Ədəbiyyat söhbətləri

Əyyub Qiyasın təqdimatında

Detektiv ədəbiyyat sevgisi, yaxud ədəbiyyatın yoluxucu janrı

 

Artur Konan Doylun hekayələrini tarixdə ilk detektiv nümunəsi hesab edənlər bir neçə min il yanılırlar. Bəli, müəlliflər müəmmalı cinayətlərdəki canilərin axtarışını hələ qədim dövrlərdən ədəbiyyata gətirmək marağında idilər ilkin detektivlərin tarixini insanların oxumağı öyrəndiyi vaxtdan hesablamaq lazımdır.

Qədim Misirdə papiruslar üzərində yazılmış bəzi hekayətlərdə detektiv işartıları hiss olunurdu. Eramızdan əvvəl XIII-XII əsrlərə aid edilən "Doğru ilə Yalan" nağılında Doğru qardaşı Yalanın böhtanı ilə oğurluqda ittiham olunur, kor edilir, evdən qovulurdu. Bir il sonra Doğrunun oğlu gerçək mənzərəni aydınlaşdırır əsl cinayətkarın cəzalandırılmasına nail olurdu.

Qətl, xəzinənin oğurlanması bu hadisələrdə xüsusi keyfiyyətləri ilə seçilən qəhrəmanların istintaqı Antik dövrlər ədəbiyyatının ən məşhur nümayəndələrindən biri olan Sofoklın "Çar Edip" pyesində öz əksini tapır. Burada əsas qəhrəman çar Layın qətli araşdırılır...

"Daniyal peyğəmbərin kitabı" adlı qədim yazıda Susanna ilə onu zinakarlıqda ittiham edən iki şəhvətkar qocanın həyatı təsvir olunur. İttihamçıları ayrı-ayrılıqda dinləyən gənc Daniyal (gələcək peyğəmbər) onların ifadələrindəki uyğunsuzluğu müəyyən edərək, qızın bəraət almasına nail olur.

Detektiv mövzular onlara bənzər hadisələr Şərq mənbələrindən yan keçməyib, sadəcə, "Min bir gecə" nağıllarındakı "Üç alma əhvalatı"na nəzər salsaq bunu görə bilərik. Nağılda vəzirə üç gün ərzində cəsədi sandıqda gizlədilən gözəl bir qızın qətlini araşdırmaq həvalə olunur. 

Çində bu ədəbi janr diqqətdən kənarda qalmayıb, burada dürüst ləyaqətli qanun keşikçisi şərə, ədalətsizliyə meydan oxuyur, beləcə gerçək üzə çıxır, günahkarlar cəzalandırılır, günahsızlar azadlığa qovuşur. Bəzən işə cəlb olunan xəfiyyə cinayətin rəsmini tam ayıdnlaşdırmaq ədalətli qərar vermək üçün axirət dünyasındakı qüvvələrdən ruhlardan yardım istəyir. Belə əsərlərdən birinin qəhrəmanı hakim Di adlı şəxsdir. Bu adam cinayətkarlara qarşı amansızlıqla mübarizə aparır.

XX əsrdə hakim Di obrazı holland yazıçısı şərqşünası Rober van Qulikin silsilə əsərlərinə daxil edilmişdi. Bu adam adıçəkilən obraza 1949-cu ildə hakim Di haqqında hekayəti tərcümə etdikdən sonra "vurulmuşdu". Bu silsilədən olan ilk əsər "Aypara küçəsində qətl" adlanırdı. 

Müstəqil ədəbi janır kimi detektivin banisi olaraq Edqar Allan Ponu, detektiv ədəbiyyatın bütün əsas xüsusiyyətlərini özündə cəmləşdirən əsər kimi isə "Morq küçəsində qətl"i qəbul etmək olar.

Lakin Avropa yazıçıları daha əvvəl oxşar xüsusiyyətləri olan bədii mətnlər yaradırdılar. XIX əsr ümumilikdə bədii-kriminal ədəbiyyata marağın artdığı bir dövr kimi yadda qalıb. Daha çox polis ədəbiyyatı kimi diqqətçəkən bu səpkili əsərlərdə sadə avropalının darıxdırıcı həyatı, bir-birindən fərqlənməyən günləri əks olunurdu. Kiminsə məkrli planını ifşa edən, canini üzə çıxaran qəhrəman təbii ki, XIX əsr oxucusu üçün doğma idi.

