Eka Kurnivan və onun “Gözəllik başa bəladır” əsəri...

Əsərləri dünyanın bir çox dilinə tərcümə olunan indoneziyalı yazıçı Eka Kurnivan 1975-ci ildə Qərbi Yava bölgəsində Tasikmalya şəhərində dünyaya gəlib. O, Cakartada Hadjah Mada Universitetinin fəlsəfə fakültəsində təhsil almasına baxmayaraq, daim ədəbiyyatla maraqlanıb. Ədəbiyyata olan sevgisinə görə "Pramudeya Ananta Tur və sosrealizm ədəbiyyat" adlı dissertasiya işi müdafiə edib (P.A.Tur İndoneziya ədəbiyyatının ən görkəmli yazıçısıdır). E.Kurnivanın yaradıcılığına böyük təsir göstərən İndoneziyanın canlı əfsanəsi adlandırılan P.A.Tur haqqında yazdığı dissertasiya 1999-cu ildə monoqrafiya şəklində nəşr olunub.

E.Kurnivan özünəməxsus yazı tərzi ilə müasir İndoneziya nəsrinin inkişafına böyük töhfə vermişdir. Onun ən məşhur romanları: "Pələng insan" (2004), "Qisas və ehtiras" (2014), "O" (2016) əsərləridir. Yazıçını məşhurlaşdıran debüt əsəri 2002-ci ildə qələmə aldığı "Gözəllik başa bəladır" romanıdır. Əsərin adı müxtəlif şəkildə tərcümə edilib, müəllif orijinalda "Gözəllik yaralar yaradır" ("Cantik itu luka") kimi qeyd etmişdir, ingilis versiyasında "Gözəllik bir yaradır" şəklində tərcümə edilmişdir. Türkiyə türkcəsinə də eynilə bu şəkildə tərcümə edilib. Rus dilinə isə "Krosota nanosit ranı" şəklində çevrilib. Otuzdan çox dünya dilinə tərcümə edilmiş bu əsər Azərbaycan oxucularına çatdırılmayıb. Əsər dilimizdə "Gözəllik başa bəladır" şəklində daha yaxşı səslənir.

Ədəbiyyat üzrə hələ də Nobel mükafatı ala bilməyən Cənub-Şərqi Asiyanın ən real namizədi kimi Eka Kurnivanın adı çəkilir. Onun yaradıcılığına təsir göstərən amillər arasında iki böyük yazıçı qeyd olunur. Onun yaradıcılığı realizmə və üslub xüsusiyyətlərinə görə P.A.Turun əsərlərilə səsləşir. E.Kurnivan P.A.Turun əsərlərindən sitatlar gətirir, hətta onunla polemikaya girməkdən belə çəkinmir. "Gözəllik başa bəladır" əsərində kolumbiyalı yazıçı Q.Q.Markesin təsiri aydın görünür. "Yüz ilin tənhalığı" əsəri ilə "Gözəllik başa bəladır" romanları arasında bir çox paralellər mövcuddur. E.Kurnivan romanda latın amerikalı yazıçının süjet və obrazlar aləmindən bəhrələnmişdir. Bəzən bilərək və ya bilməyərək Markes personajlarının bəzilərini təkrar etmişdir. Lakin bu obrazlar nə qədər bənzəsə də, öz milli koloritləri ilə seçilir. Qisas, lənətlənmiş nəsil, yenidən diriliş, qadağan olunmuş məhəbbət, dostluq və rəqabət, xalqın acınacaqlı tarixinin yumorla təqdim olunması əsərləri bir-birinə bağlayan ortaq cəhətlərdir.

