"Tarixi
şəxsiyyətlərdən roman yazanda uydurmalara yol vermək
olmaz"
"Sənət hücrəsi"nin budəfəki qonağı Xalq şairi
Sabir Rüstəmxanlıdır
- Sabir
müəllim, siz uzun illərdir ki, həm də tarixi romanlar
yazırsınız. Tarixi romanlar sözsüz
ki, milli ruhun daşıyıcısıdır və müstəqillik
dönəmində bu kimi əsərlərə çox
böyük ehtiyac var. İstəyirəm, bu barədə
danışaq. Tarixi romanın yazılma
prinsipləri necə olmalıdır? Anaxronizm
tarixi romanda nə dərəcədə məqbuldur? Yazıçı tarixi roman yazarkən sənədliliklə
bədiiliyi necə uzlaşdırmalıdır?
- Mənim
fikrimcə, tarixə münasibətdə bir qanunauyğunluq
var, bu, öz milli kimliyini dərk etmək duyğusundan irəli
gəlir. Xalq öz müstəqilliyi uğrunda savaşanda və
buna nail olanda tarix daha cazibədar
görünür. Əslində, müstəqillik
uğrunda mübarizənin ən güclü silahlarından
biri də tarixdir. Millət öz tarixini dərk
edəndə daha böyük olur və nəyin, hansı
idealların uğrunda mübarizə apardığını
anlayır. Ötən əsrin 70-80-ci illərində
Azərbaycanda yaranan dərnəklər xalqın
bütövlüyü uğrunda mübarizənin ilkin
işartıları idi. Bu dərnəklər
həmin ideyaları xalqa çatdırmaq niyyətilə
yaradılırdı. Orda da söhbətlərin
çoxu tarix üzərindən aparılırdı. Yadımdadır, "Çənlibel" dərnəyində
mənim "Qan yaddaşı" şeirlər
kitabımın müzakirəsi keçirilmişdi. 80-ci illər qan yaddaşımızın, tarixi
yaddaşın oyanan dövrü idi və bu da millətin
özünü tanıması baxımından son dərəcə
əhəmiyyətli idi. O vaxa qədər
xalqımızın tarixi
saxtalaşdırılmışdı, bu da milləti
kökündən qoparmaq niyyəti daşıyırdı. Uzun illər bu zərərli siyasət
aparılmışdı və millət öz tarixindən məhrum
olunmuşdu. Tarix həm də xalqın
sabahlara doğru gedən yolunu müəyyənləşdirir.
O dövrdə tarixlə bağlı bir çox şeirlər
yazılmışdı. Mən "Cavad
xan" poemasını yazmışdım. 80-ci illərdə
"Ömür kitabı"nı
yazmışdım, amma o əsər bədii publisistika
nümunəsi idi, tarixi əsər deyildi. Əlimə
keçən tarixi ədəbiyyatı, başqa xalqların
tarix üzərinə yazılmış əsərlərini
mütəmadi olaraq oxuyurdum. M.S.Ordubadinin
"Qılınc və qələm", "Dumanlı Təbriz",
Mirzə İbrahimovun "Gələcək gün",
İsmayıl Şıxlının "Dəli Kür" və
bu kimi əsərlər bizim nəslin öz kimliyini dərk
etməsində çox mühüm rol oynamışdı. Sovet dövründə tarixi romanları çap
etdirmək o qədər də asan deyildi. Sosializmin
ilk illərində daha çox bolşevik quruculuğundan
romanlar yazılırdı. Çox təəssüflər
olsun ki, bizim böyük yazıçılarımızın
istedadı o yöndə yazılmış əsərlərə
sərf olundu. Bircə Yusif Vəzir Çəmənzəminli
istisnadır, o, xalqın milli ruhunu əks etdirən bir
neçə roman yazmışdı. "Qızlar
bulağı", "Od içində" çox gözəl
tarixi romanlardır.
- Amma o ənənə
davam etmədi.
- Bəli,
çox təəssüflər olsun, o ənənə
qırıldı. İstehsalat romanları
yazıldı, tarix arxa plana keçdi. Çox-çox
sonralar, yəni 60-cı illərdən sonra yenidən tarixə
qayıdış başlandı. Şah
İsmayıl Xətai haqqında bir neçə tarixi roman
yazıldı. Fərman Kərimzadə
"Xudafərin körpüsü"nü yazdı, Əlisa
Nicat "Qızılbaşlar"ı yazdı, Əzizə
Cəfərzadə "Bakı-1501"-i yazdı. Bəli, o fikirlə razıyam ki, tarix nəzarətsiz
bir sahə deyil, tarixə sahiblik hissi olmalıdır. Yarıfantastik, yarıtarixi əsərlərdə təxəyyüldən
istifadə etmək olar, amma o əsərin ki, mərkəzində
şəxsiyyət dayanır, yaxud hansısa real tarixi hadisə
dayanır, orda artıq uydurmalara qətiyyən yol vermək
olmaz. Tarixi roman, şübhəsiz ki, bədii
əsərdir, ancaq onun sənədlilik tərəfi gərək
heç vaxt unudulmasın. İndi daha
çox hökmdarların və müharibələrin tarixi
yazılır, bu da bəlli sənədlər əsasında
yazılır. Amma bu sənədlərdən
kənarda yüzlərlə, minlərlə süjet var ki,
bunların heç bir sənədi yoxdur. Bunu
yazıçı öz təxəyyülündə
canlandırmalıdır. Bir şərtlə,
yazdıqları o zamana, o tarixə uyğun gəlməlidir.
