Professor arvadının taleyi
Daniyil İvanoviç
Xarms (əsl familiyası Yuvaçov;
17 (30) dekabr 1905 - 2 fevral
1942) otuzuncu illər Leninqrad (indiki Sankt-Peterburq) avanqardının
nümayəndəsidir. İyirminci illərdən əsərlərini
Xarms təxəllüsü
ilə imzalayıb.
Xarms sözünün hardan qaynaqlandığı məlum
deyil (əlyazmalarında
Xarms, Xaarms, Xxarms, Dandan, Çarms, Karl İvanoviç
Şusterlinq və b. kimi qırxa qədər imzadan istifadə edib). Uşaqlardan zəhləsi
getsə də, əsərlərini çap
etdirə bilmədiyi üçün məcburən
uşaq əsərləri
yazmağa başlayıb.
Müxtəlif uşaq jurnalları
ilə əməkdaşlıq
edib. Yeganə gəlir yeri bu olub, amma
heç vaxt bu işə barmaqarası baxmayıb, başqa həmkarları kimi başdansovdu yazılar yazmayıb. İyirminci illərin axırlarından
otuzuncu illərin axırlarına qədər
doqquz uşaq kitabı çap olunub. 1931-ci ildə antisovet təbliğatı aparmaq iddiasıyla birinci dəfə həbs olunub, üçillik sürgünə məhkum
olunub, sonra qərar dəyişdirilib,
qısa müddətə
Krıma sürgün
edilib. 1932-ci ilin oktyabrında Leninqrada qayıdıb.
1941-ci ilin avqustunda
"ətrafında ruh
düşkünlüyü yaratmaq" iddiasıyla ikinci dəfə həbs olunub (dostlarının qeydlərindən
Xarmsın müharibəyə
mənfi yanaşdığı
və heç bir halda əsgər
forması geyinməyəcəyini
dediyi məlumdur).
Güllələnmədən qaçmaq üçün
özünü dəliliyə
vurub, psixiatrik xəstəxanaya yatırdılıb.
1942-ci ilin fevralında,
Leninqradın blokadası
vaxtı, xəstəxanada
ölüb. 1960-cı
ildə Xarmsın bacısının ərizəsi
əsasında prokurorluq
Xarmsa bəraət verib. Basdırıldığı
yer dəqiq bilinmir, çox güman blokada vaxtı ölənlərin
basdırıldığı Piskaryov qəbiristanlığındadır.
Sağlığında böyüklər üçün
yazdığı cəmisi
iki şeiri çap olunan Xarms yaradıcılığı
boyu çoxsaylı şeirlər, hekayələr,
lətifələr, səhnəciklər
yazıb. Ən əsas əsərləri
"Hadisələr" hekayələr
silsiləsi, "Yelizaveta
Blum" pyesi və
1939-cu ilin birinci yarısında yazdığı
"Qarı" povestidir.
Povest yetmişinci illərdə samizdatda yayılmağa başlayıb,
xaricdə çap edilib. Yenidənqurma vaxtı Rusiyada
da çap olunub.
Professor arvadının
taleyi
Bir dəfə
bir professor nəsə
yedi və ürəyi bulandı.
Arvadı
gəlib soruşdu:
- Sənə nə olub?
Professor dedi:
- Heç nə.
Arvadı qayıdıb getdi.
Professor taxta uzandı,
dincəldi və durub işə getdi.
İşdə sürprizlə qarşılaşdı,
gördü ki, maaşını azaldıblar,
650 rubldan 500 rubla salıblar.
Ora getdi, bura getdi, heç
nə kömək etmədi. Professor direktorun
otağına getdi, direktor onu qovladı.
Sonra mühasibin yanına getdi, mühasib dedi:
- Direktora müraciət edin.
Professor qatara oturub
Moskvaya yollandı.
Yolda zökəmə
tutuldu. Moskvaya çatdı, amma platformaya düşə bilmədi.
Professoru xərəyə qoyub xəstəxanaya apardılar.
Professor dörd gün
xəstəxanada yatdı
və öldü.
Professorun meyitini krematoriyada yandırdılar, külünü
bankaya tökdülər
və arvadına göndərdilər.
Professorun arvadı oturub kofe içirdi. Qapının
zəngi çalındı.
Nə baş verir?
- Sizə bağlama gəlib.
Arvad sevindi, ürəkdən güldü, poçtalyona
əlli qəpik şirinlik verdi
və bağlamanı
açdı.
