Məhəmməd İqbalın

"Qərbin soyuq düşüncəsini isindirən"

"Peyam-i Maşrik" əsəri

XX əsr Şərq dünyasının böyük mütəfəkkir şairlərindən biri olan Məhəmməd İqbalın yaradıcılığında "Peyam-i-Maşrik" - "Şərqdən xəbər" əsəri mühüm yer tutur. İnsanın mənəvi təkamülülndə, kamilləşməsində eşqin rolunu yüksək dəyərləndirən İqbal bir çox əsərlərində olduğu kimi, "Şərqdən xəbər" mənzuməsində də Mövlana Cəlaləddin Ruminin təsəvvüf fəlsəfəsindən bəhrələnmişdir. Əsəri türk dilinə tərcümə edən Əli Nihat Tarlan İqbal və Mövlana münasibətlərini çox doğru şəkildə ifadə edir: "Mövlananın ən böyük müridi, şübhəsiz ki, İqbaldır. Çünki onu ancaq bu dərəcədə dərin mədəniyyətə sahib bir beyin, bu dərəcədə atəşli və həyacanlı bir ruh idrak etmək haqqını qazana bilər".

M.İqbal fars dilində yazdığı "Şərqdən xəbər" əsərini 1923-cü ildə nəşr etdirir. Kitab XVIII əsrin ikinci yarısı - XX yüzilliyin ilk onilliklərində yaşamış görkəmli alman ədibi Y.V.Hötenin "Şərq-Qərb divanı"na nəzirə olaraq yazılır. İqbal Əfqanıstana ilk səfəri zamanı kitabı ingilis imperiyasına qarşı mübarizə aparan Kral Emanullah Xana təqdim edir. Əsər Əfqanıstan hakimiyyəti tərəfindən yüksək dəyərləndirildiyi üçün 1933-cü ildə Kabul Universitetinin açılışı ilə bağlı keçirilən tədbirlər zamanı İqbal rəsmi qonaq kimi də Əfqanıstana dəvət olunur.

Əsər üzərində bir neçə il çalışan İqbal hələ 1919-cu ildə dostu və tanınmış alim Seyid Suleyman Nadviyə yazdığı məktubunda kitabından da bəhs edirdi: "Hal-hazırda mən Qərb şairinin Divanına cavab yazıram və onun təxminən yarısı bitmişdir. Bəzi şeirlər farsca, bəziləri isə urdu dilində olacaq". Digər məktublarında da İqbal əsərin Hötenin "Şərq-Qərb divanı"na cavab kimi yazıldığını, bu kitabın Qərb dünyasında böyük maraq doğuracağı və ona təsir göstərəcəyini qeyd edirdi: "İndi Hötenin Divanına cavab olaraq farsca şeir məcmuəsini yazıram, artıq üçüncü qismi yazılmağa başladı. Bu mənzumənin tərcümə ediləcəyinə inanıram, çünki Avropanın intelektual həyatının hər sahəsində Qərbin soyuq düşüncələri və fikirləri bir qədər isindirilməyə çalışılacaqdır". İqbal bu əsərdə özündən əvvəlki mərhələdə Şərq ədəbiyyatının Qərbə təsirini xüsusi olaraq vurğulamağa çalışır və dünya bədii təfəkküründə Şərq ruhunun zəruriliyini ön plana çkirdi.

Əsərin "Müstəqil Əfqanıstan Dövləti hökmdarı Əmir Emanullah Xan həzrətlərinə" adlı "İthaf" bölümündə də İqbal bu barədə yazır:

Qərb diyarının piri, müqtədası alman şairi, o qədim İran şeirinin məftunu (Höte)

Şux, canlı dilbərləri təsvir edərək Frəng diyarından Şərqə salam göndərmişdi.

Mən də ona nəzirə olaraq "Peyam-i Maşrik" adlı əsərimi yazdım. Bu surətlə Şərqin gecəsinə ay işıqları səpdim".

"Qərbin soyuq düşüncələrini" Şərqin eşq təlimi ilə "isindirməyə" çalışan İqbal bu kitabını da həmin düşüncə prizmasından yazır. Buna görə də bu əsərdə Şərq və Qərbin ictimai və mədəni həyatını düşündürən bir çox məsələlər özünə yer tapmışdır.

Müsəlman birliyi ideyasının tərəfdarı olan İqbal türklərin imperializmə qarşı mücadiləsini örnək göstərərək hind və digər müsəlman xalqlarının da müstəmləkəçilərə qarşı mübarizəsini vacib hesab edir, mürşidi Mövlana Ruminin fikirlərini də əsas alaraq dünyaya və insanlara ilahi eşq bucağından yanaşır. İslam dini və təsəvvüf təliminə əsaslanan İqbal yeri gəldikcə Qərb fəlsəfəsi, xüsusilə də pozitivizmini tənqid edir, müzakirəyə cəlb edir. İnsanın ilahi varlığının dərki, eşq ilə yaradılış sirrlərinin açılması kimi fəlsəfi məsələlərə diqqət yetirir.