Mən yazdığım bütün tarixi
romanlarda heç vaxt reallıqdan kənara
çıxmamışam. Cavad xanla
bağlı roman yazanda çoxlu mənbələrə
baxdım, rus tarixçilərinin o dövrlə bağlı
yazılarında bizim tariximizə yuxarıdan aşağı
baxdıqları hiss olunur. Amma təbii ki,
o mənbələrdə həqiqəti görmək olur, mən
də o həqiqətlərə istinad etdim. Başqa cür yaza bilməzdim. Sonra
"Difai fədailəri" yazıldı.
"Difai" təşkilatı ilə bağlı
bütün tarixi sənədlərlə tanış
oldum, xeyli materialı ilk dəfə mən üzə
çıxardım. Sonra Məhəmməd Hadi
haqqında roman yazdım. Bir neçə
povestim var ki, 20-ci illərdə dağ rayonlarında xalqın
sovet işğalına qarşı mübarizəsindən bəhs
edir. "Xətai yurdu" meydan hadisələrinin
bir salnaməsidir. Daha sonra "Akademikin son
əsəri" romanını yazmışam. "Sunami" romanı isə yer-göy problemləriylə
bağlı bir əsərdir.
- Sabir
müəllim, bu əsərlərin hansındasa anaxronizmdən
istifadə etmisinizmi? Məsələn,
"Göy Tanrı" romanının dili də tamamilə
fərqlidir. Sanki qədim oğuz dilində
yazılıb. Oğuz türklərinin
tarixiylə bağlıdır. Hansı sənədlərə
istinad etmisiniz?
- Mənim
yazdığım tarixi romanların heç birində uydurma
yoxdur. "Göy Tanrı" romanı lap qədim
tarixdən bəhs edir, Oğuznamələr əsasında
yazılıb. Oğuzların tarixi
çox qədimdir, deyirlər, guya bunlar X-XI əsrlərdə
Azərbaycana gəliblər. Halbuki,
onların tarixi Miladdan öncə VI əsrlə
bağlıdır. Amma bəzi mənbələrdə
deyilir ki, Oğuz xan eramızdan iki min il əvvəl
yaşayıb. XI əsrdə oğuzlar artıq
Avropada, Asiyada cövlan edirdilər. "Dədə
Qorqud dastanı"nda da oğuzların çox qədim bir
xalq olduğu göstərilir. Bu tarix hələ
öyrənilməyib, yarımçıqdır və hind-Avropa
mərkəzçi nəzəriyyənin tərəfdarları
türkün burdakı izlərini mümkün qədər
silməyə çalışırlar. Hansı
tərəfə çəkirlər, altından türkün
tarixi çıxır. Bu tarix gec-tez
öyrəniləcək. Firdovsi "Şahnamə" əsərində
özündən min beş yüz il əvvəlin
tarixini yazıb. Orda göstərir ki, o zaman bir
İran vardı, bir də Turan vardı. Demək,
e.ə. VI-V əsrlərdə Turan dövləti olub. Mənim yazdığım Alp Ər Tunqa Oğuz nəslinin
davamçısıdır. Deyə bilərlər
ki, bu, mifik tarixdir, amma mən buna inanıram. Alp Ər Tunqanın Misir sərhədlərinə qədər
gedib çıxması tarixi həqiqətdir. Oğuznamələrdə də bu var və mən
buna istinad etmişəm.
- Bu
dövrlə bağlı daha hansı sənədlər var? Başqa hansı mənbələrə istinad
etmisiniz?
- Hələ
"Ömür kitabı"nı yazanda
bir çox mənbələri araşdırmışdım.
Qədim türk-Çin mənbələrindən
tutmuş bütün Avropa mənbələrinə qədər
olan materiallar məndə qalırdı. Sahildə
uzanmışdım, hardansa bir duyğu gəldi, gəlib
oturub ilk cümləsini yazdım, sonra şəhərə
çağırdılar, qayıdıb gəldim və iki ay
yarıma o romanı yazdım. Yazanda
düşünürdüm ki, axı oğuzlar o zaman nə ərəbi,
nə farsı tanıyırdılar. Bunların vətəni də, milləti də, mədəniyyəti
də vardı, bəs bunlar hansı sözlərdən istifadə
edirdilər? Yeri gəlmişkən, mən
Dağlıq Altaya getmişdim, onların dilində bircə dənə
də ərəb-fars sözü yoxdur. Öz
dillərində danışırlar. Mən
onların dilindən onlarca söz yazmışdım ki,
çox rahatlıqla bizim dildə də işlənə bilər.
İndi ən böyük problem türk
xalqları arasında ortaq dilin yaranması məsələsidir.
Ortaq dil yaranarsa, türkdilli xalqlar daha da bir-birinə
yaxınlaşar, bir-birini daha yaxşı anlayar. Türk dili bizim orta məktəblərimizdə tədris
olunsa, çox gözəl olar. İnanıram
ki, gec-tez bu baş verəcək. Məsələn,
biz əvvəllər Oljas Süleymenovla rusca
danışırdıq, amma indi rastlaşanda türkcə
danışırıq. Bu yolla ortaq
türkcə yarana bilər. Gələk
romana. Mən "Göy Tanrı"nı
yazanda dəftərin bir üzünə o tarixi mənbələrdən
oxuduqlarımı, bir üzünə isə romanın
özünü yazırdım. Özümə
söz vermişdim ki, bu əsərdə bircə kənar
söz də işlətməyəcəm, elə də etdim.
