İnsan mənzərələri

 

Nazim Hikmət

 

Pirayə xanıma

 

Əvvəli ötən sayımızda

 

Günlərin bir günü

hindli əsgərlərlə

              dost oldu Kərim.

Bunlar -

      qəribə işdir -

              türkcə bilməyən

və

   qara saqqalları,

                    qara gözləri,

əllərinin üstü qəhvəyi,

                              içi ağ,

məftil hasarların üstündən

Kərimə

      qutularda biskivit

                                atan

əmilərdi, dayılardı...

Bu əmilərin,

               dayıların

yepyekə bir anbarları vardı.

Kərim

bu anbarda oynayırdı hər gün.

Yan-yana düzülmüş

noxud çuvalları,

      paxla, quru üzüm kisələri -

təəccüblü şeydir -

hamısı qatırları yemləmək üçün,

bir də

         yeşiklər vardı,

                         silahlarla dolu.

Bir gün

       dayısı Kərimə dedi:

- Anbardan

             silah oğurlayıb gətir,

gavurlarla döyüşən

       zeybəklərə göndərəcəyəm.

Anbardan

             silah oğurladı

                                 Kərim,

bir dəfə,

           beş dəfə,

                        on dəfə!

Aldatdı hindli dostlarını,

zeybəkləri

     həddindən ziyadə sevdiyi üçün.

Amma

      çox çəkmədi ki,

                qara saqqallı

                       əmilər, dayılar

                                 çıxıb getdilər,

Kərim

      stansiyaya qədər

              ötürdü onları.

Ertəsi gün

zeybəklər

     Lefka körpüsünü keçib,

                    Əskişəhərə girəndə,

dayısı

      tanış etdi onu

              yenilməz döyüşçülərlə...

Və

     budur,

              o gündən bu günə

Kərim

    bir qəhrəmanlıq türküsüdür,

                                dildə-ağızda.

Zeybəklər onu

                  Əskişəhərdən alıb,

"Qocaeli dəstəsinə" -

           paşanın yanına apardılar.

Çatıqqaşlı,

             üzügülməz

                           bir paşaydı bu.

Kərim

          çox tez öyrəndi

                              ata minməyi,

meşədə gizlənməyi

və

   bu fərasəti ilə

ölümə

       neçə kərə

              bir güllə mənzili

                        yaxınlaşaraq,

düşmənin içindən xəbər gətirməyi.

Ad-sanlı

           bir komutan kimi

ona hörmət etdi zeybəklər.

Və

bir fidan kimi düz,

bir fidan kimi cəsur,

bir fidan kimi gələcəyi olan

bir uşağın

     sevinclə oynadığı

                bu dəhşətli oyun

sürdü

    hicri tarixi ilə

       min üç yüz otuz yeddinci

                                       ilə qədər...

 

Qocaeli meşəsinin ağacları

sıx

və hündürdür.

Nə qədər baxsan da,

       göy üzünü görməzsən.

Sakit bir gecə idi.

Narın yağış yağmışdı

                          bir az əvvəl,

ancaq islanmamışdı

        yerə tökülmüş yarpaqlar.

Qaranlıqda

      xəzəli xışıldada-xışıldada

             irəliləyirdi Kərimin atı.

Solda,

       təpənin ətəyində

                 tonqal yanırdı,

yəqin,

    "təknəçilər" -

           gavur partizanları

                       qalamışdılar.

Budaqlardan

        damcılar düşürdü

                     Kərimin üzünə.

At

   get-gedə

       daha qatı bir qaranlığa

                            qərq olurdu.

Kərim

      İpsiz Rəcəbin

             yanından qayıdırdı.

Məktub aparıb,

                 məktub gətirirdi

zeybəklərə.

Birdən-birə dayandı at,

           daş bir heykəl kimi -

yəqin,

      "təknəçi"lərin tonqalını

                                görmüşdü,

sonra

       qəfildən şahə qalxdı,

özünü itirdi Kərim,

yüyəni buraxdı,

qucaqladı atın boynunu -

dəli kimi götürüldü heyvan.

Ağacların budaqları

      qamçılayırdı üz-gözünü

                                Kərimin,

palıdları

         və şamları ilə meşə

qapqara bir külək kimi

                keçirdi iki yandan...

Kim bilir,

              neçə saat ötdü belə,

meşə qurtardı birdən-birə.

Hər yan aydınlıq idi.

Təbii ki, Ay doğmuşdu.

Və

     Kərim

            eyni sürətlə getdiyi yerdə

Armaşanın altında,

           Beşdəyirmanlara çataçatda

at yıxıldı birdən-birə,

Kərim

     özünü saxlaya bilməyib,

                              yumalandı yerə... 

Dərhal da qalxdı.

Və

  ağlına gələn ilk şey

                  saatına baxmaq oldu,

qırılmışdı şüşəsi.

Yenə ata mindi.