Romanın bədii xüsusiyyətləri hibridlidir; bir sıra tənqidçilər bu romanı tarixi roman kimi səciyyələndirsələr də, beş nəsildən bəhs edən əsərdə dəhşətli məqamlar, detektiv ünsurlər, folklor materialları - ruhlarla qarşılaşma, insanların müxtəlif varlıqlara çevrilməsi və s. süjet xəttinin çoxşaxəli olmasına gətirib çıxarmışdır. Reallıq və fantastikanın qovuşduğu əsərdə müəllif həm real, dəhşətli hadisələri (yapon həbsxanalarındakı vəziyyət, kommunistlərin kütləvi şəkildə güllələnməsi və s.), həm də irreal (ölülərin qəbirdən xortlaması, öldürülmüş qabanların insana çevrilməsi, insanın itlə evlənməsi və s.) hadisələri ustalıqla canlandıra bilmişdir.

Əsər ilk cümləsindən oxucunun diqqətini özünə cəlb edir. "Mart ayında bir həftəsonu günbatanda Devi Ayu ölümündən 21 il sonra məzarından qalxdı" sözləri ilə başlanan əsərdə "Yüz ilin tənhalığı" romanında olduğu kimi, bütün hadisələr qadağan olunmuş eşqdən başlanır. "Yüz ilin tənhalığı" romanında Buendia nəsli qadağan olunmuş yaxın qohumluluq evliliyindən başlandığı üçün lənətlənmişdi. Eka Kurnivan isə öz romanında məsələləri bir az daha qəliz şəkildə təqdim edir. Hadisələr 1940-1990-cı illərdə Yavada xəyali Halimunda şəhərində baş verir. Halimunda yapon işğalı ərəfəsində Avstraliyaya qaçış üçün yeganə vasitə kimi təsvir edilmişdir. Bir-birini dəli kimi sevən iki indoneziyalı gəncin sevgisi holland zadəgan Ted Stammlerin gənc qızı özünə arvad etmək istəməsi ilə yarımçıq qalır. Bu hissədə müəllif üç əsr hollandların işğalı altında yaşayan indoneziyalıların hüquqsuzluğuna diqqət çəkir. Əsərdən aydın olur ki, əgər holland zadəganlar bir şey istəyirdilərsə, indoneziyalıların ona etiraz etmək haqqı yoxdur. Ma Qedik və Ma İyenqin sentimental sevgisi 1920-30-cu illərdə İndoneziyada yazılan bir çox romanın əsas mövzusu idi. Hüquqsuz qadınların vəziyyəti, yerli kasıb qızların əşya kimi alınıb satılması bütün çılpaqlığı ilə təsvir edilir. Eka Kurnivan xalqın təbii sərvəti ilə yanaşı, insanların da istismarını təsirli bir şəkildə oxucuya çatdırır. Sonrakı hadisələrdən məlum olur ki, hollandiyalı zadəgan Ted Stammlerin avropalı xanımından olan oğlu və indoneziyalı Mai İyenqdən olan qızı bir-birlərinə aşiq olur və bu qadağan olunmuş eşqdən lənətlənmiş Devu Ayu və onun nəsli yaranmış olur.

Geniş canlandırılmamasına baxmayaraq, Ma Qedik ən qəliz obrazdır. O, əvvəlcə dəli kimi sevən gənc, sonra ağlını itirmiş qoca, sonda isə qəddar ruh kimi təsvir edilmişdir. Ma Qedik bütün düyünlərin səbəbkarı kimi təqdim olunur. Ted Stammlerə və onun ailəsinə lənətlər yağdıran Ma Qedik obrazını Eka Kurnivan magizmin tələblərinə uyğun olaraq sadə insanı ətrafa mənfiliklər, bədbəxtliklər gətirən bir ruha çevirir. Əsərin müxtəlif hissələrində digər obrazların başqası tərəfindən əmr edilirmiş kimi, pisliklər törətdiyini bir növ iblisləşdiyini görürük və əsərin sonunda bütün bunların səbəbkarının Ma Qedik olduğu ortaya çıxır.

