Henrix Böll, Köln və mən

Almaniyada, nədənsə, payız tez keçib-gedir. Hələ sarı yarpaqların qoxusuna doymadan bir də baxırıq ki, qış gəldi. Qış qarla, soyuqla gəlsə, yaxşı olardı. Amma sislə, yağmurla və insanın içini qaraldan qara buludlarla gəlir. Artıq hər gün soyuq və islaq səkilərdə addımlamaq, uzaqlardakı ipisti günəşi özləməkdən başqa çarəniz yoxdur. Yurdunuzdan gətirdiyiniz türkülər hələ də könlünüzdə və dilinizdədirsə, o səkilərdə addımlamaq az da olsa xoş gəlir insana... Bir də şeirlər... Bu sıralar Nəcib Fazilin "Bu yağmur, bu yağmur" şeirini təkrarlamaqdan yoruldum və "Kaldırımlar" şeirinə sarıldım. Hər addımda ondan bir bənd oxuyuram:

"Kaldırımlar, çilekeş yalnızların annesi;

Kaldırımlar, içimde yaşamış bir insandır.

Kaldırımlar, duyulur, ses kesilince sesi;

Kaldırımlar, içimde kıvrılan bir lisandır".

Yad, soyuq və dilsiz səkilərlə danışmaq nə acıdır!

Dünən yenə hava sisli, yağışlı idi. Bu yağış insanı bezdirən, üsyan etdirən bir yağışdır. Dayanmadan, incə-incə yağar. Bəzən yağdığını belə hiss etməzsiniz. Bir də baxırsınız ki, başdan-ayağa islanmısınız. Bəlkə də, buna görə Türkiyədə belə yağışa "axmaq isladan" deyirlər... Nə isə... Səssizcə çıxdım evdən. Həftədə bir dəfə Reyn çayına qədər piyada gəzirəm. Biz Kölnün şərqində yaşayırıq. Çaya qədər 4-5 kilometrlik yolumuz var. Oraya vardığımda əgər nəşəm yerindəsə, dəmir körpüdən qarşıya keçər, Karl Marksla Engelsin bir zamanlar yaşadıqları evin qarşısındakı kafedə kofemi içib geri dönərəm.

Bu dəfə kefsiz idim. Maşınla yola çıxdım. Zooparkın körpüsündən keçib, köhnə şəhərə doğru yol aldım. Bu yaxınlarda hərdən qarşısından keçdiyim bir yer vardı. Kölndə yaşamış almanların Nobel mükafatlı yazıçısı Henrix Böllün evi... Hansı şəhərə getsəm, orada mütləq ya bir şair, ya da yazıçı evi axtarıb taparam. Düsseldorfda şair Henrix Heynin, Ştutqartın Marbax qəsəbəsində Şillerin evlərini tapmış, onların şeirlərindən parçalar oxumuşdum. O məkanları tapdığımda yalnız olmadığımı, kitabını oxuduğum və adı mənə yad olmayan birisiylə yaxınlıq qurduğumu düşünüb rahatlayıram. Parisə ilk getdiyimdə də Yəhya Kamalın yaşadığı pansionu və davamlı getdiyi Monparnasdakı "Closerie des Lilas" adlı kafeni də axtarıb tapmışdım. Şairin adının yazıldığı masaya baxarkən dilimə onun o günlərdə yazdığı şeirdən misralar gəlmişdi:

"Eski Paris'de bir ömür geçti

İdeal rüzgarıyla hür geçti...".

O kafedə həm də böyük şairimizin masasında oturub kofe içmişdim. Amma ruhu orada yalnız deyildi. Kafedə yazılana görə, Lenin, Trotski, Sartr kimi məşhurların da yolu bu kafedən keçmişdi. Hətta Heminqueyin "Günəşdə doğular" əsərini bu kafedə yazdığını söyləyirdilər. O gündən sonra Parisdəki qəribçiliyim də beləcə sona yetmişdi. Ən böyük şairimizin ayaq izləri burada yanımda idi bax beləcə...

Kölndə də könlümü belə şeylərlə ovuduram. Hər küncündə bir tanış yazıçı və ya şair axtarıram. Hər kafesində şeir dadında bir kofe içməyə çalışıram. Bəzən rəssam və memar Klaus Uhliqin evinin qarşısında durar, onun pəncərələrinə baxaram, bəzən də Henrix Böllün beşmərtəbəli, pəncərə və qapı kəmərləri bəzəkli evinin qarşısından keçərkən yadıma onun "İrlandiya gündəmi", "Saat 9.30-da bilyard" romanlarından hadisələr düşür.