Heyvan axsayırdı bir az.

Kərimin də

         sol qulağı

                  qanamışdı...

Yavaş-yavaş yola düzəldilər.

Sapanca

            ilə Arifiyyə

                           arasındakı

Kirəzçiyə gəldilər.

Kərim atı saxladı.

Bir az çətin nəfəs alırdı.

Səhəri gün,

      axşam Keyvəyə gəldi,

beli

     elə ağrıyırdı ki,

            enə bilmədi atdan,

        endirdilər...

Kərimi

      içinə saman döşənmiş

                             bir arabaya mindirib,

Adabazarına apardılar.

Sonra

        bəlkə on,

                        bəlkə on beş

                                 araba dəyişdilər,

sonra

     nəfəs daralması,

sonra

       Yaxşıxan,

                 Konya,

                        Şilə nahiyəsi -

burda

        şikəst hərbiçilər üçün

taxma qol,

            ayaq düzəldirdilər -

və

   nəhayət,

                     Xətcəxan kəndindən

                             sınıqçı Vəli Usta...

Hələ də

          yuxularında görür

                        onu Kərim:

uzaq yoldan gələn,

üzü çiçəkdən

                        çopur-çopur olmuş

                                   bir adam

qatırdan enər-enməz

   əyilir üstünə...

Usta Vəli

                  ovdu Kərimi

                         özündən gedənə qədər,

sonra

                 təpitmə qoydu

            qaməti budaq kimi sınmış

 

                                   uşağın bədəninə.

İyirmi gün keçdi aradan,

sonra

                        bir ikindi vaxtı

Kərimi

təpitmənin içindən çıxardılar,

beli əyilmiş halda...

 

Kərimin

            İstiqlal medalı ola bilərdi,

olmadı.

Kərim

       beliəyri olmaya bilərdi,

amma oldu.

Və

    indi, 1941-ci ildə

vaqonun pəncərəsindən

                        girərkən bahar

Kərim düşünür:

"Bəlkə bir ay keçməz,

həbsxana dəftərinə

                          düşər adım... "

Çünki illərdir

                        teleqram işçisidi Kərim

və

   günlərin bir günü

                   yüz səksən lirə mənimsədi

                                                     dövlətdən.

Baxmayaraq ki,

altı il

                        bundan əvvəl

can üstə olan

            bir dostuna

                        versə də o pulu,

həbsxanada yatacaq...

 

Dərincəyə

                             yaxınlaşır qatar.

Bəsri,

       Kərimə baxır

və

   yekə burnunun altında

                    qırpıq bığı ilə gülümsəyərək,

"Qozbel fələk! - deyə düşünür.

Kim bilir,

necə mərdimazar imiş ki,

Allah bu hala salıb."

Əyribel Kərim

            baxır Bəsriyə və düşünür:

"Nə gülərüz adamdı,

bəlkə də,

          çox cəza verməz mənə,

belə bir hakimin

   önünə çıxsam."

Açıldı kupenin qapısı.

Girdi içəri Nuri Öztürk -

qocalar evinin mühasibi.

Durduğu yerdən

                                   səsləndi çölə:

- Burada boş yer var.

Pəncərəsi də örtülü deyil.

Gəlin, bəyim.

Hər halda,

            kupedəkilər də

                        təmiz adamlardır.

Universitet tələbəsinin

                        səsi gəldi dəhlizdən:

- Siz əyləşin,

   mən bir azdan gələrəm.

Nuri Öztürk

                                   Kərimə baxdı.

Kərim

anladı bu baxışların

                        mənasını -

çəkilib,

                  pəncərənin sol tərəfində

                                         yer elədi.

Kərim

                        illərdi alışmışdı

insanlarla

            təmasda macəra axtarmağa,

yəni,

                 məsələn,

                            hər istənəni verməyə

və

   qarşı tərəfdən

                        heç nə istəməməyə...

Dövlət pulunu

            mənimsədiyi gündən bəri

dəhşətlə böyüyürdü

                        ağzının içində

bir küfr,

elə bir küfr ki,

                  heç zaman söylənilməmiş

                           və söylənilməyəcək...

Dəhliz.

Dustaq Süleyman

            çıxdı dəhlizə

                       dustaq Məlahətlə bərabər.

Məlahət qarabənizdi.

Boynu

            quş boynu kimi

                        uzun və nazlıdı.

Dodaqları

                        alqırmızı

                                  və boyasızdı.

Fəqət

                  ayaqları çox iridi

və əlləri kişi əllərinə

                        bənzəyir.

Universitet tələbəsi

                        yol verdi,

                                 gülümsəyərək -

hər halda, Məlahətə...

Məlahət keçdi.

Süleyman

       gənc tələbəylə danışdı,

                        bir az üstüörtülü,

                                   bir az kobud!

- Xanımı kiməsə oxşatdınız?

- Yox...

Amma...