Əsərdə istifadə olunan sözlərin
hamısı türk sözləridir. Əsəri
yazıb bitirdim və rəhmətlik dilçi alimimiz Tofiq
Hacıyevə verdim ki, oxusun, fikrini bildirsin. Bir-iki ay keçdi, Tofiq müəllimdən xəbər
çıxmadı. Sonra təsadüfən
rastlaşdıq, o mənə dedi ki, sən bu romanı kimin
üçün yazmısan? Dedim, əlbəttə, oxucu
üçün. Mənə dedi ki, oxucu bunu anlamayacaq, get bunu
dəyiş. Tofiq müəllimlə söhbətdən
sonra mən bu əsəri bir qədər sadələşdirdim,
ondan sonra çap olundu.
- "Şair və şər" romanını
yazmısınız. Niyə məhz Məhəmməd Hadinin həyatından
yazdınız?
- Əvvəla, sənə təşəkkür edirəm
ki, bu roman haqqında yazı yazdın. Bu roman haqqında çox az yazılıb. Ən
yaxşı yazılardan biri də sənin yazın idi.
Bu il Məhəmməd Hadinin 140 illiyidir,
amma nədənsə, Hadi yenə də diqqətdən kənarda
qalıb. O, Azərbaycan romantizminin ən parlaq nümayəndəsidir.
Ümumiyyətlə, romantizmin nümayəndələrinin
tam dəyəri hələ də verilməyib. Məsələn, Abdulla Şaiq böyük şair
və böyük vətənpərvər olub. Hüseyn Cavidi daha çox dramaturq kimi
tanıyırıq, amma Cavid çox böyük bir
şairdir. Yaxud Cəfər Cabbarlı,
Əhməd Cavad, Əmin Abid. Onlar romantik
təfəkkürün daşıyıcısı idilər.
O dövr tariximizin də çox parlaq bir dövrüdür. Məhəmməd Hadinin məşhur misrası var,
"yox millətimin xətti bu imzalar içində".
Hər birimizi narahat edən, beynimizi deşən
bir misradır. O illərdə bir yara kimi bizi incidirdi
Hadinin bu şeiri. Hələ gənclik illərindən
onun taleyi məni düşündürürdü. Bir dəfə Rafael Hüseynovla Gəncədə
Hadinin məzarını axtarırdıq, deyirdilər, onun məzarı
itib. Fikrət Sadıq da bir şeir
yazmışdı ki, "elə yanmadı ki, məzarı da
qalaydı". Biz orda Abdulla Surun məzarını
tapdıq, sonra Məhəmməd Hadinin də qəbri
tapıldı. Hadi məni hər şeydən
əvvəl bir xarakter olaraq cəlb edirdi. Şamaxı hələ
Bakı quberniyasının tərkibində olanda böyük
zəlzələ baş verdi, şəhər
yerlə-yeksan oldu. Sağ qalanlar Bakıya
axışdı. O vaxt Bakı bir liman şəhəri idi,
şamaxılılar Bakıya yayda dəniz gəzintisinə gəlirdilər.
Mən bir dəfə Gülüstan qalasına getmişdim,
şamaxılı bir dostum zarafatla dedi ki, sən ora qalxa bilməzsən.
Getdik, mən qalxdım yuxarı, o hələ
aşağıda qalmışdı. Qalanın
qalıqları hələ də qalır, qızıl
axtaranlar zaman-zaman gəlib orda qazıntılar aparıblar.
Düşündüm ki, buranı bərpa etmək
və mədəniyyət mərkəzinə çevirmək
olar. Oralarda Hadinin ruhu dolaşır. Bir gün oturdum və yazmağa başladım.
Elə zəlzələdən başladım.
Çünki zəlzələ Hadinin taleyindən
ana xətt kimi keçir. Zəlzələdən
sonra o, Bakıya gəlir, Əli bəy Hüseynzadə ilə
birlikdə çalışır, sonra Həştərxana
gedir. Orda da qəribə tale ilə üzləşir.
- Romanda Hadinin eşq hekayəsini də vermisiniz. Hadi
doğrudanmı belə bir eşq hekayəsi yaşayıb?
- Onun
şeirlərinin əksəriyyətində Qəmər
adı keçir. Bu mənə ipucu verdi və
təxəyyüldən istifadə edərək bunu
yazdım. Qazaxıstan, Həştərxan və
digər ərazilərdə belə ailələr çoxdur,
o vaxt sürgün olunublar, orda qalıb ömürlərini
yaşayıblar, qayıda bilməyiblər. Onlarla bağlı çoxlu əhvalatlar
eşitmişdim. Hadinin şeirlərində
də Qəmər adlı bir qızın adı tez-tez çəkilir,
onların ailəsi də bu taleyi yaşayıblar. Hadi də
kişi idi və onun da könlünü
hansısa bir gözəl oğurlaya bilərdi. Təbii
ki, həm Həştərxanda, həm İstanbulda müəyyən
tanışlıqları olmuşdu. Halbuki,
Hadi öz əmisi qızına aşiq idi, amma təəssüf
ki, onlar heç vaxt qovuşmadılar. Romanda
bunlar geniş əksini tapıb.