Bağlamadan içində kül
olan banka
və yazı çıxdı: "Bu da
sizin ərinizdən qalan".
Professorun arvadı bərk kədərləndi, üç
saat ağladı və bankadakı külü basdırmağa
yollandı. Bankanı qəzetə büküb yaxınlıqdakı bağa
gəldi.
Professorun arvadı xəlvət xiyabanlardan birinə çatdı, bankanı torpağa basdırmaq istəyəndə qoruqçu
gəldi.
- Ey, - qoruqçu qışqırdı, - burda
nə edirsən?
Professorun
arvadı qorxub dedi:
- Bankayla qurbağa tutmaq istəyirdim.
- Hə, - qoruqçu dedi, - ona eybi
yox. Amma bax ha, otları tapdalamaq olmaz.
Qoruqçu gedən kimi professorun arvadı bankanı torpağa basdırdı, torpağı
tapdalayıb hamarladı
və bağda gəzişməyə başladı.
Bağda bir matros ona
yaxınlaşdı.
- Gəl gedək, - dedi, - gedək yataq.
O dedi:
- Gündüz nə üçün yataq ki?
Matros isə dediyini təkrarladı: yataq, yataq. Doğrudan da, professor arvadının
yuxusu gəldi.
O, küçəylə gedir,
həm də yatmaq istəyir. Ətrafda yaşıl, göy adamlar qaçışır, o isə
yatmaq istəyir. O gedir və yatır.
Və yuxu görür. Görür ki, Lev Tolstoy ona tərəf gəlir, onun əlində güvəc var. Arvad ondan soruşur: "Əlinizdəki nədir?"
Tolstoy güvəcin içini
göstərib deyir:
- Bax, - deyir, - mən bura batırmışam
və indi də camaata göstərməyə
aparıram. Qoy, - deyir, - hamı baxsın.
Professorun arvadı da baxmağa başlayır və görür ki, qabağındakı
Tolstoy deyil, o, tövlədədir
və tövlədə
toyuq var.
Professorun arvadı toyuğu tutmağa çalışır,
toyuq divanın altına girir və dovşana dönür.
Professorun
arvadı dovşanın
dalınca divanın altına girir və yuxudan oyanır.
Oyandı. Baxanda gördü ki, doğrudan da, divanın altında uzanıb.
Divanın altından çıxanda
gördü ki, öz otağındadır. Stolun üstündəki kofe soyuyub və kağızda yazılıb:
"Bu da sizin ərinizdən qalan".
Professorun arvadı yenə ağladı və oturub soyuq kofeni
içdi.
Birdən qapının zəngi çalındı. Nə baş verir?
- Gedək.
- Hara? - Professorun arvadı soruşdu.
- Dəlixanaya. - dedilər.
Professorun arvadı qışqırıb
müqavimət göstərməyə
başladı, amma onu tutub dəlixanaya
apardılar.
Tamamilə sağlam olan professorun arvadı indi dəlixanadakı çarpayıda oturub, əlindəki tilovla döşəmədəki xəyali
balıqları tutur.
Professorun
arvadı, həyatda tutmalı olduğu yeri tuta bilməyən
minlərlə bədbəxtə
sadə bir misaldır.
21 avqust 1936-cı il
Puşkin haqda
Puşkin haqda heç nə bilməyən adama, onun haqda
danışmaq çətindir. Puşkin
böyük şairdir.
Napoleon Puşkindən balaca
adamdır. Bismark da Puşkinlə müqayisədə heç
nədir. I, II, III Aleksandrlar
da Puşkinlə müqayisədə sabun köpükləridir. Belə
baxanda, hamı Puşkinlə müqayisədə
sabun köpüyüdür,
amma Puşkinin özü Qoqolla müqayisədə sabun köpüyüdür.
Buna görə də Puşkindən yazmaq yerinə, yaxşısı
Qoqoldan yazım.
Amma Qoqol elə nəhəngdir ki, onun haqda heç
nə yazmaq olmaz, buna görə
də Puşkindən
yazsam daha yaxşı olar.
Amma Qoqoldan sonra Puşkindən yazmaq yaramaz. Qoqoldansa yazmaq olmaz. Yaxşısı
heç kim haqda heç nə yazmayım.
1936
Daniyil Xarms
Tərcümə etdi: Həmid
PİRİYEV
Ədəbiyyat qəzeti.- 2019.-
2 mart.- S.15.