılmışdır. Nişat Şirvaninin (1690-1740) mürəbbisindən gətirilən parçada Azərbaycan poeziyasının "Görmədim"lərinin özünəməxsusu ruhu diqqəti cəlb edir:

Hər təbibə söylədim dərdim, dəvasın görmədim,

Möhnətü dərdü qəmim heç intəhasın görmədim.

Bu cahanın bir həqiqi aşinasın görmədim,

Hər kimin çəkdim cəfasın, bir vəfasın görmədim.

Bəxt isə dönmüş, əgər iqbal isə olmuş yaman,

Möhnətü qəm çəkmək ilən öldüm axır mən, aman,

Övmü, qardaşı, rəfiqi bir-bir etdim imtahan,

Hər kimin çəkdim cəfasın, bir vəfasın görmədim.

Təqdim olunan şeir Molla Pənah Vaqifin "Görmədim" müxəmməsinin bir bədii müqəddiməsidir.

Vaqifin məşhur "Görmədim" müxəmməsi ideya-bədii xüsusiyyətlərinə görə Azərbaycan realizminin möhkəm təməllərindən və mükəmməl örnəklərindən biridir. "Görmədim" şeiri Azərbaycan ədəbiyyatında erkən realizmin kulminasiya nöqtəsidir. Həyatın ağırlıqlarını, dövrün böyük çətinliklərini və ictimai ziddiyyətlərini bütün reallıqları ilə, ümumiləşmiş şəkildə sərrast ifadə edən "Görmədim" şeirində milli realist ədəbi düşüncənin əsas xüsusiyyətləri və bütün enerjisi bədii şəkildə özünün real əksini tapmışdır. Molla Pənah Vaqifin yaradıcılığı və xüsusən də "Görmədim" şeiri Azərbaycan ədəbiyyatında realizm epoxasının artıq dönməz xarakter aldığını təsdiq edən poetik bəyanatdır. Dərin ictimai məzmunu və orijinal təsvir vasitələri ilə "Görmədim" şeirini Azərbaycan realizminin erkən dövrünün proqramı adlandırmaq olar:

Mən cahan mülkündə, mütləq,

doğru halət görmədim,

Hər nə gördüm, əyri gördüm,

özgə babət görmədim.

Aşinalar ixtilatında sədaqət görmədim,

Biətü iqrarü imanü dəyanət görmədim,

Bivəfadan lacərəm təhsili-hacət görmədim.

...Kizbü böhtandan səvayı

bir hekayət görmədim.

Bulmadım bir dost ki, ondan

bir ədavət görmədim.

Hiç kəsdə həqqə layiq bir ibadət görmədim.

Qədrü qiymət istəyib, qeyr əz xəsarət görmədim.

İşlənən işlərdə ehkamü ləyaqət görmədim.

Molla Pənah Vaqif Azərbaycan ədəbi-ictimai fikrində Məhəmməd Füzulidən sonrakı, Mirzə Fətli Axundovdan əvvəlki böyük ədəbiyyatın fərqli zirvəsidir. Molla Pənah Vaqifin "Görmədim" müxəmməsi "Koroğlu" dastanı ilə "Molla Nəsrəddin" ədəbiyyatı arasında möhtəşəm körpüdür.

Molla Vəli Vidadinin yaradıcılığındakı "Müsibətnamə" ruhu erkən yeni dövr Azərbaycan ədəbiyyatının daha ağrılı çalarlarını, fərqli nüanslarını özündə ifadə edir. Molla Vəli Vidadi "Söz ki çoxdur, yeri yoxdur deməyə" bəyanatı ilə bir qədər ehtiyatlı mövqedən çıxış etsə də, yaşadığı dövrün "sultan-xanına" etibar etməyən, "külli-Qarabağın ab-həyatı"nı bayatı kimi xalq ruhunda əks etdirən, "haqqın kəraməti" olan realist şeirin əsas yaradıcılarından biridir. XVIII əsr Azərbaycan realist şeirinin qoşa qanadları olan Molla Pənah Vaqifin və Molla Vəli Vidadinin "Durnalar" şeirlərində həm təbiət hadisəsinin reallıqları, həm də cəmiyyətdə müşahidə olunan gərginlik notları eyni poetik oktavada öz əksini tapmışdır. "Durnalar" şeiri mahiyyət etibarilə realizmi Azərbaycan ədəbiyyatına gətirən durna qatarı idi:

... Asta qanad çalın, qafil telləri,

Heyifdir, salarsız düzə, durnalar.

Beləliklə, XVIII əsrdə artıq Azərbaycan poeziyasında real olaraq insan və cəmiyyət məsələləri ədəbiyyatın "gündəliyində" ciddi yer tutmuşdur. Bu dövrdə xalq-aşıq şeiri formaları klassik lirika janrlarını üstələmişdir. Daha doğrusu, Molla Pənah Vaqifin yaradıcılığında xalq şeiri ilə yazılı poeziya arasındakı fərq aradan qalxmışdır. XVIII əsr Azərbaycan şeirində heca vəznində yazılmış ədəbiyyat əruz vəznli poeziyanı arxada qoymuşdur. Bu, Azərbaycan poeziyasında əruz epoxasının süqutu dövrü idi. Məhz bu mərhələdən sonra Azərbaycan poeziyasında heca vəznli şeir dönməz xarakter almış, yüksələn xətlə inkişaf etmişdir. Molla Pənah Vaqif Azərbaycan şeirini klassik Şərq mühiti çərçivəsindən çıxarıb modern ədəbiyyat müstəvisinə çıxarmışdır.

