Bir gözəl uşaq var...
Nəriman Həsənzadənin
"Qarabağdan gələn var" poeması üzərinə
1990-cı illər
poeziyasında Qarabağ mövzulu poetik əsərlər
içərisində sosial ziddiyyətləri qabarıq və
dolğun şəkildə əks etdirən poemalardan biri də
N.Həsənzadənin "Qarabağdan gələn var" əsəridir. Müəllif
1997-ci ildə qələmə aldığı bu irihəcmli
epik-lirik əsərində xalqımızın üzləşdiyi
problemləri, sosial ziddiyyətləri və ədalətsizlikləri
Qarabağın Tuğ kəndindən olan Məmməd müəllim
və Səyyarə xanımın şəxsində,
onların acınacaqlı taleyində ümumiləşdirir.
Əsərin əvvəlində şair yazır:
"Qarabağın Tuğ kəndində 40 ilə qədər
dərs hissə müdiri işləyən Məmməd
müəllim və həmin müddətdə məktəb
direktoru vəzifəsində çalışan həyat
yoldaşı Səyyarə xanım hazırda 3 nömrəli
xəstəxanada (biri qapıçı-bağban, o biri xidmətçi)
işləyir. Hər ikisi ali təhsillidir.
Qaçqındılar".
Poema Məmməd müəllimin
başına gələn bəlaların, çəkdiyi
ağrı-acıların təsvirindən sonra,
bağbanlıq işində də taleyinə düşən
amansızlıqlara, rəhmsizliklərə ürcah olması səhnəsi
ilə davam edir:
Hamı bir bağbanın
üstünə düşüb,
Deyirlər, bağ niyə bu
günə düşüb?
Ürəyin yanmırmı, ot yanıb gedir,
Budaqlar baltasız budanıb
gedir.
Sosial ziddiyyətlər, mənəvi
problemlər Məmməd müəllimin ağlı-qaralı
taleyidir. O,
çox yaxşı bilir ki, bağa su lazımdır. Lakin mənəviyyatı
dayazların münasibətləri, cəmiyyətdə
hökm sürən özbaşınalıqlar, qanunsuzluqlar Məmməd
müəllimin ürəyini didir, parça-parça edir. İxtiyar sahibləri yalnız öz şəxsi mənafelərini
güdür, bağa gələn suyu öz evlərinə, həyətlərinə,
məhəllələrinə çəkib aparıblar.
Üstəlik də bağbandan bağı
sulamağı tələb edirlər. Məmməd
müəllim qəribliyi, didərginliyi, düçar
olduğu ağrı-acıları daha dərindən duyur,
hiss edir. Təkcə özünü yox,
neçə-neçə soydaşının giriftar
olduğu bu dəhşətli həyatı
düşünür. Vətən,
yurd-yuva həsrətinə dözməyib, dünyadan gedənləri,
təmiz dağ havasında yaşamağa öyrəşmiş,
şəhərin çirkli havasını, suyunu qəbul edə
bilməyən körpələrin halına acıyır.
Dərdini şairə söyləyir.
Çünki onu artıq şairdən başqa dinləyən,
sözünə məhəl qoyan yoxdur:
- Bir gözəl uşaq var mələkdi,
mələk.
elə ki, yaz gəlir, sızanaq
tökür.
Tuğun suyu gərək, havası gərək,
burdakı havanı, suyu götürmür.
Götürüb qaçdıqca biz
başımızı,
qaçırda bilmədik
başdaşımızı.
Babalar torpağı
tapşırdı bizə,
Görəsən, yurdsuza, ya vətənsizə,
Çadırda ölənə
rəhmət düşürmü?
Birinin yadına Məmməd
düşürmü?
Bu dərdli insanı dilə
tutub könlünü almağa, təsəlli verməyə
çalışan şair öz isti, səmimi misraları ilə
əsər boyu körpə balası kimi oxşayır. Dövrün,
zamanın ziddiyyətlərinə fəlsəfi mənalar
verir, bağbanı dözümlü olmağa,
sınmamağa çağırır. "Qarabağdan
gələn var" poeması başdan-başa cəmiyyətimizdə
baş verən sosial ziddiyyətlərin bədii əksi,
ensiklopedik toplusudur.
Ey şirin ləhcəli, ey
qaçqın ellim,
söhbət arasında nəydi bu əfqan?
Dünən dərs deyirdin, Məmməd
müəllim,
bu gün müəllimə dərs
deyir zaman.
Açıb kitabları
varaqlayırdın,
şagirdi dindirib, qiymət
qoyardın.
Sən şagird olubsan, bu dərd
müəllim,
Zaman qiymət qoyur, Məmməd
müəllim.
Sabir Rüstəmxanlı yazır:
"Ədəbiyyat həmişə zamanın özünə bənzəyir.