Elə əsərin ilk bölümündən İqbal Höteyə öz münasibətini bildirir, Qərb şairi qismində alman ədibi və Şərq şairi simasında özünü müqayisə edir, ümumi və fərqli cəhətlərə diqqət yetirir.

İqbala görə, Şərq və Qərb şairləri ölümlü dünyaya əbədi həyatdan müjdə verən vəhy sahibidirlər. Lakin Şərq şairi hələ də qan içində çırpınır. Onun incisi hələ də dünyaya sirrli və gizli qalmışdır. Burada İqbal Şərq dünyasının, xüsusilə də müsəlman ölkələrinin böhranına diqqət yetirir. "Mənim quşum öz gülüstanımda qəribdir" deyən şair yüksək qiymətləndirdiyi, "gənc, lakin ixtiyarlar kimi kamil" Əfqanıstan hökmdarına müraciət edərək müstəmləkə zülmündən, ictimai-siyasi həyatın müxtəlif problemlərindən əziyyət çəkən müsəlman Şərqinin ümumi mənzərəsini canlandırır. Əmir Emanullah Xanı "sənin himmətin mənim xəyalım kimi yüksəkdir. Parçalanmış bir milləti o himmət birləşdirmiş, monolit bir varlıq halına gətirmişdir" sözləri ilə təsvir edən İqbal digər müsəlman dövlətlərinin ağır vəziyyətini önə çəkir:

Ey məqamı yüksək padişah, görürsən ki, bizim günəşimizi buludlar örtməyə başladı. (Şərq və islam aləmi fəlakətə doğru gedir).

Ərəblər səhralarında yollarını itirdilər. Artıq sözlərində illallahın hərarəti qalmadı.

Misirlilər Nil girdabına düşmüşlər, böyük filə bənzəyən Turanlıların himmət damarları açılmış.

Osmanlı dövləti hadisələrin pəncəsi altına düşmüş, iztirab içində. Şərq və Qərb onun tökülən qanlarından laləzara dönmüş.

Eşqdə Salam tərzi və üslubu qalmadı. İran torpağı hələ də var, lakin iranlı yox.

Onun gövhərindəki həyat, şövq və hərarət uçub getdi. Könlündə o qədim atəş dondu qaldı.

Hind müsəlmanı mədəsinin qulu olmuş, xudbin olmuş, könlündəki din hissini qoparıb atmış.

İqbal kiçik mənzum parça içərisində müxtəlif Şərq ölkələrinin üzləşdiyi daxili və xarici çətinliklərin xülasəsini təqdim edə bilir. Çünki klassik Şərq mütəfəkkir şairlərinin izi ilə gedən İqbal "Haqq mənə mülk və din rəmzlərini bildirdi.

İqbala görə, Qərbi "aydınladan", inkişaf etdirən, "ayrandan yoqurt yaradan" pozitivizmin qaynaqları "Quran"da da mövcuddur...

İqbalın Qərb pozitivizminə qarşı Şərqin eşq fəlsəfəsini qoyması bütün əsərin əsas məzmun və ideya xəttini təşkil edir. Fiziki göz və bəsirət gözünü müqayisəyə gətirən mütəfəkkir şair çox mənalı şəkildə yazır:

Mənim bu görən gözdən bir şikayətim var. Çünki mən təcəlli edincə nəzər mənə pərdə olur.

Əsərin "Allah ilə insan arasında bir söhbət" bölümünün "Eşq" adlı parçasında İqbalın eşq təlimini və onun əsas qaynaqlarını aydın şəkildə müşahidə edirik. İqbal yazır ki, həqiqətləri aradığı zaman kilsəyə, Kəbəyə gedir. Bütün dini ehkamları və fəlsəfi təlimləri nəzərdən keçirir, axtarışları qəlbinə ilahi eşqin daxil olması ilə bitir. "Bu əsnada sənin eşqin məni yaxaladı və müşkülümü həll etdi. Varlıq nədir, yoxluq nədir, mənə öyrətdi. Ağıl bütxanəsini Kəbəyə çevirdi" deyən şair yazır: "Mən artıq eşqdən başqa bir şey bilmirəm, düşünmürəm. Hər kəs mənə nə deyirsə, desin, vecimə deyil. Artıq elmə daha ehtiyacım yoxdur. Mən sadəcə yanaram, ağlaram, qıvranaram, əriyərəm".