- "Şair və şər" romanında Əli bəy
Hüseynzadə, Tofiq Fikrət, Səməd Mənsur və
digər böyük fikir və düşüncə
adamlarının obrazları var.
- Bəli.
Bu insanlar bir-biriylə çox yaxın olublar,
sıx əməkdaşlıq ediblər. Çünki
eyni məfkurənin daşıyıcıları idilər,
bir amala xidmət edirdilər. Əli bəy
Hüseynzadənin ətrafında Əhməd bəy
Ağaoğlu, Yusif Akçura, Ziya Göyalp kimi fikir
adamları vardı. Əli bəy
onların mənəvi atası idi. Məhəmməd
Hadini Bakıya Əli bəy Hüseynzadə dəvət
etmişdi. Onlar "Füyuzat" dərgisini
buraxırdılar. Sonra bilirsiniz, Osmanlı
sultanının təzyiqi nəticəsində
"Füyuzat" bağlandı. Hadi də romantik təbiətli
bir adam idi, sözün əsl mənasında
şair idi. "Füyuzat"ın demək
olar ki, bütün saylarında Hadinin şeirləri var.
Türkiyədən gəlmiş başqa bir şair də
Hadi ilə birlikdə "Füyuzat"da
çalışıb, amma Hadinin ondan xoşu gəlmirdi.
Çünki həmin şair bölgələrdən
gələn məktublara həqarətlə baxırdı.
Hadi bunu qəbul edə bilmirdi. Bakıdan gedəndən sonra Balkan savaşlarında
iştirak edib, sonra onu Selanikə sürgün ediblər.
Sonra İstanbula gedərkən onu gəmidən
atmaq istəyirlər, onu tanıyan bir keşiş həyatını
xilas edir. "Füyuzat"da
çıxan şeirləri onu bütün türk
dünyasında məşhur eləmişdi. Bunların hamısını romanda yazmışam.
Hadinin keçdiyi bütün yerlərdən mən
keçmişəm və ona görə də romanı
yazanda aydın təsəvvürüm vardı. Əslində, çox maraqlı taledir. Hadi bir tərəfdən Osmanlı ordusunun tərkibində
balkanlara, slavyanlara qarşı vuruşub, sonra da çar
ordusunun tərəfində almanlara qarşı vuruşub.
Bütün bunlar hamısı bir insanın
taleyinə necə sığışa bilər? Ömrünün son günləri Gəncədə
keçib və mən Hadinin gələn rus ordusuna
qarşı savaşda döyüşüb həlak
olduğunu yazmışam və güman edirəm ki, elə
belə də olub. Bu gün bizim
oxucularımız Hadini dilinin qəlizliyinə görə
yaxşı anlaya bilmir. Mənim bu
romanı yazanda niyyətim o idi ki, Hadinin şeirlərini
öz dilindən sadələşdirilmiş bir şəkildə
oxucuya çatdırım. Hadinin şeirlərindəki
romantik pafos romandakı əhval-ruhiyyəyə çox ciddi təsir
göstərdi. Hadi ömrü boyu zəlzələdən
xilas ola bilmədi. Bu zəlzələ
bütün ömrü boyu onu qarabaqara izlədi.
- Sabir
müəllim, bu romanlar silsiləsi davam edəcəkmi?
- Alp
Ər Tunqadan başlamış üzü bəri tariximizdə
iz qoymuş böyük şəxsiyyətlər haqqında
romanlar yazılmalıdır. Bu, ağır və
məsuliyyətli bir işdir, sənədlərə
müraciət etməlisən, illərlə
araşdırmalar aparmalısan və sair. Mən
bir roman başlamışdım, amma təsadüfən əlimə
Hötenin "Şərq-Qərb divanı" keçdi.
Düşündüm ki, niyə bu əsər
indiyəcən bizim dilimizə çevrilməyib. Sonra məlum oldu ki, bir müəllim onu alman dilindən
bizim dilə çevirib. Amma bilmirəm tam
çevirib, ya yox. Amma hesab elədim ki, mən
özüm də çevirim. Roman yarımçıq
qaldı, oturub "Şərq-Qərb divanı"nı 3 aya tərcümə elədim və bu
yaxınlarda kitab kimi çap olundu. İndi yenidən
romana qayıtmışam. Adı
"Dağların qisası"dır. Düşünürəm
ki, müasir dövrümüzlə bağlı da nələrsə
yazılmalıdır. Yeri gəlmişkən,
bu yaxınlarda hekayələr və romanlardan ibarət
"Astar" adlı kitabım çıxdı. O
kitaba müasir dövrümüzlə bağlı əsərlər
daxil edilib. "Dağların qisası" da
indiki dövrün problemlərilə bağlıdır.
Əvvəlcədən heç nə demək
istəmirəm. Bitməmiş əsər
haqqında danışmaq Koroğlunun 39-cu gündə
tövlənin üstünü açması kimi bir
şeydir. Açırsan, atın
qanadı yanır. Sağlıq olsun!
- Sabir
müəllim, maraqlı söhbət üçün təşəkkür
edirəm!
- Mən
də təşəkkür edirəm! Çox sağ
olun.
