Din, ədəbiyyat və cəmiyyət

Sadəcə, rus ədəbiyyatının deyil, dünya ədəbiyyatının ən böyük yazıçılarından biri olan Qoqol 1852-ci ilin soyuq fevral ayında Moskvadakı evində acılar içində ölümünü qarşıladı. Öldüyündə 43 yaşında idi. 9 gün boyunca nə su içmiş, nə yemək yemişdi.

Qoqol ölüm yatağına yatmadan öncə ən məşhur əsəri olan "Ölü canlar"ı evindəki kaminə atıb yandırmışdı. Çünki yazıçının bu çətin günlərində rahib Matvey Konstantinovskinin təlqin etdiyinə görə, bu sətirləri yazıçıya şeytan yazdırmışdı.

Qərb ədəbiyyatına görə, din ya qorxu, ya da üsyandır.

Nihilizmin atası Turgenev də eyni mübahisələri romanlarına daşımışdır. "Atalar və oğullar"dakı üsyankar və nihilist Bazarov əsilzadə, eyni zamanda mühafizəkar bir ailənin övladıdır. Amma böyüdüyü mühit onu ateist etmişdir. Ənənəvi dəyərlərə inanmırdı.

Dostuna: "Göy gurladığı zaman xalq İlyas peyğəmbərin arabası ilə göy üzündə gəzdiyinə inanır. Mən də onlaramı qoşulmalıyam?!", - deyə etirazla söylərdi.

Bazarova görə ailə, evliliklər də gərəksizdir. Dostu Arkadiyə: "Demək hələ də nikah sənin üçün belə vacibdir, hə? Bunu səndən gözləməzdim!", - deyə şikayət edərdi.

Üsyan, qorxu, peşmanlıq, qaçış və tərəddüdlər bu əsərlərin süjet xəttidir. İnsanı təqib edən yalnızlıq və yadlıq gerçəklikdən uzaq inanclarla birlikdə Qərb yazıçılarının və oxucularının beynində dərin travmalara yol açmışdır. Dostoyevskidə də bunları görə bilərik.

Tolstoy təmiz bir xristianlığın həsrətini çəkmişdi. Əslində, əsərlərində təcrübə etdiyi Qərb anlayışından qopuq bir Şərq mistizmidir.

Onun "Diriliş" adlı romanı dəhşətli bir "tövbə" yolçuluğudur. Şahzadə Nexlyudovun xadimə qız Maslovanı yoldan çıxarması və peşmanlığı romana bir vicdan dirilişinin damğasını vurmasına səbəb olmuşdur. Tolstoy Qərb terminologiyasındakı qorxulu Tanrının yerinə insanı yalnız buraxmayan mərhəmətli bir Yaradan xəyal etmişdir.

Viktor Hüqonun "Səfillər" romanındakı Diqne Baş yepiskopu Bienvenunun oğru Jan Valjan qarşısındakı duruşu və "dostum, o şamdanlar getmədən onları da al", - deyə səslənişi on doqquzuncu yüzildə pozivitizmin şaxələnməsinə rəğmən Yaradanın mərhəmətli bir səsi olaraq alqılanmış, bu günə qədər insanlara təsir etməkdədir.

Bu kimi romanlardan başqa, Volter, Didro kimi aydınların kilsələrə etirazı, kilsənin toplumu geri buraxan və istismarçı bir ünsür olaraq görmələri də onların əsərlərində yer almış, cəmiyyətə dərin təsir etmişdir. Didronun "Rahibə" romanı bir monastırdakı qadınların vəziyyəti, insan təbiətinə zidd bir nizama tənqidin zirvəsidir.

Burada Volter və Didroyla fərqli bir yerdə dayanan Russonu xatırlamamaq bir əskiklik olardı. O, kilsəyə yaxın duruş sərgiləməsə də, dindən tam qopmamış, amma fərdi sərbəstlik və insanın təbii haqları mövzusunu əsərlərində işləmişdir.

