Qorxuya qalib gəlmək...

Salman Rüşdinin emprik təhkiyəsi: modernliyin çiliklənmiş aynası

"Hansı əsər haqqında danışa bilirksə, o bizim üçün xüsusi bir məna kəsb edir. Bu fikir mənə "təhkiyənin zəfəri" adlandırdığım mövzunu açıqlamağa imkan verir. Təhkiyə təhlükə altındadır. "İncil"dən və böyük Avropa ədəbiyyatından gələn təhkiyə rədd edildi və ya unuduldu. Populyar, dar və qısır təhkiyə formaları kütlənin dərmanına, estetik qidasına çevrildi".

Robert Fulford

("Təhkiyənin gücü" kitabından)

"Xoşbəxtik. Hər şeydə sevinc tapa bilirik... Amma gecələrimiz bomboş keçir. Min bir gecə də səssizcə keçir... Halımızdan razıyıq. Həyatlarımız gözəldir. Fəqət bəzən kaş yuxularımız geri qayıtsa, deyirik. Bəzən də özümüzü pislikdən tamamilə xilas edə bilmədiymiz üçün kabusların həsrətini çəkirik".

Salman Rüşdi

("İki il, səkkiz ay, iyirmi səkkiz gecə")

"Həyat "Üç muşketyor"dan daha çox "Uliss"ə bənzəyir. Halbuki, biz həyatı Coysun bir təhkiyəsi, nəql etməsi kimi deyil, Dümanın təhkiyə forması, əhvalatı kimi qəbul edir və yaşayırıq".

Umberto Eko

("Təhkiyə meşələrində 6 gəzinti")

"Optimizm əbləhliyin dərmanıdır"

Fulfordun arzuladığı təhkiyənin zəfəri çağdaş ədəbiyyatda öz əksini tapdımı? Məncə, tapdı. Rüşdi çağdaş təhkiyə sənətinin yaradıcılarındandır. Robert Fulford təhkiyənin zəfərinə inanmır. Elitar olan hər növ təhkiyə metodunun ölümə məhkum olduğunu bildirir. Klassik və modern ədəbiyyat və mənlik axtarışları küçə və sosial media ədəbiyyatına rəvac verir. Ancaq Rüşdi Hötenin "dünya ədəbiyyatı" dövrü adlandırdığı modern tarixin təhkiyəsini yarada bildi. Nağıl, dastan poetikasına məxsus konfiqurasiya çağdaş roman sənətində magik, irreal və bir o qədər də real gücünü Rüşdi ilə qazandı. "Gecəyarı uşaqları" romanında uşaqların bədəni ilə Hindistan arasındakı fiziki və metafiziki bağ, əlaqə poetik enerjinin, dilin semiotik qatının və yeni təhkiyə formalarının gücü ilə reallaşdı.

"Gecəyarı uşaqları" əcaib bir gecədə, əcaib bir ölkədə doğulurlar: 1947-ci il 14 avqust tarixində. Hindistan torpaqlarında iki dövlət yaranır həmin gün: Hindistan və Pakistan. Gecəyarı uşaqları 1001 nəfərdir. Onlar xususi qabiliyyətə sahibdirlər. Uşaqlardan ikisinin taleyi yer dəyişir. Öz doğmalarından ayrılırlar. Lap Hindistan və Pakistan kimi. Səlim Sinay və Şivanın həyatları. Səlim varlı bir müsəlman ailənin övladı kimi dünyaya göz açır. Şiva kasıb bir hindli ailənin bic doğulmuş körpəsidir. Şivanın anası doğum gecəsi vəfat edir. Bioloji atası britaniyalı Metvold da ölkəni tərk edir həmin gün. Tibb bacısı Meri Şivanın atasını sevdiyi üçün ona "yaxşılıq" edir. Şiva və Səlimin yerini dəyişir. Varlı və kasıb ailə arasındakı sosial bərabərsizlik "ədalətlə" tarazlanır. Səlim Sinay Hindistanla eyni taleyi bölüşür. Sinayın qeyri-adi bacarıqları var. Onun duyum gücü, olacaq hadisələri hiss etməsi Hindistanın başına gələcək bəlalardan xəbər verir. Səlimin vücudunda baş verən dəyişikliklər Hindistana da təsir edir. Ölkədəki siyasi-ictimai çalxantıların dərdini Hindistanın yaşıdı gecəyarı uşaqları çəkir. Səlim də, Hindistan da rahat ola bilməz. Çünki hər ikisi bic doğulmağın günahsız günahına, lənətinə məruz qalıb. Səlimin atası britaniyalı Metvolddur. Hindistan və Pakistan isə Böyük Britaniya İmperiyasının ara qarışdıran müstəmləkə siyasətinin nisbətən səngiyən, müstəqillik libası geyinən formasıdır.