Keçmişin ədəbiyyatı keçmişə, indinin ədəbiyyatı
indiyə!
Gələcəyin şeiri də gələcəyə
bənzəyəcək...
...Gələcəyin şeiri, gələcəyin
ədəbiyyatı gələcəyin yolunu gözləyir! Söz həmişə xalqın ruhu ilə
bağlıdır. Bəlkə sabaha
döyüş poeziyası, yeni bir inqilabı dalğalanan əks-səda
gərək olacaq. Şeir, şübhəsiz,
onu qəbul etməyə hazırdır. Ədəbiyyat
həmişə mübarizənin ön cərgəsində
dayanıb. Gələcəkdə də belə olacaq!..".
Nəriman Həsənzadənin
"Qarabağdan gələn var" poeması da öz
dövrünə, zamanına bənzəyir. Həmin
dövrdəki xalq ruhunu, cəmiyyətin
düşdüyü real, acınacaqlı vəziyyəti
dolğun əks etdirir. Müharibə
şəraitinin dəhşətli bəlaları, xalqın atəşkəsdən
sonrakı durumu poemada real cizgilərlə rəsm edilir. Qaçqın-köçkün
soydaşlarımızın çəkdiyi əzablar,
ağrı-acılar şairin qələmindən ustalıqla
sətirlərə süzülüb. Poemada
şair Məmməd müəllimin simasında öz
qaçqın soydaşlarını səbirli olmağa,
ümidlərini itirməməyə səsləyir. Vətəndən
vətənə qovulan günahsız insanları öz vətənlərində,
doğma Bakısında sınmamağa
çağırır. Bütün faciələrə
fəlsəfi məna verən şair öz taleyindən,
keçmiş şəxsi həyatından misallar çəkir.
Həyatda qazandıqları hər şeyini itirən
insanların mənliklərini və qürurlarını
qorumağı arzulayır:
Gərək daş olasan, dəmir
olasan,
daş-dəmir içində gərək
olasan.
Gərək yoğrulanda xəmir
olasan,
odda bişirsələr çörək
olasan.
Şairin xəyalında bir tərəfdə
əzablar, ehtiyaclar, işgəncələr içində
boğulan qaçqın, köçkün, kimsəsiz,
imkansız, evi-eşiyi olmayan, bir qarın çörəyə
möhtac qalan soydaşlarımız, bir tərəfdə isə
get-gedə sürətlə varlanan, yaranmış vəziyyətdən
istifadə edərək özlərinə hər cür
rahatlıqla təmin edilmiş həyat şəraiti quran,
müxtəlif modelli xarici maşınlarda şütüyən
alverçilər, xalq, vətən sevgisindən uzaq insanlar,
"Məkkəyə on dəfə gedən" hacılar,
itinə-pişiyinə xaricdən yeməklər sifariş verən,
ad günü keçirən "xanımlar" canlanır.
Şair Məmməd müəllimin simasında müasir
dövrün ictimai eybəcərliklərini ortaya qoyur:
Bu ağır söhbətdi, Məmməd
müəllim,
özü yıxılanı
özündən soruş.
Sənin çəkdiyini mən indi
bildim,
Mənim çəkdiyimi barı sən soruş.
Şairin bu düşüncələrindən
sonra paytaxtımız Bakını yaman günə
salanların xarakterik cizgiləri önə çəkilir.
Ötən əsrin 90-cı
illərinin ictimai mənzərəsi bu cür idi. Nə
yaxşı ki, millətə, xalqa arxa duran, dayaq olan
tapıldı. Bu xilaskar ulu Tanrının
xalqımıza bəxş etdiyi ulu öndərimiz Heydər
Əlirza oğlu Əliyev oldu. Onun hakimiyyəti
illərində sosial ziddiyyətlər tamamilə öləzidi.
İnsanlar arasında doğmalıq, bərabərlik
prinsiplərinə riayət olunmağa başladı, mənəm-mənəmlik,
dərəbəylik edənlər qınaq obyektinə
çevrildi. Qanunsuz silah gəzdirənlər
layiq olduqları cəzalarını aldı, islah əmək
koloniyalarına göndərildi. Yenə də
ədəbiyyat sosial bəlalarının diaqnozunu
düzgün qoydu, sosial bəlalardan qurtuluş yolunu müdrik
öndər Heydər Əliyevdə gördü. Bu müdrik siyasətçi sosial ziddiyyətlərin
törənmə səbəblərini çox gözəl
bildiyindən milləti sosial bəlalardan xilas etməyə
müvəffəq oldu. Bu mövqe
şairin poemasından qırmızı xətlərlə
keçir.