Sizdən bir şey soracaqdım...

Yoldaşlarımızdan biri,

                        Xəlil bəy,

mühərrir Xəlil bəy deyilmi?

- Bəli, odur,

nə olub ki...

Xəlil bəyi tanıyırsınız?

- Hə...

Yazılarından

                              və şəkillərindən...

Özüylə

                        söhbət edə bilsəydim...

Süleyman düşündü:

"Görəsən, polisdi?

Çox hiyləgərdi,

                 həm də şorgözdü...

Bəlkə?"

Sonra

      birdən-birə

                                   qərar verdi:

"Polis də deyil...

       hiyləgər də deyil...

            şorgözlüyü də yoxdur...

Sadəcə,

        şöhrətli adamlar

                          maraqlısıdı..."

Sakitcə dedi:

- Olar.

Bir azdan buyurun.

Amma içəri girəndə,

unutmayın ki,

                        salam verdikdən sonra

dərhal çavuşun yanına çöküb,

hamıya

        siqaret təklif etməlisiniz.

Bu çox mühümdür,

                                          unutmayın!

Kəndli jandarma

                              kəndliyə zülm edər,

onu biclikdə suçlayar,

şəhərlidən isə,

                         olsa-olsa, şübhələnər...

Məlahət qayıtdı.

Universitet tələbəsindən

                                ayrıldı Süleyman,

Qartallı Kazımla

                        bir-birinə baxdılar.

 

Dayandı qatar.

Dərincə stansiyası.

Gənc

     bir zabit düşdü

                        ikinci vaqondan.

Bu vaxt

        bir hamilə qadın mindi

                        üçüncü vaqona.

 

Sonra fit səsi gəldi.

Hərəkət etdi qatar.

510 nömrəli ümumi vaqon.

Dəhliz.

Bir adam

birinci pəncərədən

                        ətrafı seyr edir -

durmadan gəlib,

                     durmadan keçir

                        yol üstündəki hər şey...

Pəncərədən

                        ətrafı seyr edən

                                   adam düşünür:

"Bizim kənddəki qovaqlardan

teleqraf dirəyi

çıxarmı, görəsən?"

Amma

İstanbulda

       tramvay dirəkləri dəmirdəndi.

Dünyanı

            nə qədər gəzsən də

İstanbul kimi

                 şəhərə rast gəlməzsən...

İyirmi beş istədi,

               otuz verdik,

                      başa düşdümü, görəsən?

İpək köynək geyinmişdi

                                     dilini yediyim,

qismət olaydı,

                        bir dəfə də gedəydik...

Atlıya bax, atlıya,

maşallah, gözəl atdı.

Birgünlük yolu

beş saatda

              gedə bilərmi, görəsən?

At qatara çatmaz.

Qatarla avtomobil

                        bəhsə girsə,

                                    hansı ötər?

Doktor bəy

        yenə işə saldı avtomobili.

Doktor olduğuna görə

                  sürməsinə izn vermişlər.

Doktor bəy

               bizim kəndə gəlsə,

Molla Təhsin

            kənddən çıxarmı, görəsən?

Nə sürətlə

            gəlib keçir

                        yolun qırağındakılar...

Bizim kənddəki qovaqlardan

teleqraf dirəyi

                          çıxarmı, görəsən?

Doktor bəyin anası -

                            böyük xanım

sarayın bağçasında

                        gəzir bu saatlarda.

Əkdiyi balqabaqları

                 şaxta vurarmı, görəsən?

Səndən razıyam, dedi,

                             doktor bəy mənə,

qayıdanda gəl,

işə götürərəm yenə.

Əcəba, götürərmi, görəsən?

Gün keçə, sabah ola,

insan

        sabahını bilə bilərmi,

                        görəsən?

Ora bax, ora!

Nə qədər qoyun-quzu var!

Keçi də xeylidir!

İtə bax, itə,

                 lap canavara oxşayır,

gör necə soxulur adama?

Bir ikən, iki oldular...

İtilin burdan!

O yana,

            bu yana baxdı,

sanki daş axtarırdı.

Özünü yığışdırdı, güldü.

Gülərkən bürüşdü sifəti.

Qaranlıq ağzına

     işıq salırmış kimi

          parladı seyrək, bəyaz dişləri...

Bu adam xəstədi,

amma,

      di gəl ki, xəbərsizdi

            mübtəla olduğu mərəzdən...

Baxır gülümsəyərək,

masmavi göydə

                   rahat-rahat,

                            tənbəl-tənbəl

                                      uçan quşa...

Bir doktorun

          bağçasında muzdurluq etmək

anlada bilməz çankırılı Durmuşa

İstanbulda

            xəstəliyə tutulduğunu,

                        otuz quruşa...         

                                              

                                   Ardı var...

 

Hazırladı: Dilsuz

 

Ədəbiyyat qəzeti.- 2018.- 20 yanvar.- S.16-17.