Faiq İsmayılov şeirlərinin minimalist

təhlili antiminimalist kontekstdə

"Sevgi adamın içində" şeirində kadrarxası vizuallıq

Şeir oxucuya müxtəlif cür təsir edir. Poeziya sənəti öz poetik imkanlarını daha çox nitq prosesində göstərir. Hətta Yəhya Kamala görə, şeirin yaxşı və ya pis olması qiraət, ifadəli oxu zamanı aydınlaşır. Ustad Yəhya Kamal şeiri iki yerə bölür. Xalis və saxta. Şeir sənətinə dəxli olmayan şeir oxucunun və ya bədii qiraət ustasının nitqində sönük və məzmunsuz bir şəkildə yaddaşdan silinir. Xalis şeir isə bir nəğmə kimi dili, nitqi və ruhu şəffaflaşdırır. Faiq İsmayılovun şeirləri də xalisdir. Orqanik sözlərdən yaranan şeir sənətidir. F.İsmayılov poeziyasında vizuallıq kadr önündən çox, kadr arxasında davam edir:

Sevgi adamın içində

çiçək kimi açır.

Səssiz-sözsüz

nəğmələr kimi,

kəpənəklər uçur

solumdan, sağımdan.

...Yaşım azdı,

boyum uzun,

xəbərim yoxdu ağlımdan.

Hərə öz ağlına görə

ağlımı ölçür...

Sevgi adamın içində

çiçək kimi açır!

"Sevgi adamın içində" şeiri sübut edir ki, İsmayılov poeziyası kadr arxasında, ən məhrəm və mübhəm bir məqamda öz poetik enerjisini, bədii gücünü genişləndirir. Çünki sevginin daxili qatı, mahiyyəti onun vizual tərəflərindən daha doğmadır. Elə Faiq də bu duyğunu şeir sənətinə çevirir. "Sevgi adamın içində çiçək kimi açır". Hadisələr kadrdan kənarda, arxa planda davam edir. İçə, daxilə çəkilməyin estetikası dərinləşir. Şairin və oxucunun qəlbində dərinləşən sevgi bumeranq effekti ilə ətrafa yayılır. Dalğa impulsları öz əzəli və əbədi funksiyasını yerinə yetirir. Ömür ötüb gedir. Və biz sığınırıq sevginin qoynuna. Axı orda daimi yaşamaq şansı var. Faiq kimi.

Saat metaforu:

mikro və makro miqyasda

Bəzən:

Vaxtın yarpaq-yarpaq

töküldüyünü,

saatlar istəmir

bizə bildirə...

saatlar gündüzlər

səssiz işləyir.

"Saatların səssizliyi" şeirində fiziki və metafiziki ölümün vaxt, zaman kəfkirindəki poetik sükutu ilə üzləşirik. Gündüzlər ölür, gecələr ölümün sürəti yaxalayır bizi. Onda hara qaçıb gedək. Necə edək ki, bir anın, saatın, ayın, ilin və ömrün ölümünü əngəlləyək? Bu hal ancaq və ancaq "sevgi adamın içində çiçək kimi aç"dığı məqamdan etibarən başlayır. Faiqin nadir və zərif sevgisitək. "Ölüncə neçə-neçə qapıdan keçir adam" deyən Ramiz Rövşənin ölüm haqqında poetik-fəlsəfi birləşdirdiyi ovqat necə idi? Ana bətnindəki həyatın ölümü, uşaqlığın, gəncliyin ölümü, hər anın və saniyənin əldən çıxaraq ölməsi... Faiq İsmayılov sevgi və mərhəmət duyğusu ilə yaşamağı seçir. Şair belə bir həqiqətə çatmaq üçün çaba göstərirsə, sərhədlər aradan götürülür. Saatların gündüz və ya gecə səssizliyi heç bir əhəmiyyət daşımır. Zaman, məkan, bədən, yemək kimi sərhədlərdən, lokallıqdan ruh xilas edir özünü. Faiq lokallıqdan qlobal mühitə, mikro poeziya çevrəsindən makro sənət dünyasına daxil olur.