90-cı illər ədəbiyyatının
mövzu polifoniyası haqqında tədqiqatçı S.Şərifova
yazır: "Yazarların diqqətini sosial varlığın
müxtəlif tərəfləri və nöqsanları
maraqlandırır: sosial ədalətsizlik və bərabərsizlik,
Azərbaycanın tarixi keçmişi və perspektivləri,
milli şüurun durumu, torpaqlarımızın ermənilər
tərəfindən işğalı, Qarabağ müharibəsinin
əzabları, qaçqınlıq həyatı və onun
problemləri və s.".
Nəriman Həsənzadənin
"Qarabağdan gələn var" poeması
yaşanmış real həyat hadisələrinin bədii, mənzum
epik portretidir.
Əsərdə lirik ricətlər
güclü olsa da, əsas aparıcı xətti ictimai-sosial
nöqsanlar, bəlalar təşkil edir. Bu
bəlalar sonsuz fəza kimi təsvir edilir.
Əsər boyu şair
haqlı olaraq belə düşünür ki, vaxt gələcək
keçid dövrünün bütün bu eybəcər
ziddiyyətləri arxada qalacaq, hər şeyin sonu
yaxşılığa doğru irəliləyəcək. Çünki:
"İstiqlal qazanan ölkədə yenə istiqlal
uğrunda vuruşan" var. Bu vuruşmanın sonu mütləq
qələbə ilə nəticələnəcək. Milli istiqlalımızın doğru yolunu göstərən
ulu öndərimiz, ümummilli liderimiz, uzaqgörən sərkərdəmiz
Heydər Əliyev cənabları idi. Şair
Məmməd müəllimin dili ilə bu dahi insanın parlaq
obrazını yaradır. Poemada xalqın, xüsusən,
başıbəlalı qaçqın, köçkün, didərgin
soydaşlarımızın Heydər Əliyevə dərin
inamı tərənnüm edilir:
Allah bəndəsinə bu
zülmü qıymaz,
açıb buraxmazlar öküzü
yolda.
Ölkə başçısı
var, o belə qoymaz,
O yollarda qalıb, biz gözü
yolda.
Dünya xəbər tutur səs-sorağından,
kəsir qabağını
ölüm də, qan da.
O da qaçqın düşüb
iş otağından,
o da qayıdacaq biz qayıdanda.
Vətənin, xalqının,
el-obasının düşdüyü ağır durumu
düşündükcə hirsindən-hikkəsindən
bağrı çatlamaq dərəcəsinə çatan
şair Məmməd müəllimin həyat eşqinə,
inamına heyran qalır, özü də bundan güc, təsəlli alır.
Şair onun indiyə qədər başına gələn
əzab-əziyyətləri, üzləşdiyi
haqsızlıqları xəyalında canlandırır.
Məmməd müəllimin, Səyyarə xanımın dərdini
öz dərdi ilə müqayisə edir:
Dünən Bəxtiyara böhtan
dedilər,
Şikəst elədilər
Məmməd Arazı.
Mənim taleyimə uzandı əllər,
kimiydi? - toxların
ac mafiyası.
Mənim dediyimi mənsiz deyirdi,
Bir çuğul yozurdu qul ləhcəsində.
Dildən dərs deyənlər kəkələyirdi,
Xırda qəzetlərin səhifəsində...
Mən susdum, dedim ki, bir vaxt olacaq,
kürsüyə qalxacaq həqiqət
özü.
Bilmədim ürəyim infarkt olacaq,
infarktdan yatırmış cəmiyyət
özü.
Gedin tərifləyin bir-birinizi,
mən bir ömür
sürdüm, siz sürün iki.
Satın ölünüzü və
dirinizi,
Bazar sizinkidi, VƏTƏN mənimki.
Bəli, bütün bu sosial
ziddiyyətlər, insanlar arasına sədd çəkən
maddi və mənəvi uçurumlar sonda cəmiyyəti
"infarkta" gətirib çıxarır. "İnfarktdan
əziyyət çəkən" cəmiyyətin dərdinə,
yarasına məlhəmi ilk növbədə ədəbiyyat
bədii, müdrik, doğru söz ilə qoyur. Cəmiyyətdəki ağrı-acıları həmin
dövrün yazıçısı, şairi hamıdan əvvəl
duyaraq, cəmiyyəti silkələməyə
çalışır, onu müalicə etməyin
lazımlığı uğrunda həyəcan təbili
çalmağa başlayırlar.
Ümumiyyətlə,
"Qarabağdan gələn var" poeması Qarabağ
mövzulu epik əsərlər
içərisində sosial ziddiyyətləri ən dolğun,
əhatəli əks etdirməklə yanaşı, Nəriman
Həsənzadənin yaradıcılığında
xüsusi çəkisi, mövqeyi ilə seçilən
sanballı, dəyərli, yüz illər sonra da öz tarixi əhəmiyyətini
itirməyəcək bir əsərdir.
Mərziyyə Nəcəfova
Ədəbiyyat qəzeti.- 2019.- 3 avqust.- S.11.