Burada Mövlananın "Həmdim, bişdim, yandım" sözləri ilə ümumiləşdirdiyi düşüncəsinin təsirini görməmək mümkün deyil. Mövlanaya görə, yalnız eşq, sevgi ilə Haqqa bağlanan qəlb ona yetişə bilər: "Ağıl ilə insan Allaha çata bilməz, yarı yolda qalar. İnsan ilə Allah arası bir dəniz məsafəsidirsə, ağıl bu dənizdə üzgüçü, eşq isə bir gəmidir. Üzmək gözəldir, lakin uzun bir yolçuluq üçün yetərli deyil. İnsan üzərkən yorula bilər, boğula bilər. Lakin gəmiyə minən hədəfinə qovuşar". Mövlana "eşqi nə qədər izah etsəm, tərif etsəm, yenə də onu təsvir etməyə insan dilsiz qalır" düşüncəsinə sahib mütəfəkkir şairdir. Mövlanaya görə, eşq sözlərlə anlatılmaz, yaşanır, ruhunda hiss edilir, eşqin dəlili eşq özüdür, çünki o ilahi xislətə sahibdir:

Eşqi və aşiqliyi yenə eşq izah edər.

Günəşə dəlil yenə günəşdir.

Sənə dəlil lazımdırsa, günəşdən üzünü çevirmə.

İqbal da öz mənəvi mürşidinin düşüncəsini davam etdirərək, eşqi yaradılışın əsasında və Yaradana qovuşduran yeganə qüvvə kimi şərh edir. Şərqin təsəvvüf təliminin eşq fəlsəfəsini Qərb pozitivizminə qarşı qoyan İqbal "Fransız filosofu Ogüst Kont ilə bir işçi arasında söhbət" bölümünün "Mövlana və Göte" adlı hissəsində Mövlananın dilindən Qərb mütəfəkkir ədibini dəyərləndirir. Burada təsvir edilir ki, alman şairi Höte ilə Mövlana İrəm bağında rastlaşırlar. İqbalın "Höte də o yüksək insan kimi peyğəmbər olmadığı halda, kitab sahibi olan bir şairdir" kimi təqdim etdiyi alman ədibi "qədim sirrlərə aşina olan" Mövlanaya "Faust" əsərindən "Şeytan ilə hakimin sözləşməsi" hekayəsini oxuyur. Höteni dinləyən Mövlana onun şairlik qüdrətini belə şərh edir:

Ey şeirə can verən, sən mələkləri, hətta Allahı ovlayan bir şairsən.

Sənin təfəkkürün könül köşəsinə çəkildi və bu əski cahanı yenidən yaratdı.

Sən tən içində ruhun iztirab və səadətini görən insansan.

Sən sədəf içində incinin yarandığını görən insansan!

İqbal Mövlananın dilindən Hötenin eşq sirrinə sahib olduğunu xüsusilə diqqətə yetirərək, əsas düşüncə hədəfinə doğru yönəlir:

Eşq sirrindən hər kəs xəbərdar olmaz. Hamı bu dərgaha daxil ola bilməz.

Yalnız xeyirli yaradılan və xilqətin əsrarına məhrəm olan insan anlaya bilər ki, zəka və məharət şeytandan, eşq isə Adəmdən gəlir.

Bu nümunədən İqbalın Göteyə münasibəti tam aydınlaşır. İqbal alman ədibini yüksək qiymətləndirir və Mövlananın dili ilə ona dəyər verməklə Hötenin dünya ədəbiyyatı və fəlsəfi fikrindəki yüksək mövqeyini göstərir. Bu bölümdə Ogüst Kont, Hegel və Berqsondan da bəhs edən İqbal onlardan fərqli olaraq yalnız Höteni Mövlananın dilindən və eşq əhli kimi səciyyələndirir. Burada Avropada təhsil alan və Qərb dünyasını yaxından tanıyan İqbalın insanlığın ağıl, elm və təcrübə ilə yanaşı, qəlb sirrlərinə vaqif olması, eşqi bilməsinin zəruriliyini önə çəkməsinin şahidi oluruq. Ona görə də "Qərbli ruhu" bölümündə şair fransız aliminə müraciətlə yazır:

Eşq sehrbaz ağıldan daha cəsurdur.

Göz yalnız gül və lalənin rəngini görür. Halbuki o rəng pərdəsinin altında azacıq görünən bir şey də var.

Elmi toplayıb yığmısan, lakin qəlbə laqeyd olmusan. O itirdiyin böyük sərvətə nə qədər acıyıram.

Bəsirə Əzizəli

Ədəbiyyat qəzeti.- 2019.- 11 may.- S.28.