Əslində, on doqquzuncu yüzil Qərb ədəbiyyatı üsyan və inkar ədəbiyyatıdır. Səbəbi də maşınların kəşfi ilə insanın Tanrı səviyyəsinə çıxardılmasıdır.

Renessans insan və dinin yenidən tərifi yavaş-yavaş ortaya çıxan kəşflər, istər-istəməz aydınlar üzərində dərin təsir oyandırırdı. Xüsusilə katolik kilsəsinin ağır təzyiqi, bütün yeni fikirlərin rəddi və məhkum edilməsi Qərb üçün bir kabus idi. Bu kabusdan qurtulmaq üçün də belə dindən uzaq ədəbiyyata ehtiyac vardı. Kilsənin zəncirlərini qırmaq istəyən yazıçı və şairləri kilsənin mərhəmətsiz Tanrısına hücum edirdilər. Qərbdə bu hücumların yüzlərlə nümunəsi vardır.

Cəmiyyət yeni ədəbiyyat növündən təsirlənmiş və kilsəyə qarşı daha təmkinli olmağa başlamışdır. 1500-cü illərdən, xüsusilə Almaniyada Martin Lüterin ortaya çıxışından sonra da bu "dindən uzaq ədəbiyyat" artaraq davam etmişdir. Amma dinin tamamilə ədəbiyyatdan ayrılması əsla mümkün olmamışdır. Xristianlığa, daha doğrusu, kilsəyə məsafəli davranan Geothe kimi aydınlar ən məşhur (məsələn, "Faust" əsərində) əsərlərində din və insan mövzusunu işləməyə davam etmişlər.

Türkiyədə ədəbiyyat "Tanzimat"a (Osmanlıda 1839 reforma fərmanıdır) qədər din və eşq ağırlıqlıdır."Tanzimat"dan sonra Qərbin təsirilə sadəcə dindən kənar deyil, din əleyhinə də axınlar romanlarda, şeirlərdə yer almağa başlamışdır. Baha Tevfik, Abdullah Cəvdət, Tevfik Fikrət kimi yazıçı və şairlər dini cəmiyyəti geri buraxan ən böyük səbəb olaraq görmüşdülər. Onların əleyhdarlarından olan Məhmət Akif isə şeirində islamın gülən və işıqlandıran üzünü mövzu etmişdir. Ölkədəki problemlərin fərqində olan şair dini fanatizmin də fərqində olaraq dini mövzuları tərənnüm etmişdir.

Məhmət Akifdən sonra Nəcip Fazıl, Sezai Karakoç kimi şairlər əsərlərində dini sadəcə təbliğ olaraq deyil, üsyan və aydınlanma olaraq da verməyə çalışmışdılar. Xüsusilə, Nəcip Fazıl şeirlərində islam dinini tərənnüm edərkən məqsədin "Allah axtarışı" olduğunu ifadə etmişdir.

"Anladım işi, sanat Allah' ı aramakmış,

Marifet bu, gerisi yalnız çelik-çomakmış..."

Sezai Karakoçun əsərlərində din mövzusu diqqətə çarpan deyil. O, məsələni daha çox mədəniyyət səviyyəsində ələ alır. Şairə görə Şərqi Şərq edən islam mədəniyyətidir. Şərqin Qərb qarşısındakı susqunluğu-məğlubiyyət sindromu gerçəkçi deyildir.

Bu fikirlər, sadəcə, şeir və romanlarla məhdudlaşmaz. Ədəbiyyat yoluyla cəmiyyətə siraət edən fikirlər özünə hər yerdə tərəfdarlar və yaşama məskəni tapırlar.

Yuxarıda qısaca bəzi nümunələrlə göstərdiyimiz ədəbiyyat adamları və əsərlər ümumiləşdirilərək ələ alındığında ədəbiyyatın cəmiyyət üçün nə qədər vacib olduğu ortaya çıxır. Bu səbəbdən hər sistem ədbiyyatı öz kontrolu altına almaq istəmişdir.