Şeirdə bumeranq effekti

Və:

Korlar əsasının səsinə,

quşlar baharın nəfəsinə

tapır yolları

Bir də hər işi

müşkülə düşən talesizlər,

ilıq, doğma

nəvazişdən xəbərsizlər

var bu dünyada.

Yolları insan mərhəmətində

gəzirlər.

Mərhəmət

it qabağına atılan sümük,

dilənçi camına atılan qəpik

deyil...

Korlar əsasının səsinə,

quşlar baharın nəfəsinə

Tapır yolları.

"Mərhəmət it qabağına atılan sümük, dilənçi camına atılan qəpik deyil". Bu, mərhəmət hissi haqqında oxuduğum ən fərqli misradır. Axı mərhəmət qarşılıq tələb etməyən ali duyğudur. Sevgi ən azından bir ümid, bir baxış, nəvaziş arzulayır. Mərhəmət bu keyfiyyəti ilə sevgidən belə fərqlənir. Faiq İsmayılov kadr arxasında yaratmış olduğu bumeranq effektini davam etdirir...

Olum və ölüm

xoşbəxtlik kontekstində

Faiq xoşbəxtliyə tələsməsə də, iynə boyda şeirlərinin daxili və xarici təsir gücünə görə xoşbəxtdir:

Xoşbəxtliyi

əlindən salmamaq üçün.

xoşbəxtlər dönürlər qorxağa.

Xoşbəxtlik

Yaş balıq kimidi, dostum...

Doğrudan da, xoşbəxtlik yaş balıq kimidir. Arzu və istəklərin ekstaz halında belə, səksəkədəsən. Qorxursan, qorxursan ki, bu xoş anlar bitəcəkmi? Faiq xoşbəxtliyi ölüm və həyat arasında qalmağa bənzədir. "Yaş balıq kimi" təşbehi ilk baxışda qəribədir. Daha sonra balığın yaşlığı ilə yaddaşı-yaddaşsızlığı arasında əlaqə yaradanda duyğu estetikası ilə fikir poeziyası birləşir. Bir neçə saniyədənbir yaddaşı təzələnən yaş balıq su hövzəsindən kənarda çabalayır. Yaddaş təzələndikcə şok effekti yaşanır. Beyin bütün bədəni sarsıdır. İnsan da xoşbəxtlikdən həmişə qorxur. O qorxunun travması ağır, ömürlük fəsadlar buraxır ruhda və bədəndə. Cismin patologiyası ilə ruhun metafizikası tarazlanır. Ekzistensial, çıxılmaz anlar başlayır. Faiq xoşbəxtlik fobiyasını poeziyaya gətirir. Dostoyevski "Cinayət və cəza" romanında, Faiq "Yaş balıq" şeirində xoşbəxtliyin şüuraltındakı xassəsini, obrazını üzə çıxarır. Xoşbəxtlik barədə retrospektiv bir baxış bucağı formalaşır. Bəlkə də, ən böyük xoşbəxtlik o duyğudan qaçmaqdır, imtinadır. Bəlkə də, şairin özünə və bütün oxucularına verdiyi təsəllidir. Bu təsəlli ardıcıl və inadkar bir tezlikdə yenilənir:

Heç vaxt tələsmirəm

Xoşbəxt olmağa!

Daxilə çəkilməyin estetikası: təbiət

"Sevgi adamın içində" şeirində başlayan daxilə, içə çəkilməyin estetikası başqa bir şeirdə kadr arxasına, kulisə keçidlə davam edir. İnsan təbiətə üz tutarsa, bütün dərdlərdən arına, təmizlənə bilər. Faiq "Təmizlənmə" şeirində Tanrının təşbehi təbiət qoynunda təbiətin təşbehi insanı sakral bir katarsisə dəvət edir. İnsan təbiətlə anlaşırsa, xoşbəxtlik və bədbəxtlik seçiminə ehtiyac qalmır. Hətta həmin an bu haqda baş yormağa dəyməz:

Oturmuşam

Ay işığının,

ot ətrinin,

Böcək nəğməsinin içində.