"Tarixi
şəxsiyyətlərdən roman yazanda uydurmalara yol vermək
olmaz" - "Sənət hücrəsi"nin
budəfəki qonağı Xalq şairi Sabir Rüstəmxanlıdır
06.12.2019
10:52 | 917 dəfə oxunub A A+ A-Müzakirə
- Sabir
müəllim, siz uzun illərdir ki, həm də tarixi romanlar
yazırsınız. Tarixi romanlar sözsüz
ki, milli ruhun daşıyıcısıdır və müstəqillik
dönəmində bu kimi əsərlərə çox
böyük ehtiyac var. İstəyirəm, bu barədə
danışaq. Tarixi romanın yazılma
prinsipləri necə olmalıdır? Anaxronizm
tarixi romanda nə dərəcədə məqbuldur? Yazıçı tarixi roman yazarkən sənədliliklə
bədiiliyi necə uzlaşdırmalıdır?
- Mənim
fikrimcə, tarixə münasibətdə bir qanunauyğunluq
var, bu, öz milli kimliyini dərk etmək duyğusundan irəli
gəlir. Xalq öz müstəqilliyi uğrunda savaşanda və
buna nail olanda tarix daha cazibədar
görünür. Əslində, müstəqillik
uğrunda mübarizənin ən güclü silahlarından
biri də tarixdir. Millət öz tarixini dərk
edəndə daha böyük olur və nəyin, hansı
idealların uğrunda mübarizə apardığını
anlayır. Ötən əsrin 70-80-ci illərində
Azərbaycanda yaranan dərnəklər xalqın
bütövlüyü uğrunda mübarizənin ilkin
işartıları idi. Bu dərnəklər
həmin ideyaları xalqa çatdırmaq niyyətilə
yaradılırdı. Orda da söhbətlərin
çoxu tarix üzərindən aparılırdı. Yadımdadır, "Çənlibel" dərnəyində
mənim "Qan yaddaşı" şeirlər
kitabımın müzakirəsi keçirilmişdi. 80-ci illər qan yaddaşımızın, tarixi
yaddaşın oyanan dövrü idi və bu da millətin
özünü tanıması baxımından son dərəcə
əhəmiyyətli idi. O vaxa qədər
xalqımızın tarixi
saxtalaşdırılmışdı, bu da milləti
kökündən qoparmaq niyyəti daşıyırdı. Uzun illər bu zərərli siyasət
aparılmışdı və millət öz tarixindən məhrum
olunmuşdu. Tarix həm də xalqın
sabahlara doğru gedən yolunu müəyyənləşdirir.
O dövrdə tarixlə bağlı bir çox şeirlər
yazılmışdı. Mən "Cavad
xan" poemasını yazmışdım. 80-ci illərdə
"Ömür kitabı"nı
yazmışdım, amma o əsər bədii publisistika
nümunəsi idi, tarixi əsər deyildi. Əlimə
keçən tarixi ədəbiyyatı, başqa xalqların
tarix üzərinə yazılmış əsərlərini
mütəmadi olaraq oxuyurdum. M.S.Ordubadinin
"Qılınc və qələm", "Dumanlı Təbriz",
Mirzə İbrahimovun "Gələcək gün",
İsmayıl Şıxlının "Dəli Kür" və
bu kimi əsərlər bizim nəslin öz kimliyini dərk
etməsində çox mühüm rol oynamışdı. Sovet dövründə tarixi romanları çap
etdirmək o qədər də asan deyildi. Sosializmin
ilk illərində daha çox bolşevik quruculuğundan
romanlar yazılırdı. Çox təəssüflər
olsun ki, bizim böyük yazıçılarımızın
istedadı o yöndə yazılmış əsərlərə
sərf olundu. Bircə Yusif Vəzir Çəmənzəminli
istisnadır, o, xalqın milli ruhunu əks etdirən bir
neçə roman yazmışdı. "Qızlar
bulağı", "Od içində" çox gözəl
tarixi romanlardır.
- Amma o ənənə
davam etmədi.
- Bəli,
çox təəssüflər olsun, o ənənə
qırıldı. İstehsalat romanları
yazıldı, tarix arxa plana keçdi. Çox-çox
sonralar, yəni 60-cı illərdən sonra yenidən tarixə
qayıdış başlandı. Şah
İsmayıl Xətai haqqında bir neçə tarixi roman
yazıldı. Fərman Kərimzadə
"Xudafərin körpüsü"nü yazdı, Əlisa
Nicat "Qızılbaşlar"ı yazdı, Əzizə
Cəfərzadə "Bakı-1501"-i yazdı. Bəli, o fikirlə razıyam ki, tarix nəzarətsiz
bir sahə deyil, tarixə sahiblik hissi olmalıdır. Yarıfantastik, yarıtarixi əsərlərdə təxəyyüldən
istifadə etmək olar, amma o əsərin ki, mərkəzində
şəxsiyyət dayanır, yaxud hansısa real tarixi hadisə
dayanır, orda artıq uydurmalara qətiyyən yol vermək
olmaz. Tarixi roman, şübhəsiz ki, bədii
əsərdir, ancaq onun sənədlilik tərəfi gərək
heç vaxt unudulmasın. İndi daha
çox hökmdarların və müharibələrin tarixi
yazılır, bu da bəlli sənədlər əsasında
yazılır. Amma bu sənədlərdən
kənarda yüzlərlə, minlərlə süjet var ki,
bunların heç bir sənədi yoxdur. Bunu
yazıçı öz təxəyyülündə
canlandırmalıdır. Bir şərtlə,
yazdıqları o zamana, o tarixə uyğun gəlməlidir.