XVIII əsrdə artıq Azərbaycan ədəbiyyatının janr mənzərəsi də dəyişmişdir. Klassik Azərbaycan ədəbiyyatındakı qəzəl və qəsidəni yeni epoxada qoşma və gəraylı əvəz etmişdir. Bu mərhələdə canlı xalq dilində və folklor üslubunda yaranan ədəbiyyat əsasında Azərbaycan ədəbi dili formalaşmışdır. Haqlı olaraq Molla Pənah Vaqif Azərbaycan ədəbi dilinin banisi hesab olunur: "Molla Pənah Vaqif ədəbi-bədii təfəkkürün (və ədəbi-bədii dilin) milli əsasda inkişafını mütləqləşdirirdi, - onun xidməti nəticəsində folklor üslubu klassik üslubun nüfuzunu sındırıb, aparıcı mövqeyə çıxdı; bundan sonra ədəbi-bədii təfəkkürün (və ədəbi-bədii dilin) perspektivlərini bir qayda olaraq folklor üslubu müəyyən etdi... Nəticədə folklor üslubu ədəbi-bədii dili bütövlükdə təmsil etmək iddiasına malik olur". (Nizami Cəfərov).

XVIII əsr Azərbaycan şeirinin, xüsusən də Molla Pənah Vaqifin tərənnüm etdiyi el gözəlləri klassik poeziyadakı Leylilərin və Şirinlərin deyil, "Kitabi-Dədə Qorqud" dastanlarındakı Burla Xatunların, Banu Çiçəklərin yeni tarixi şəraitdəki davamçıları idilər. Xalq həyatının bütün ruhunu ifadə edən bu real qadın obrazları özlərinin zahiri cizgiləri və mənəvi zənginlikləri etibarilə el gözəlləri səviyyəsində ümumiləşirlər. Çox vaxt ümumiləşmiş şəkildə "gəlin", yaxud "şamama" adlandırdıqları bu gözəldə Azərbaycan qızlarının fərqli bədii obrazı canlandırılmışdır: maral baxışlı, saçları bənövşə, "yasəmən qoxulu", "sözləri qənd, ağızları piyala", "yaşılbaş sona", ən başlıcası isə: "həyası üzündə, əqli başında"; "Vilayət içində həm adlı-sanlı". Bunlar kassik poeziyada olmayıb, ilk dəfə erkən yeni dövr Azərbaycan şeirində işlədilən orijinal bədii təsvir vasitələri idi.

Bütövlükdə XVIII əsrdə ədəbiyyat formaca da, məzmun etibarilə də dəyişmişdir. Bu yeniləşmə Azərbaycan ədəbiyyatında erkən realizmin özünəməxsus ideya-estetik xüsusiyyətlərinin meydana çıxması ilə nəticələnmişdir. Haqlı olaraq "realistik təfəkkürün oyanması, həyat hadisələrinə, insana münasibətdə realist dünyabaxışın üstün gəlməsi faktı" (Araz Dadaşzadə) XVIII əsr Azərbaycan lirikasının əlamətdar cəhəti hesab olunur. Şeirdə dünyəvilik və həyatilik, dildə sadəlik və təbillik, mövzudakı dövrandan narazılıq və taledən şikayət, didaktik-hikmətamiz baxışların ifadəsi, nikbinlik və kədər erkən Azərbaycan realizminin əsas səciyyəvi xüsusiyyətləri kimi çıxış edir.

Ümumiyyətlə, XVII-XVIII əsrlər Azərbaycan ədəbiyyatı çoxəsrlik milli ədəbi gedişatın tarixində xüsusi mərhələdir. Vaxtilə akademik Həmid Araslının XVII-XVIII əsrlər Azərbaycan ədəbiyyatına həsr olunmuş ayrıca dərslik yazıb nəşr etdirməsi, müxbir üzv Əliyar Səfərlinin "XVII-XVIII əsrlər Azərbaycan epik şeiri" mövzusunda doktorluq dissertasiyası müdafiə etməsi bu tarixi mərhələnin milli ədəbiyyatın inkişafındakı xüsusi rolunun və mühüm yerinin elmi fikirdə etiraf olunmasının real göstəriciləridir. Erkən Azərbaycan realizmi ədəbiyyatımızda realist ədəbi cərəyanın başlanğıc dövrü, yaxud start mərhələsidir. Bu, Azərbaycan realizminin təməlini, bünövrəsini təşkil edən yeni tipli ədəbiyyatdır. Erkən realizm mərhələsi realist ədəbiyyatın davamlı olması üçün mühüm zəruri şərtləri hazırlamışdır. Molla Pənah Vaqifin "Bayram oldu" şeirində həyati çətinliklərlə birlikdə "kamal da yoxdur" kimi dərin təəssüf və narahatlıq hissləri ifadə edən misraları həm də davam etməkdə olan yeni Zamanın ağıla, elmə, tərəqqiyə, maarifçiliyə olan dərin ehtiyacının ifadəsi idi. Bu, cəmiyyətdə və ədəbiyyatda meydana çıxacaq yeni tarixi mərhələnin - XIX əsr Azərbaycan maarifçi realizminin təməllərini hazırlayan erkən realizm ədəbiyyatıdır. Erkən realizm - Azərbaycan ədəbiyyatında sonrakı yeni dövrün, maarifçi realizm mərhələsinin hərəkətverici qüvvəsidir.

2017

İsa Həbibbəyli

Ədəbiyyat qəzeti.- 2018.- 13 yanvar.- S.22-23.