Allah bilir neçə dəfə bu gözəl evin qarşısından keçmişəm. Binanın ikinci mərtəbəsində yazıçı son günlərini yaşayıb. Evin qarşısında kiçik bir bağça var. Qocaman çinar ağacı yarpaqlarını tökmüş bu bağçaya.

O evə yaxın olan "Cafe Reichard"ın həyətində maşını park etdim. Böll, əcəba, bu kafedə oturub bir kofe içdimi, bilmirəm! Qapının üstündə 1855 və böyük bir "R" hərfi olan bu kafeyə kimlər gəlməmiş ki! Həftə sonları iki çex sənətçinin piano və skripka çaldıqları, hətta 80 yaşlarında saçları, dodaqları boyalı şux alman qadınlarının qəhqəhə çəkib rəqs etdikləri bu kafe bəlli ki, içində musiqi və nəşə ilə birlikdə bir tarix yaşadırdı. İkinəfərlik bir masada oturdum və tədirginliklə sağa-sola qaçan ofisiantlara baxdım. Görəsən, bunlardan hansı Henrix Böllə xidmət etmiş, ona çay, kofe gətirmişdi?

1970-ci illərin alman kinosuna damğasını vuran gözəl və uğurlu aktrisası Romi Şnayder Alen Delondan ayrıldıqdan sonra ən depressiv anlarında Henrix Böllə məktublar yazıbmış. Hətta: "Nə olar, məktublarıma cavab ver", - deyə yalvarırmış. Böll ona bir sətir belə cavab yazmamışdır. Çünki nədənsə, Rominin heç bir məktubu ona çatmamışdı.

Henrix Böll nə qədər Almaniyadakı solçu etiraz mitinqlərini dəstəkləsə də, Sovet İttifaqından qaçan yazıçılara da qucaq açmışdı. 1974-cü ildə Sovet İttifaqından ayrılmaq məcburiyyətində qalan Aleksandr Soljenitsin və Lev Kopelev kimi yazıçılar aylarla onun evində qalmışlar.

İkiyə bölünmüş Almaniyada başa düşülməyən yazıçı xüsusilə 1972-ci ilin dekabrında burada terror olayına girişən Qızıl Ordu mənsublarını dəstəklədiyinə görə alman polisinin qara siyahısına düşmüş, evi bir neçə dəfə polislər tərfindən basılıb axtarılmışdı.

Məşhur yazıçı 1984-cü il, iyunun 16-da vəfat etmişdir. Kitabları otuzdan çox dilə tərcümə edilmiş, milyonlarla satılmışdı. Ölümündən az öncə təkrar katolik kilsəsinə üzv olduğu deyilsə də, katolikləri ən çox tənqid edən də Henrix Böll olmuşdur. 1975-ci ildə mətbuata verdiyi bir müsahibəsində katolikləri əsəbləşdirmişdi: "Katolik kilsəsi Almaniyada kapitalist qanunlara görə qurulmuş bir şirkətdir".

Bütün bunlara rəğmən Böll vəsiyyətində katolik adətlərinə uyğun dəfn mərasimini vəsiyyət etmişdi. Bu vəsiyyəti alman katoliklərinin bir qisminin etirazına rəğmən Vatikan onun katolik məzhəbinə görə dəfn olunmasına razılıq vermiş və yazıçının cənazəsi Köln yaxınlığındakı Mertində alman prezidenti Veisşkerin də iştirakıyla bir katolik qəbiristanlığında dəfn edilmişdi. Onun ölümündən sonra on doqquz il yaşayan, 2004-cü ildə vəfat edən Böllün yanında basdırılan Annamari Böllün həyat yoldaşına aid olan: "Acısı, hüznü olmayan insan nə işə yarar?" sözünü tez-tez təkrarladığını söyləyərdilər.

İki ildən bəridir ki, liseylərdə, universitetlərdə və müxtəlif dərnəklərdə 100 illiyi qeyd edilən Henrix Böllün bir sözü nə zaman qələmi əlimə alsam, məni dərin düşüncələrə daldırar:

"Yazarkən, sadəcə, yazarkən dünyanı dəyişdirə bilirəm".

Əcəba, dəyişən dünyaya mən nə qədər təsir edə bilirəm?

Orxan Aras

Ədəbiyyat qəzeti.- 2019.- 8 mart.- S.25.