Mən yazdığım bütün tarixi
romanlarda heç vaxt reallıqdan kənara
çıxmamışam. Cavad xanla
bağlı roman yazanda çoxlu mənbələrə
baxdım, rus tarixçilərinin o dövrlə bağlı
yazılarında bizim tariximizə yuxarıdan aşağı
baxdıqları hiss olunur. Amma təbii ki,
o mənbələrdə həqiqəti görmək olur, mən
də o həqiqətlərə istinad etdim. Başqa cür yaza bilməzdim. Sonra
"Difai fədailəri" yazıldı.
"Difai" təşkilatı ilə bağlı
bütün tarixi sənədlərlə tanış
oldum, xeyli materialı ilk dəfə mən üzə
çıxardım. Sonra Məhəmməd Hadi
haqqında roman yazdım. Bir neçə
povestim var ki, 20-ci illərdə dağ rayonlarında xalqın
sovet işğalına qarşı mübarizəsindən bəhs
edir. "Xətai yurdu" meydan hadisələrinin
bir salnaməsidir. Daha sonra "Akademikin son
əsəri" romanını yazmışam. "Sunami" romanı isə yer-göy problemləriylə
bağlı bir əsərdir.
- Sabir
müəllim, bu əsərlərin hansındasa anaxronizmdən
istifadə etmisinizmi? Məsələn,
"Göy Tanrı" romanının dili də tamamilə
fərqlidir. Sanki qədim oğuz dilində
yazılıb. Oğuz türklərinin
tarixiylə bağlıdır. Hansı sənədlərə
istinad etmisiniz?
- Mənim
yazdığım tarixi romanların heç birində uydurma
yoxdur. "Göy Tanrı" romanı lap qədim
tarixdən bəhs edir, Oğuznamələr əsasında
yazılıb. Oğuzların tarixi
çox qədimdir, deyirlər, guya bunlar X-XI əsrlərdə
Azərbaycana gəliblər. Halbuki,
onların tarixi Miladdan öncə VI əsrlə
bağlıdır. Amma bəzi mənbələrdə
deyilir ki, Oğuz xan eramızdan iki min il əvvəl
yaşayıb. XI əsrdə oğuzlar artıq
Avropada, Asiyada cövlan edirdilər. "Dədə
Qorqud dastanı"nda da oğuzların çox qədim bir
xalq olduğu göstərilir. Bu tarix hələ
öyrənilməyib, yarımçıqdır və
hind-Avropa mərkəzçi nəzəriyyənin tərəfdarları
türkün burdakı izlərini mümkün qədər
silməyə çalışırlar. Hansı
tərəfə çəkirlər, altından türkün
tarixi çıxır. Bu tarix gec-tez
öyrəniləcək. Firdovsi "Şahnamə" əsərində
özündən min beş yüz il əvvəlin
tarixini yazıb. Orda göstərir ki, o zaman bir
İran vardı, bir də Turan vardı. Demək,
e.ə. VI-V əsrlərdə Turan dövləti olub. Mənim yazdığım Alp Ər Tunqa Oğuz nəslinin
davamçısıdır. Deyə bilərlər
ki, bu, mifik tarixdir, amma mən buna inanıram. Alp Ər Tunqanın Misir sərhədlərinə qədər
gedib çıxması tarixi həqiqətdir. Oğuznamələrdə də bu var və mən
buna istinad etmişəm.
- Bu
dövrlə bağlı daha hansı sənədlər var? Başqa hansı mənbələrə istinad
etmisiniz?
- Hələ
"Ömür kitabı"nı yazanda
bir çox mənbələri araşdırmışdım.
Qədim türk-Çin mənbələrindən
tutmuş bütün Avropa mənbələrinə qədər
olan materiallar məndə qalırdı. Sahildə
uzanmışdım, hardansa bir duyğu gəldi, gəlib
oturub ilk cümləsini yazdım, sonra şəhərə
çağırdılar, qayıdıb gəldim və iki ay
yarıma o romanı yazdım. Yazanda
düşünürdüm ki, axı oğuzlar o zaman nə ərəbi,
nə farsı tanıyırdılar. Bunların vətəni də, milləti də, mədəniyyəti
də vardı, bəs bunlar hansı sözlərdən istifadə
edirdilər? Yeri gəlmişkən, mən
Dağlıq Altaya getmişdim, onların dilində bircə dənə
də ərəb-fars sözü yoxdur. Öz
dillərində danışırlar. Mən
onların dilindən onlarca söz yazmışdım ki,
çox rahatlıqla bizim dildə də işlənə bilər.
İndi ən böyük problem türk
xalqları arasında ortaq dilin yaranması məsələsidir.
Ortaq dil yaranarsa, türkdilli xalqlar daha da bir-birinə
yaxınlaşar, bir-birini daha yaxşı anlayar. Türk dili bizim orta məktəblərimizdə tədris
olunsa, çox gözəl olar. İnanıram
ki, gec-tez bu baş verəcək. Məsələn,
biz əvvəllər Oljas Süleymenovla rusca
danışırdıq, amma indi rastlaşanda türkcə
danışırıq. Bu yolla ortaq
türkcə yarana bilər. Gələk
romana. Mən "Göy Tanrı"nı
yazanda dəftərin bir üzünə o tarixi mənbələrdən
oxuduqlarımı, bir üzünə isə romanın
özünü yazırdım. Özümə
söz vermişdim ki, bu əsərdə bircə kənar
söz də işlətməyəcəm, elə də etdim.