Sovet İttifaqı zamanı həm rəsmi sovet ədəbiyyatı ədəbi dili məcburi hala gətirilmiş, həm də əleyhdar "Samizdat" dedikləri "yeraltı ədəbiyyat" inkişaf etmişdir. İki ədəbiyyat növünün də bu günə qədər köhnə Sovet cəmiyyətləri arasında davam etdiyini söyləyə bilərik.

Kapitalist cəmiyyətinin təbliğat vasitələri olaraq istifadə etdiyi ədəbiyyat, filmlər (Ceyms Bond filmləri və Almaniyadakı Konsalikin yazdığı sovet mövzulu romanlar) Sovet sistemini qaralamaq məqsədi güdürdü.

Türkiyədə Cümhuriyyətin yaradılmasından sonra şeir və romanda rəsmi diskussiyaları ədəbiyyata keçirən Bəhcət Necatigil, Yaqub Kadri kimi yazıçı və şairləri nümunə göstərə bilərik.

Cümhuriyyətin ilk zamanında quru bir pozitivizmin ədəbiyyata hakim kimi görünsə də, yazılanlar xalq üzərində o qədər də təsir etmədi. Əlifbanın da tədricən deyil, birdən dəyişdirilməsi maariflənmə səviyyəsinin o qədər də yüksək olmaması bu cür rəsmi ifadəni əks etdirən ədəbiyyatın yayılmasının qarşısına keçdi. Oxumuş şəhərli kəsimdən çıxan yazıçılar daha çox sol ədəbiyyatı mənimsədilər. Belə ki, dini ya tamamən əsərlərindən çıxardılar, ya da dindarları təhqir edən əsərlərə imza atdılar. Onlara müxalifət olan mühafizəkar yazıçılardan Peyami Safa spiritualizmlə birlikdə modern və əski cəmiyyət arasındakı ziddiyyətlər müasirləşdikcə süniləşən, mədəni reqressivə məruz qalan insanların daxili dramlarını yazarkən, Əhməd Hamdi Tanpınar isə daha çox "rədd və qəbul" ikiləşməsi üzərində dayanmışdır. Təəssüf ki, türk ədəbiyyatı Henrix Böll kimi həm mühafizəkar, həm də etirazçı bir yazıçı yetişdirməmişdir.

Nəticə olaraq, ədəbiyyat bir təqdimat və ifadə tərzidir. Buna görə də dinlərin və ideologiyaların cəmiyyətə təsir etməsi üçün ədəbiyyatı görməməzlikdən gəlmələri və rədd etmələri düşünüləmməz.

Cəmiyyətdəki ögeyləşdirilmə, qarşıdurmalar dərinləşdikcə mədəniyyətlərarası barış və ya qarşıdurma halı ortaya çıxdıqca, ədəbiyyat da özünə oralarda yer tapacaqdır. Nə cəmiyyətdən uzaqlaşan dini ifadələrin, nə də cəmiyyətin dilində danışmayan ədəbiyyatın insanlar üzərində təsiri düşünülə bilməz. Süni ədəbi qarşıdurmalar və "muzdlu aydınlar" cəmiyyətin dinamikləri tərəfindən tarix boyu silinmişlərdir. İnsanı, onun ruh aləmini, təbiəti mövzu edən ədəbiyyat nə qədər dini görməməzlikdən gəlirsə-gəlsin, mütləq dinin hiss olunan yanı görünəcəkdir. Dindən kənar ədəbiyyatda belə din təsiri hiss edilir. Bu səbəbdən ədəbiyyatı dindən "təmizləmək" əsla mümkün deyildir.

Orxan ARAS

Ədəbiyyat qəzeti.- 2019.- 13 aprel.- S.23.