Yaponların İndoneziyanı işğal etdiyi ərəfədə əsərin baş qəhrəmanı Devu Ayunun digər hollandlarla birgə Halimundanı tərk etmək istəməməsi ilə hadisələr gərginləşməyə başlayır. Devu Ayu və digər qaça bilməyən hollandlar müxtəlif işgəncələrə məruz qalır. Əzablar qarşısında mərd dayanan Devu Ayu yaponlar tərəfindən əxlaqsız həyat yaşamağa məcbur edilir. Xarici gözəlliyi həmişə başına bəla olan bu qadın ataları bəlli olmayan üç qız övladı dünyaya gətirir. Bu qızlar da öz gözəllikləri ilə hər kəsi valeh edir. İllər sonra Devu Ayu həddindən artıq çirkin bir qız dünyaya gətirir, o qızını görmədən ölür, yalnız iyirmi bir il sonra qəbirdən çıxdıqdan sonra qızı ilə qarşılaşır. Lənətlənmiş nəslin nümayəndəsi olan bu qızlar da həyatda xoşbəxt ola bilmirlər.

Q.Q.Markes "Yüz ilin tənhalığı" əsərində ölkədə baş verən siyasi hadisələri, vətəndaş müharibələrini, amerikalılar tərəfindən banan plantasiyalarının necə zorla ələ keçirildiyini Buendia nəslinin nümayəndələrinin həyat və fəaliyyəti çərçivəsində təsvir etmişdir. Markesdə olduğu kimi, Eka Kurnivan da ailə münasibətləri fonunda XX əsr İndoneziya tarixini ətraflı şəkildə canlandıra bilmişdir. Romanın ən təsirli hissələrindən biri bacılarn üç müxtəlif zümrəni təmsil edən ərlərinin üz-üzə dayanmasıdır. Böyük qızın - Alamandanın əri Şodanko 1945-ci ildə müstəqillik uğrunda gedən vuruşmalarda yaxından iştirak etmişdir. Müəllif Şodankonun xatirələrini yada salmaqla həmin dövr və şərait haqqında oxucuda aydın təsəvvür yaratmışdır. Alamandaya aşiq olan, ancaq Şodankonun hiylələri nəticəsində qovuşa bilməyən Kliven atası kimi kommunist olmaq qərarına gəlir və böyük bacıya aşiq olmasına rəğmən, ortancıl bacı - Adinda ilə evlənir. Az yaşlı Maya Devi isə quldurların, yolkəsənlərin başçısı Maman Gedenq ilə evləndirilir. İndoneziyalı ədib bu üç obrazın simasında İndoneziya həyatını o qədər təsirli və detallı işləmişdir ki, İndoneziya tarixi oxucunun gözləri qarşısında canlanır. XX əsr İndoneziya tarixinin ən faciəvi hadisələrindən biri 30 sentyabr 1965-ci ildə baş vermiş Vətəndaş müharibəsidir. Yeni müstəqillik əldə etmiş ölkədə müxtəlif problemlər mövcud idi. 1960-cı illərdə ölkənin iqtisadi vəziyyəti getdikcə pisləşməyə doğru getmiş, inkişaf proqramlarının həyata keçirilməsi prosesi pozulmuş, maddi ehtiyatlar, ilk növbədə alınan xarici kreditlər amansızcasına dağıdılmışdı. Pul vahidi rupinin dəyəri get-gedə tamam aşağı düşmüşdü. Bütün bunlar xalqın hökumətdən narazılığını artırmış, onun yürütdüyü kursa inamı azalmışdı. 1965-ci ildə gənc zabitlər tərəfindən hərbi çevrilişə cəhd edildi. Çevrilişin təşkilatçıları və iştirakçılarına, xüsusilə də İndoneziya Kommunist Partiyası və onun müttəfiqləri olan həmkarlar və digər ictimai təşkilatların liderləri və üzvlərinə qarşı cəza tədbirləri başlandı. Onlardan çoxu həbsə alındı və öldürüldü. 1966-ci ilin martında isə hakimiyyət orqanları İKP-nin buraxıldığını və ümumiyyətlə kommunist ideyalarının təbliğ edilməsinin qadağan olunduğunu elan etdilər. Bu çətin və acılı günləri Eka Kurnivan yoldaş Kliven obrazının simasında dolğun şəkildə canlandıra bilmişdir.