Əsərdə istifadə olunan sözlərin
hamısı türk sözləridir. Əsəri
yazıb bitirdim və rəhmətlik dilçi alimimiz Tofiq
Hacıyevə verdim ki, oxusun, fikrini bildirsin. Bir-iki ay keçdi, Tofiq müəllimdən xəbər
çıxmadı. Sonra təsadüfən
rastlaşdıq, o mənə dedi ki, sən bu romanı kimin
üçün yazmısan? Dedim, əlbəttə, oxucu
üçün. Mənə dedi ki, oxucu bunu anlamayacaq, get bunu
dəyiş. Tofiq müəllimlə söhbətdən
sonra mən bu əsəri bir qədər sadələşdirdim,
ondan sonra çap olundu.
- "Şair və şər" romanını
yazmısınız. Niyə məhz Məhəmməd Hadinin həyatından
yazdınız?
- Əvvəla, sənə təşəkkür edirəm
ki, bu roman haqqında yazı yazdın. Bu roman haqqında çox az yazılıb. Ən
yaxşı yazılardan biri də sənin yazın idi.
Bu il Məhəmməd Hadinin 140 illiyidir,
amma nədənsə, Hadi yenə də diqqətdən kənarda
qalıb. O, Azərbaycan romantizminin ən parlaq nümayəndəsidir.
Ümumiyyətlə, romantizmin nümayəndələrinin
tam dəyəri hələ də verilməyib. Məsələn, Abdulla Şaiq böyük şair
və böyük vətənpərvər olub. Hüseyn Cavidi daha çox dramaturq kimi
tanıyırıq, amma Cavid çox böyük bir
şairdir. Yaxud Cəfər Cabbarlı,
Əhməd Cavad, Əmin Abid. Onlar romantik
təfəkkürün daşıyıcısı idilər.
O dövr tariximizin də çox parlaq bir dövrüdür. Məhəmməd Hadinin məşhur misrası var,
"yox millətimin xətti bu imzalar içində".
Hər birimizi narahat edən, beynimizi deşən
bir misradır. O illərdə bir yara kimi bizi incidirdi
Hadinin bu şeiri. Hələ gənclik illərindən
onun taleyi məni düşündürürdü. Bir dəfə Rafael Hüseynovla Gəncədə
Hadinin məzarını axtarırdıq, deyirdilər, onun məzarı
itib. Fikrət Sadıq da bir şeir
yazmışdı ki, "elə yanmadı ki, məzarı da
qalaydı". Biz orda Abdulla Surun məzarını
tapdıq, sonra Məhəmməd Hadinin də qəbri
tapıldı. Hadi məni hər şeydən
əvvəl bir xarakter olaraq cəlb edirdi. Şamaxı hələ
Bakı quberniyasının tərkibində olanda böyük
zəlzələ baş verdi, şəhər
yerlə-yeksan oldu. Sağ qalanlar Bakıya
axışdı. O vaxt Bakı bir liman şəhəri idi,
şamaxılılar Bakıya yayda dəniz gəzintisinə gəlirdilər.
Mən bir dəfə Gülüstan qalasına getmişdim,
şamaxılı bir dostum zarafatla dedi ki, sən ora qalxa bilməzsən.
Getdik, mən qalxdım yuxarı, o hələ
aşağıda qalmışdı. Qalanın
qalıqları hələ də qalır, qızıl
axtaranlar zaman-zaman gəlib orda qazıntılar aparıblar.
Düşündüm ki, buranı bərpa etmək
və mədəniyyət mərkəzinə çevirmək
olar. Oralarda Hadinin ruhu dolaşır. Bir gün oturdum və yazmağa başladım.
Elə zəlzələdən başladım.
Çünki zəlzələ Hadinin taleyindən
ana xətt kimi keçir. Zəlzələdən
sonra o, Bakıya gəlir, Əli bəy Hüseynzadə ilə
birlikdə çalışır, sonra Həştərxana
gedir. Orda da qəribə tale ilə üzləşir.
- Romanda Hadinin eşq hekayəsini də vermisiniz. Hadi
doğrudanmı belə bir eşq hekayəsi yaşayıb?
- Onun
şeirlərinin əksəriyyətində Qəmər
adı keçir. Bu mənə ipucu verdi və
təxəyyüldən istifadə edərək bunu
yazdım. Qazaxıstan, Həştərxan və
digər ərazilərdə belə ailələr çoxdur,
o vaxt sürgün olunublar, orda qalıb ömürlərini
yaşayıblar, qayıda bilməyiblər. Onlarla bağlı çoxlu əhvalatlar
eşitmişdim. Hadinin şeirlərində
də Qəmər adlı bir qızın adı tez-tez çəkilir,
onların ailəsi də bu taleyi yaşayıblar. Hadi də
kişi idi və onun da könlünü
hansısa bir gözəl oğurlaya bilərdi. Təbii
ki, həm Həştərxanda, həm İstanbulda müəyyən
tanışlıqları olmuşdu. Halbuki,
Hadi öz əmisi qızına aşiq idi, amma təəssüf
ki, onlar heç vaxt qovuşmadılar. Romanda
bunlar geniş əksini tapıb.