Səlimlə eyni gecədə doğulan uşaqlar axtalanır. "Gecəyarı uşaqları"nın Hindistanı xilas etmə çabaları nəticəsiz qalır. Rüşdi demokratiyanın olmadığı bir ölkədə nihilist düşüncələrin ölümə məhkum olduğunu göstərir. Axtalanmaq metaforu bütün Şərq dünyası üçün tapılmış həqiqət məcazıdır. "Gecəyarı uşaqları" Rüşdinin şah əsəri olmaqla da fərqlənir. "Booker" və "Booker of Bookers" mükafatlarını alan "Gecəyarı uşaqları" iyirminci yüzildə ingilis dilində yazılmış yüz ən yaxşı kitablar siyahısındadır. 2012-ci ildə Deepa Mehta və David Hamilton tərəfindən eyniadlı filmi çəkilən "Gecəyarı uşaqları"nın finalı optimist əhvaldadır. Rüşdi ən azından filmdə nikbin bir sonluq görmək istədiyini bildirir.

Salman Rüşdi "Kloun Şalimar" romanında da Hindistan və onun taleyini yaşamağa məcbur bic doğulan uşağın hekayətini yazır. Kəndirbaz Şalimar və rəqqasə Bunyi bir-birlərini sevərək evlənirlər. Şalimar müsəlman, Bunyi hindudur. Bunyi Şalimarla evləndikdən sonra anlayır ki, müsəlman mühitində yaşaya bilməyəcək. Amerika səfiri Maksimilian Ofulsla tanış olan Bunyinin həyatı dəyişir. Bunyi bədənini səfirə satır. Əvəzində müsəlman mühitindən xilas və məşhurluq, azadlıq vədi alır. Bunyinin Maksimiliandan qeyri-qanuni qızı olur. Uşağın adı Hindistandır. "Gecəyarı uşaqları"nda Səlimin yaşadığı taleyi Hindistan da yaşayır. Hər ikisi xarici qüvvələrin müdaxilə və təzyiqindən doğulub. Elə ona görə də Hindistanda normal, demokratik bir dövlət sistemi yoxdur. Dini və irqi ayrı-seçkilik, vətəndaş müharibələri və başqa daxili problemlər xaricdən gələn təzyiqlərin məhsuludur. Şalimar namusunu kirlədən Maksimilianı öldürür. O, bir terroristdir artıq. Rüşdi terrora səbəb olan qaranlıq hadisələri gün işığına çıxarır. Terroru kütləviləşdirən səbəblərin pərdəarxası gözlərimiz qarşısında baş verir. "Gecəyarı uşaqları" və "Kloun Şalimar" romanlarında gözlənilməzlik və qeyri-müəyyənlik emprik təhkiyə mexanizmi yaradır. Müxtəlif təhkiyə formaları bir-birini əvəz edir. Yadlaşdırma effektinə məxsus strukturun qeyri-adiliyinə xidmət edən təhkiyə ilə təbii, orqanik nağıl estetikası birləşir. Bəzən də dokumental, sənədli mətnlərə xas nəqletmə forması seçilir. Bu dəfə yadlaşdırma effektinə qarşı çıxılır. Düma-Coys təhkiyəsinin qızıl ortası tapılır.

"Gecəyarı uşaqları"nda Hindistan və onun naməlum gələcəyi Rüşdinin sehrli qələmində modern dastana çevrilir. Mixail Bulqakovun "Master və Marqarita" romanının heyrətamiz təsir gücü Markesin "Yüz ilin tənhalığı" və Qrassın "Tənəkə təbili"nə təsir etdiyi kimi, "Gecəyarı uşaqları"ından da yan keçmir. Bəli, məhz Bulqakovdan təsirlənmə duyulur Rüşdidə. "Gecəyarı uşaqları" Markes və Qrassdan təsirlənmə əsasında yazılıb cümləsini o qədər çox eşitmişəm ki... Rüşdinin sehrli realizmi Markes və Qrassdan şüuraltı mesajlar və postmodern göndərmələrin bolluğu ilə kəskin şəkildə fərqlənir. Magik realizm postmodern situasiyada təqdim olunur Rüşdi qələmində.