Romanda kommunizmin İndoneziyaya Çindən yayılması, kommunist partiyasının yaranması və kommunistlərin amansızcasına məhv edilməsi realist şəkildə öz əksini tapmışdır. Müəllif tarixi hadisələrlə yanaşı, magik ünsürlərə də geniş yer ayırmışdır. Şodankonun əmri ilə bir gecədə bütün kommunistlər güllələnir, Şodankonun faciəli günləri də bundan sonra başlanır. Kommunist ruhlar hər yerdə onu izləməyə başlayır, hətta onunla evində birgə yatırlar. Şodankodan fərqli olaraq, Alamanda ruhlardan qorxmur, onların yaralarından axan qanları təmizləyir, onlara yemək verir. İndoneziyalı yazıçının yaratdığı qadının ruhdan qorxmaması, hətta ona qulluq etməsi səhnəsi Markesdə Xose Buendianın istəmədən öldürdüyü adamın ruhunun onların evlərinə gəlməsi və Ursulanın ona su verib söhbət etməsi səhnəsi ilə çox yaxından səsləşir. Eka Kurnivan məsələyə daha dərindən yanaşaraq İndoneziyada hərbi rejim devrildikdən sonra öz həmyerlilərinin qatilinə çevrilmiş hərbçilərin peşmançılığını, həmin hadisələri xatırlayanda dəli olmaq səviyyəsinə gələ biləcəklərini ustalıqla Şodanko obrazında cəmləmişdir.

Həm Q.Q.Markes, həm də E.Kurnivanın toxunduğu ortaq mövzulardan biri də kiçik yaşlı qızların evləndirilməsi idi. Markes azyaşlı qızların tez ərə verilməsinin fəsadlarının nə qədər faciəvi olduğunu Remedios obrazı vasitəsilə çatdırır. Polkovnik Aurelion ilə evləndirildikdən sonra 12-13 yaşındakı qızın ana olmağa hazırlaşarkən ölməsi erkən evliliklərin nəticəsi idi. Eka Kurnivan Maya Devinin hələ nağıllar dinləyəcək yaşda ərə verildiyini dövrünün ən böyük bəlalarından biri kimi verir. Maman Qedenq obrazını yaratmaqla 1940-50-ci illərdə ölkədəki səfilliyi, aclığı, 10 rupi üçün insanların bir-birini öldürdüklərini, dövrün nə qədər ağır iqtisadi-siyasi böhran içində olduğunu göstərə bilmişdir.

Romanda İndoneziya folklorundan əfsanə və nağıllar verməklə onu daha mistik, sehrli etmişdir. Malay arxepelaqında yaşayan xalqlar öz ərazilərinin yaranması, əcdadları haqqında müxtəlif əfsanələr bilirlər. İndoneziya folklorunda isə gözəl Rennqanislə bağlı əfsanədə qeyd edilir ki, Rennqanis atası tərəfindən lənətlənmişdir, heç bir kişi onu qucaqlaya bilməz. Digər şəhərin şahzadəsi Pandji Rennqanisə aşiq olur. Onlar bir-birlərini sevirlər, qucaqlaşmaq istəyərkən lənətlənmiş şahzadə buluda, dumana çevrilir, sevənlərə yazığı gələn allahlar Pandjini də dağa çevirirlər. Beləliklə, dağ və bulud hər səhər bir-birlərinə qovuşurlar.