- "Şair və şər" romanında Əli bəy
Hüseynzadə, Tofiq Fikrət, Səməd Mənsur və
digər böyük fikir və düşüncə
adamlarının obrazları var.
- Bəli.
Bu insanlar bir-biriylə çox yaxın olublar,
sıx əməkdaşlıq ediblər. Çünki
eyni məfkurənin daşıyıcıları idilər,
bir amala xidmət edirdilər. Əli bəy
Hüseynzadənin ətrafında Əhməd bəy
Ağaoğlu, Yusif Akçura, Ziya Göyalp kimi fikir
adamları vardı. Əli bəy
onların mənəvi atası idi. Məhəmməd
Hadini Bakıya Əli bəy Hüseynzadə dəvət
etmişdi. Onlar "Füyuzat" dərgisini
buraxırdılar. Sonra bilirsiniz, Osmanlı
sultanının təzyiqi nəticəsində
"Füyuzat" bağlandı. Hadi də romantik təbiətli
bir adam idi, sözün əsl mənasında
şair idi. "Füyuzat"ın demək
olar ki, bütün saylarında Hadinin şeirləri var.
Türkiyədən gəlmiş başqa bir şair də
Hadi ilə birlikdə "Füyuzat"da
çalışıb, amma Hadinin ondan xoşu gəlmirdi.
Çünki həmin şair bölgələrdən
gələn məktublara həqarətlə baxırdı.
Hadi bunu qəbul edə bilmirdi. Bakıdan gedəndən sonra Balkan savaşlarında
iştirak edib, sonra onu Selanikə sürgün ediblər.
Sonra İstanbula gedərkən onu gəmidən
atmaq istəyirlər, onu tanıyan bir keşiş həyatını
xilas edir. "Füyuzat"da
çıxan şeirləri onu bütün türk
dünyasında məşhur eləmişdi. Bunların hamısını romanda yazmışam.
Hadinin keçdiyi bütün yerlərdən mən
keçmişəm və ona görə də romanı
yazanda aydın təsəvvürüm vardı. Əslində, çox maraqlı taledir. Hadi bir tərəfdən Osmanlı ordusunun tərkibində
balkanlara, slavyanlara qarşı vuruşub, sonra da çar ordusunun
tərəfində almanlara qarşı vuruşub. Bütün bunlar hamısı bir insanın taleyinə
necə sığışa bilər? Ömrünün
son günləri Gəncədə keçib və mən
Hadinin gələn rus ordusuna qarşı savaşda
döyüşüb həlak olduğunu yazmışam və
güman edirəm ki, elə belə də olub. Bu gün bizim oxucularımız Hadini dilinin qəlizliyinə
görə yaxşı anlaya bilmir. Mənim
bu romanı yazanda niyyətim o idi ki, Hadinin şeirlərini
öz dilindən sadələşdirilmiş bir şəkildə
oxucuya çatdırım. Hadinin şeirlərindəki
romantik pafos romandakı əhval-ruhiyyəyə çox ciddi təsir
göstərdi. Hadi ömrü boyu zəlzələdən
xilas ola bilmədi. Bu zəlzələ
bütün ömrü boyu onu qarabaqara izlədi.
- Sabir
müəllim, bu romanlar silsiləsi davam edəcəkmi?
- Alp
Ər Tunqadan başlamış üzü bəri tariximizdə
iz qoymuş böyük şəxsiyyətlər haqqında
romanlar yazılmalıdır. Bu, ağır və
məsuliyyətli bir işdir, sənədlərə
müraciət etməlisən, illərlə
araşdırmalar aparmalısan və sair. Mən
bir roman başlamışdım, amma təsadüfən əlimə
Hötenin "Şərq-Qərb divanı" keçdi.
Düşündüm ki, niyə bu əsər
indiyəcən bizim dilimizə çevrilməyib. Sonra məlum oldu ki, bir müəllim onu alman dilindən
bizim dilə çevirib. Amma bilmirəm tam
çevirib, ya yox. Amma hesab elədim ki, mən
özüm də çevirim. Roman yarımçıq
qaldı, oturub "Şərq-Qərb divanı"nı 3 aya tərcümə elədim və bu
yaxınlarda kitab kimi çap olundu. İndi yenidən
romana qayıtmışam. Adı
"Dağların qisası"dır. Düşünürəm
ki, müasir dövrümüzlə bağlı da nələrsə
yazılmalıdır. Yeri gəlmişkən,
bu yaxınlarda hekayələr və romanlardan ibarət
"Astar" adlı kitabım çıxdı. O kitaba
müasir dövrümüzlə bağlı əsərlər
daxil edilib. "Dağların qisası" da
indiki dövrün problemlərilə bağlıdır.
Əvvəlcədən heç nə demək
istəmirəm. Bitməmiş əsər
haqqında danışmaq Koroğlunun 39-cu gündə
tövlənin üstünü açması kimi bir
şeydir. Açırsan, atın qanadı
yanır. Sağlıq olsun!
- Sabir
müəllim, maraqlı söhbət üçün təşəkkür
edirəm!
- Mən
də təşəkkür edirəm! Çox sağ
olun.
Sabir Rüstəmxanlı
Söhbətləşdi: Kənan HACI
Ədəbiyyat qəzeti.-
2019.- 30 noyabr. S. 12-13.