Rüşdi daha çox təhkiyəsindəki poetik enerji və təsir gücü ilə fərqlənir. "Gecəyarı uşaqları", "Kloun Şalimar", "Florensiya cadügəri" romanları "Min bir gecə nağılları"ndakı geniş epik vüsət və makro planda təqdim edilən dil-üslub zənginliyi ilə bütün dünyanın diqqətini cəlb etdi. "Şərq-Qərb" hekayələr kitabı romanlarındakı üslubun nüvəsi, estetik açarı kimi maraq doğurdu. Ancaq sonuncu romanı "İki il, səkkiz ay, iyirmi səkkiz gecə"də həmin görkəmli üslub mexaniki, oyunbaz bir təhkiyə ilə yer dəyişib. Nağıl estetikasına əsaslanan Rüşdi qələmi bu dəfə "Min bir gecə nağılları"nı dekonstruksiya edir və həmin poetik yanaşma metodundan üz döndərir. Bəlkə də eynilikdən qaçır. Ancaq cinlərin və İbn Rüşdün həyatı nağılın sehrli atmosferinə bürünə bilmir. Şərqdə dünyəvi düşüncənin ilk təmsilçilərindən olan İbn Rüşd cinlərlə ünsiyyətə girir. Cinlə məhrəm, intim münasibətdə olur. Rüşdi bu qeyri-təbii, fövqəlbəşər vəziyyəti adiləşdirir, təbii bir proses kimi göstərir. Rüşdiyə görə cin-insan ünsiyyəti təhlükəli deyil. Radikal, sərt teoloji əqidə və düşüncə daha amansızdır, zərərlidir. Bəs "İki il, səkkiz ay, iyirmi səkkiz gecə" romanı məxsusi bir sənət dəyəri ifadə edirmi? Həm hə, həm də yox. Allahla insan münasibətinə aydınlıq gətirməsi baxımından hə. İdeoloji məqsəd güdməsinə görə yox. Çünki qarşıya məqsəd qoyulub ki, filan ideoloji görüşü digərindən üstün göstərəcəm. Təkcə cinlərin həyat tərzi, məişəti maraq doğurur. Cinlərin bütün dünyaya şər yaymaq istəkləri kölgə arxetiplərini amansızca dünyaya doldurur. Şərin bədii strukturu yaradılır. Ancaq şər alt qatda xeyri, ədaləti və azad fikri təmsil edir. Min illik müharibə cinlərin qələbəsi ilə başa çatır. Rüşdi karyera, pul və korrupsiyaya qarşı şər qüvvələr, kölgə arxetipləri vasitəsilə qalib gəlir. Allah qorxusunun yoxa çıxması əsərin ən pozitiv tərəfidir. Çünki Allah qorxusu insanları mütiləşdirir. Allah xofu bütün bəşəriyyətə, xüsusən, Şərq insanına radikal, aqressiv və depressiv vəziyyət aşılayır. Var olduğu dünyanı sevmək və yaşamaq istəyini cənnət xülyaları alt-üst edir. Allah ancaq və ancaq sevilməli. Çünki hər şeydən və hər kəsdən ali bir məqam və varlığa qarşı başqa nə ilə cavab vermək olar ki?! Bəxş etdiyi həyatın əvəzində təşəkkür etmək, yəni sevmək olar. Əks halda mədəniyyət, elm, fəlsəfə, ələlxüsus da böyük ədəbiyyat yarana bilməz.

Əslində, "İki il, səkkiz ay, iyirmi səkkiz gecə" romanında müharibə İbn Rüşdlə Qəzali arasında gedir. Və İbn Rüşd qələbə çalır. Mədəniyyət və elm başqa bir cəbhədə mənfi reaksiya, kin oyatmaqla yarana bilməz. Rüşdi bu məqamda uduzur. Çünki gerçək dünyəvi düşüncə, sekularlıq liberal baxış bucağında gizlənib. Ədəbiyyatın estetik kəşfləri isə hər növ ideologiyanın fövqündədir. İki il, səkkiz ay, iyirmi səkkiz gecə cəmi min bir gecə edir. "Min bir gecə nağılları" Rüşdinin istinad nöqtəsidir. "New York Times" qəzeti Rüşdidən soruşur:

- Bu gün, sizi siz edən kitab adı deyə bilərsizmi?

- "Min bir gecə nağılları"nı.

- Bir dövlət başçısına hansı kitabı məsləhət görərdiz?

- "Min bir gecə nağılları"nı.

- Diktatorlar hansı kitabı oxusun?

- "Min bir gecə nağılları"nı.

"İki il, səkkiz ay, iyirmi səkkiz gecə"dən başqa Rüşdinin bütün romanları qotik, qrotesk üslub və görkəmdə olan modern nağıllardır. Çünki "İki il, səkkiz ay, iyirmi səkkiz gecə" dilin poetik istifadə formaları, hisslərin dərinliyi, nəqletmə gücü, səmimiyyət, məzmun və empatiyanın modernliyin çiliklənmiş aynasında heçə sayıldığı bir dövrdə yazılıb. Ona görə də Rüşdinin hələ qapanmayan yaradıcılıq çevrəsini dərk etmək üçün "Gecəyarı uşaqları", "Şərq-Qərb" və "İki il, səkkiz ay, iyirmi səkkiz gecə"ni bir yerdə mütaliə etmək zərurəti yaranır. Ən azından modernliyin soyuq, amansız və çiliklənmiş aynasında özümüzü, ədəbiyyatı, təhkiyənin gücünü görə bilmək üçün. Kütlə mədəniyyəti çağında Nabokovdan miras qalan ədəbiyyatın qeyri-müəyyən, gözlənilməz ab-havası, ləzzəti və həyatdan daha maraqlı alternativ dünya yaratmaq çabası Rüşdidə ziddiyyətli və nadir formadadır.

Ülvi Babasoy

Ədəbiyyat qəzeti.- 2019.- 13 iyul.- S.13.