Qu tükütək yüngüləm.

Heç bilmirəm.

nə var, nə yox

Ay işığının,

ot ətrinin,

böcək nəğməsinin içində.

Mən də belə dəliyəm.

Təbiətə, ilkinliyə qayıdış nəsrin və kinonun mövzusu kimi maraq doğurur. Nəsr və kinonun təsvir imkanları bu mövzunu geniş planda işləməyə rəvac verir. Mövlud Süleymanlı nəsri və Jan-Lük Qodar filmi (fərqli aspektlərdən olsa da) təbiət və insan mövzusuna yeni söz, rəng, plastika və fikir gətirib. M.Süleymanlı "Yel Əhmədin bəyliyi" əsərində pul, karyera və hərisliyin insanı təbiətdən ayırma faciəsi unikal bir dil kateqoriyasında canlanır. Yel Əhməd pul və ərazi zəbt etmək üçün təbii, orijinal olan bütün dəyərlərdən uzaqlaşmağa üz tutur. Qodar "Əlvida, dil" filmində Tanrı-təbiət- insan münasibətlərini bir itin bədənindəki natural gözəllikdə qovuşdurur. İtin təbiətlə əlaqəsinin natural vəziyyəti ən canlı, orqanik dildir, ünsiyyət vasitəsidir. İnsan isə hımin təbiilikdən uzaqlaşdığı üçün nə özünü, nə təbiəti, nə də ki, ünsiyyət saxlamaq üçün məxsusi bir dil vahidini tapır. Bu baxımdan Faiq İsmayılov "çiçək ətirli duyğuları" poeziya ilə nəsrin sərhədlərində ifadə edir. Təbiətlə özünü - insanı qovuşdurur. M.Süleymanlıdan da, Qodardan da fərqlənir. Axı birləşdirir, təsdiq edir. İnkar etmir, uzaqlaşdırmır:

Bir bəyaz gecədi

adamlar çoxdan yatıb.

Mənəm səssiz-səmirsiz

pəncərənin önündə

göz qırpmadan oturan.

Sükut necə gözəldi,

lap həzin nəğmə kimi.

Çiçəklər çoxdan solub,

Amma çiçək ətri var

bütün duyğularımda

Poeziya və nəsrin sərhədləri: "Tanış nəğmə"

"Tanış nəğmə" şeirində isə poeziya və nəsrin sərhədləri musiqili, ritmik, ahəngdar bir üslubda bir-birindən ayrılır. Faiqin heca vəzninə müraciəti də fərqlidir. "Bənövşə", "Sənin əlin - ürəyim" şeirləri də hecadadır. Ancaq poetik fiqurlar, qafiyə və bölgü sistemi yenidir. Təkrarlamır, yenini yaradır. "Tanış nəğmə"də yağış damcısı ilə kədər, musiqi ilə hüzn izdivaca girir. Nəhayətdə poeziya sənəti doğulur:

"Damcı pəncərədə sürüşən kimi,

sürüşür qəlbimdə bir soyuq kədər.

O tanış nəğməni kimdi oxuyan?

deyin oxumasın, mümkünsə əgər.

Ya da susdurmayın qoyun oxusun.

Onunçün şirindi bəlkə bu nəğmə

Ürəyim titrəyir... Yoxdu qorxusu,

Yumub gözlərimi dinləyirəm mən.