Eka Kurnivan bu əfsanələrdə keçən müqəddəs heyvan və quşların əksinə olaraq, Halimunda şəhərinin sakinlərinin kirli itdən törədilməsi əfsanəsini lənətlənmiş nəslin son nümayəndələri ilə ustalıqla bağlayır. Əsərdə qeyd edilən əfsanəyə görə, gözəlliyi ilə dillərdə dastan olan Rennqanis atasının qoyduğu qadağalara görə özünə söz verir ki, qarşısına çıxan ilk canlı ilə ailə həyatı quracaq, amma onun qarşısına it çıxır və o, verdiyi sözün üzərində dayanıb itlə evlənir. Beləliklə, əsərdə it bədbəxtlik simvoluna çevrilir. Devu Ayunun xoşbəxt ola biməyən üç qızının hərəsinin bir övladı olur və lənətlənmiş nəslin növbəti qurbanları da onlar olurlar. Üç nəvə - Gözəl Rennqanis, Nurul Ayn və Krisan məhəbbət üçbucağını təşkil edirlər. Heç nədən xəbərsiz Nurul Ayn 17 yaşında ölür, Gözəl Rennqanis 16 yaşında olsa da, 6 yaşındakı uşaq qədər ağlı yox idi. Eka Kurnivanın yaratdığı bu obraz demək olar ki, Q.Q.Markesin Gözəl Remidos obrazı ilə eynilik təşkil edir, hətta hər ikisinin adının əvvəlində "gözəl" sözündən istifadə edilmiş, hər iki obraz əqli cəhətdən tam inkişaf etməmişdir, hər ikisi gözəllik yarışmasının qalibi olmuşdur. Hərəkət və nitqlərində də yaxınlıq olan bu obrazlardan Gözəl Rennqanisin aqibəti daha faciəvi olur. O, hər kəsə it tərəfindən zorlandığını deyir, ancaq əsərin sonlarına doğru Krisan tərəfindən öldürülən Gözəl Rennqanisin məhz onun tərəfindən zorlandığı aydın olur. Qəbirqazanın oğlu Kinkin Gözəl Rennqanisə aşiq idi, o, olanlardan xəbərdar olandan sonra Krisanı öldürdü, həbsdən çıxdıqdan sonra onun qəbir daşındakı adını dəyişdirərək "Andjinq (1966-1997)", yəni "köpək" qeyd etdi və qarşısına çıxan itləri öldürməyə başladı.

"Yüz ilin tənhalığı" romanında Buendia nəslinin sonunu Aurelionun bibisi Ursula Amarantaya olan məhəbbəti, ehtirası gətirir. Qadağan olunmuş məhəbbətlə başlayan lənət qadağan olunmuş münasibətlərlə də bitir, Buendia nəslinin ürəyində yalnızlıq daşıyan sonuncu nümayəndələri də vəfat edir. "Gözəllik başa bəladır" romanının sonunda da biz qadağan olan münasibətləri görürük, lakin Eka Kurnivan bu hissəni daha sehrli, ağlasığmaz şəkildə sonlandırır. Devu Ayunun qurbağadan da çirkin qızı öz bacısı oğlu Krisanın ruhu ilə eşq yaşayır, hər gecə onunla görüşür. Devu Ayu nəslindəki bu lənəti, bədbəxtliyi aradan qaldırmaq üçün metamorfoz yaşayır və iyirmi bir il sonra qəbirdən çıxaraq əsas səbəbkarla - Ma Qediklə üzləşir, ailəsinin üzərindəki yüzillik lənəti qaldırmağı bacarır.

Eka Kurnivan Latın Amerikası nəsrinin bir çox özəlliyini, magik realizmin əsas ünsürlərini əsərinə daxil etsə də, o, İndoneziya ədəbiyyatının, mifologiyasının elementlərini əlavə etməklə tam yeni və orijinal bir roman yaratmışdır. Özünəməxsus yazı tərzi olan müəllif əvvəlcə əsas hadisəni verir, daha sonra hadisənin yaranma səbəbləri və ya şəraiti oxucu üçün açmağa çalışır. Ümumiyyətlə, "Gözəllik başa bəladır" romanı Yava adasının canlı mifologiyası, XX əsr İndoneziya tarixinin yaşayan kitabıdır, desək yanılmarıq...

Leyla Ramazanlı

Ədəbiyyat qəzeti.- 2019.- 27 iyul.- S.30-31.