"Sənin əlin - ürəyim" şeirində klassik forma, modernist məzmun

"Sənin əlin - ürəyim" şeirində sevgi lirikası tarıma çəkilmiş orijinal metafor poetikası əsasında yazılıb. Şeirin vəzni və qafiyə quruluşu şeir üçün məxsusi bir dəyər ifadə edir. Çünki məzmun forma ilə uzlaşır. Modern, sərbəst şeirin təmsilçisi Faiq klassik şeir şəklinə də yeni deyimlər qazandırır. "Sənin əlin - ürəyim" şeirinin fonetik strukturu, ahəngi, harmoniyası, ritmi, daxili estetikası, stilistikası, fərdi və ümumi məzmunu Faiqin nəzəri və praktiki bilik və bacarıqlarına əyani sübutdur. Heca vəzni məna estetikası kontekstində yeni bir forma libası geyinir. Necə ki, şeirdə aşiqin ürəyi məşuqun əllərinə verilir. Metaforun köçürmə - köçürülmə əməliyyatı duyğularda baş verir. Məzmun olduqca sərbəst, müstəqil hərəkət edir. Ancaq bu asudəlik formanın sərhədlərində sonsuz bir məna çaları ilə dövrə vurur. Fonetik və leksik vahidlər bircə bəndlik şeirdə geniş bir estetika xəritəsi çəkir. Oxucu - şair - mətn və duyğuların harmoniyası öz ritm intervalında qovuşur. Faiqi görmək oxucuların əksəriyyətinə qismət olmayıb. Ancaq onun şeirləri ilə görüş daha məhrəm və doğmadır. Faiq fəlsəfə və ədəbiyyatı birləşdirən metafor ustasıdır. Özü də bu məcazlar fikri hadisə olaraq qalmır. Şeir sənətinin parametrləri ilə təqdim edildiyi üçün fərqlidir. Faiq "Sənin əlin - ürəyim" şeiri ilə formanın eynilik, məzmun və ifadənin fərqlilik adlı qızıl ortasını yaradır:

Baxmaq istəyirəm gözlərinə mən,

Ancaq baxışların dönüb qaçır hey.

Əllərin üşüyür, gizləmə məndən,

Verim ürəyimi əllərinə gey!

Bu tip bənzərsiz metaforlar tək və unikal istedad Musa Yaqubun şeirlərində də əsas keyfiyyətlərdən biridir. Musa Yaqub şeirlərində təşbeh və metaforlar təbiətin özüdür. Faiqin təbiət şeirləri modernist səciyyə daşıyır. Üşümək və qızınmaq, ölüm və həyat, tənhalıq və qələbəlik tematikası sənətin transestetik mərhələsi olan modern həyatda duyğu reflektorlarıdır.

Şeirdə qeyri-müəyyənlik dövrünün peyzajı

Faiqin "Yarpaqsız budaqlar" şeiri ölüm haqqında transestetik elegiyadır:

Külək əsir,

yarpaqsız budaqlar

qəzəbli barmaqlar kimi

hədələyir payızı.

Hardasa cənubda,

köçəri quşların yuxusuna

bit daraşıb.

Dağılır quşların

Soyuqdan yox,

Yalqızlıqdan üşüyən

çör-çöp yuvası.

Ömrün payızı üçün orijinal məcazlar sistemi yaradılıb. İnsan bəzən bədənindən keçən soyuq bir küləyi, üşümək hissini tənhalıq, kimsəsizlik kimi qavrayır, dərk edir. Yalqızlıq duyğusu əl çəkmir bəzən də. Ancaq şeirdə tənhalıq, qocalıq, ayrılıq çağı, soyuqluq köçəri quşların həyatına transformasiya edilib. Yalnız şeirin finalında ömürlərin qürub çağı olan payızın poetik mahiyyəti, semantik ovqatı özünü aşkara çıxarır. Deməli, Faiqin şeirlərində daxili rəmzlər, simvollar fərqli, gözlənilməz anları sonun başlanğıcına, mifoloji yaddaşa qaytarmaq üçün mövcuddur. Bu məqamda modern həyatın ən vacib elementi özünü göstərir. Qeyri-müəyyənlik. Həyatın başlanğıc və sonu kimi hər bir anı qeyri-müəyyənlik estetikasına söykənir. Axı dəqiq şəkildə bəlli olmayan hər şey həyəcan və heyrətvericidir. Modern həyatda isə yaşamaq, var olmaq davası fərdi, ictimai, mədəni və siyasi mühiti qeyri-müəyyənliyə itələyir. Baş çıxarmaq üçün dəyanət, dözüm, iradə və elastik münasibət, ünsiyyət tələb olunur. Faiq "Yarpaqsız budaqlar" şeirinin son misrasında ölümün obrazını yaradır. Elə "yarpaqsız budaq" ifadəsi ölümə bərabər deyilmi?

...Yarpaqsız budaqlar

qəzəbli barmaqlar kimi

hədələyir payızı.

Payız fəsli ölüm arxetipi kimi

F.İsmayılov "Dünyada payızdı" şeirində "Yarpaqsız budaqlar"da arxa planda, rəmzi çalarda təsvir etdiyi ölüm və onun kölgə arxetipini üzə çıxarır. Ölüm ali məqamdır. Ancaq onun ayrılma və ayırma xüsusiyyəti qaranlıq, "murdar" və dözülməzdir. Transestetik vəziyyət həmin qaranlıq murdarlığın şeirdə gözəl və məhzun ifadəsidir:

Payıza baxıram pəncərələrdən,

Yarpaqlar tökülür, bir-bir,

iki-bir.

Yarpaqlar tökülür,

Örtür torpağı,

Bir qarış yer hanı

Addım atasan?

Payıza baxıram pəncərələrdən,

budaqlar cansızdır,

rəngi qapqara.

Budaqlar səmaya

mıxlanmış kimi,

ağaclar çarmıxa

çəkilmiş kimi.

Mələklər hardadı,

qeybə aparsın.

Payız baxıram pəncərələrdən,

yarpaqlar hamısı

ürək şəklində.

Saralmış ürəklər,

Solmuş ürəklər

Son dəfə xırıldar

əgər tapdasan.

Alım ayağımı çiyinlərimə!

Ölüm mövzusu həyatın, var olmağın yaddaşı ilə silinir. Çünki ölüm yaddaşsızlıq deməkdir. Silinməkdir.

Lui Araqon və Faiq İsmayılovun şeirində ayrılıq motivi

Faiq "Aylı bir gecədə" şeirində ölümün yaddaşsızlığına etiraz edir. Burada vaxtın əldən çıxmasını, gəncliyin hissizliyini, qadınsızlığın mənasızlığını əks arqumentlərlə obrazlaşdırır. Faiqin bu şeirdəki poetik kəşfi budur: Kədər, ayrılıq və dərd ölümdən, heçlikdən daha yaxşıdır. Lui Araqonun "xoşbəxt sevgi yoxdur" misrası ilə Faiqin "deməli, görmüsən səadət nədir" ifadəsi arasında estetik planda bir ünsiyyət, rabitə yaranır. İlk baxışda bir-birinə zidd görünən bu misralar eşqin mahiyyətindəki kədərdə qovuşur. Çünki Faiq eşqin verdiyi səadəti ayrılıq, hicran əzabında belə yaşayır:

Aylı bir gecədə oturub yalqız,

Qəmli bir nəğməni söyləyirsənsə, -

Deməli, baş qoyub sənin köksünə

Xısınca ağlayıb nə vaxtsa bir qız.

Deməli, görmüsən səadət nədir, -

İndi bəyaz ayı gördüyün kimi -

İndi bəyaz ayı gördüyün kimi

Görürsən köksünə baş qoyub kədər.

Araqon eşqin ayrılıq bucağında mövcud olmaqdan şikayətlənir. Sevgidən kam almayan modern aşiqin ekzistensial üsyanı baş qaldırır. Faiq isə mütləq sevgidə nə dərd, nə qəm, nə də ki, ayrılıq görür. "Sevgi adamın içində çiçək kimi açır". Sevgi və ruh birləşəndə səadət hissi yaranır. Aşiq zindanda belə olsa saraylarda yaşayırmış kimi bir duyğuya bürünür.

Bioqrafiya: "Ürəyin pəncərəsi"

Faiqin ayrılıq duyğusuna münasibəti yalnız onun şeirləri ilə məhdudlaşmır. Ayrılıq bioqrafik xarakter daşıyır. Bəlkə də, şairin həyatı ilə bağılı heç kimin bilmədiyi məqamlar ikili fikirlərin yaranmasına səbəb olur. Faiqin şeirlərində ayrılıq sükut və təmkinlə qarşılanır. Sevginin mahiyyəti ilə uyuşmyan hay-haray, patetika yoxdur. "Ürəyin pəncərəsi" şeiri sevginin gözü ilə baxa bilməyin ekzistensiyasıdır. Bəzi adamlar isə bu baxışa tab gətirə bilmir. Cəsarətli və qəti olmamaq həyatı ölümlə əvəzləyir:

Bir ildi

bu şəhərdən

getmişəm.

İndi qərib-qərib

gəzirəm küçələri.

Qapıları döyməyə utanıram,

gözlərimlə döyürəm pəncərələri.

Kimin ürəyində varamsa,

pəncərədən

baxacaq...

Pəncərəni gözlərlə döymək içdəki məhrəm hisslərin aynada əks olunmasıdır. Faiqin Bakı ilə, sevgisizliklə, gücsüzlüklə vidalaşmasıdır. Hətta həyatla xudahafizləşməkdir. Şeirlərini Tanrıya əmanət etməkdir.

Su: qarğış və alqışın

məcaz dekorasiyası kimi

Həmişə qərarsız sevgililər eyni estetik məkanda görüşür və ayrılır. Sevgi qərarsızlığa, gümansızlığa çevrilirsə, yarımçıqdır, natamamdır. Ancaq Faiq İsmayılovun "Su" şeirində sevən adamın sevdiyi qadından gələn hər cür münasibəti qəbul etməsi zahiri planda klassik səciyyə daşıyır. Ancaq forma və bədii yanaşma, təfəkkür moderndir:

Mənə bir xoş söz de,

xoş söz de,

ömrümə illər calansın.

Mənə bir qarğış de,

qarğış de,

gümanım Allaha qalsın...

Arxamca ya daş at,

ya da su!

Maleviçin "Qara kvadrat"ına postekzistensial reaksiya

Faiq yalqızlığı Avropa modernistləri kimi lənətləmir. Tənhalıq hissini mənimsəyir, doğma, məhrəm duyğuya çevirir. Kazimir Maleviç "Qara kvadrat"da incəsənətin tənhalığını, bəlkə də, sonunu təsvirsizliyin və rəngsizliyin qara kölgəsinə çevirdiyi kimi, Faiq "Qara" şeirində insanı kölgətək izləyən mənliyin, eqonun zərif bədii strukturunu yaradır. Çünki "Qara" şeirində üsyan yoxdur, təsdiq, razılaşma var. Faiq insanın özüylə - kölgəsiylə barışmağının poeziyasını yaradır. Modernist struktur antimodernist məzmunda təqdim edilir:

Bir mənəm,

bir də ağ divarda

qara kölgəm...

Deyirəm nə yaxşı

tək deyiləm.

Unutmaq: yaddaş səhnəsi

"Bircə dəfə" şeirində antimodernist xətt davam edir. Kafka, Sartr, Kamyu və Coysun şüurda, cisimdə və yaddaşda axtardığı patoloji emosiyalar Faiq İsmayılovda bircə anlıq münasibətə, özünüdərkə qayıdış çabası ilə nəticələnir. Faiq çox yaxşı bilir ki, insanın özünü bircə dəfə tapması belə mistik, irreal hadisədir. Çünki insan özünü mütləq şəkildə tapsa, yaşamaq həyəcan və qovğası öləziyəcək. Ona görə də "Bircə dəfə" şeirinin qısaldılmış, minimal həddə tarıma çəkilmiş böyük süjet xətti oyun estetikası sərgiləyir. Axı insan olmaq daim özündən qaçmaqdır, unutmaq çabasıdır, yaddaşa qarşı mübarizə aparmaqdır, savaşdır:

İnsan özünü bircə dəfə

tapır bu dünyada.

İnsan özünü iynə kimi

salıb itirə də bilər.

Əgər özünü tapsan,

möhkəm yapış yaxandan.

Ülvi BABASOY

Ədəbiyyat qəzeti.- 2019.- 11 may.- S.22-23.