Artıq əsrin əvvəllərində bu cür hadisələrə aludə olan oxucular Ejen Vidkonun resedevist-cinayətkar Paris milli təhlükəsizlik idarəsinin rəisindən bəhs edən "Qeydlər"ini, Emil Qaborionun gənc polis zabiti Lekokenin fəaliyyətini əks etdirən romanlarını, Uilki Kollinzin, Çarlz Dikkensin, Çestertonun, Qaston Lerunun əsərlərini məmnuniyyətlə oxuyurdular bu, ilkin bədii detektiv nümunələri yaradan müəlliflərin tam siyahısı deyil.

"Morq küçəsində qətl"də Edqar Po artıq detektiv ədəbiyyatın əsl çalarlarını yarada bilmişdi Konan Doyl, ondan sonra gələn digər detektv yazarları əsərlərini məhz klassik "qadağan olunmuş otaq tapmacası" üzərində qururdular. Şerlok Holms ədəbi qəhrəman kimi həyata vəsiqə alandan sonra isə detektiv əsərlər artıq şəxsi kitabxanalarda kitab mağazası rəflərində öz yerlərini möhkəmlətdi.   

Doylun üzərinə yalnız artıq mövcud olan sevilən janrın qanunlarını inkişaf etdirmək vəzifəsi düşürdü. Yazıçı yaratdığı ağıllı cəsur xəfiyyə - Şerlok Holms onun məslək yoldaşının - Doktor Vatsonun simasında sirli hadisələrə işıq tutur, cinayətkarları ifşa etmək üçün öz qəhrəmanlarını ən təhlükəli hadisələrin içinə ataraq, oxucunu marağın həyəcanın məngənəsində saxlayırdı. Doylun qəhrəmanları bəzən öz klassik detektiv sələflərini xatırladır, bəzən isə tam yeni, tam fərqli bir görkəmdə oxuncunun qarşısına çıxırdı.

XVIII əsrdən etibarən rus oxucusunun da öz detektv qəhrəmanı vardı bu qəhrəman əvvəllər moskvalı oğru, sonradan xəfiyyə olmuş Vanka Kain idi. 1789-cu ildə yazıçı M.D.Çulkovun sadə rus kəndlisi Sısoyun bütün ailə üzvlərinin qətlindən bəhs edən "Acı tale" hekayəsi işıq üzü gördü. Adıçəkilən əsər rus ədəbiyyatında detektiv janrın pioneri hesab olunur. Lakin rus nəsrində Fyodr Dostoyevski onun dünya oxucusunun sevimli romanı olan "Cinayət cəza" qədər möhtəşəm ikinci detektiv əsər yoxdur ola bilməz.

        Dünyada detektiv ədəbiyyatı yaradan müəlliflər o qədər çox deyil. Bəzən ədəbiyyat adamları arasında bu janrı ciddi ədəbiyyat nümunəsi hesab etməyənlər olur, lakin birmənalı şəkildə demək lazımdır ki, bu ədəbi janrı yaratmaq müəllifdən peşəkarlıqla yanaşı, eyi zamanda hər iki tərəfin - cinayətkar onu axtaran xəfiyyənin (müstəntiqin, polisin s.) psixologiyasına dərindən bələd olmağı tələb edir. 

Doğrudur, A.K.Doylu dünya detektiv ədəbiyyatı janrının lokomotivi adlandırırlar, lakin bu imza ilə yanaşı, Aqata Kristi onun Erkül Puarosu, Jorj Simenon onun komissar Meqresi maraq diqqətə görə Doyl qəhrəmanlarından geridə qalmır.

Azərbaycan ədəbiyyatında da adıçəkilən janra müəllif diqqəti oxucu marağı daima olub hələ var. Zənnimcə, Həsən Seyidbəylinin "Cəbhədən-cəbhəyə" Cəmşid Əmirovun "Qara volqa" "Brilyant məsələsi" romanları milli ədəbiyyatımızda bu janrın ilkin uğurlu nümunələri hesab oluna bilər. Müxtəlif vaxtlarda digər yerli müəlliflər bu va digər şəkildə bu janra müarciət ediblər, lakin onların yuxarıda adıçəkilən əsərlər qədər diqqət çəkib çəkmədiyini demək çətindir.

Azərbaycan ədəbiyyatında detektiv janrın ən böyük ustad nümayəndəsi kimi xalq yazıçısı Çingiz Abdullayevi, ədəbi qəhrəman kimi isə Dronqonu məmnuniyyətlə misal çəkmək olar. Çingiz Abdullayevdən oxuduğum, tərcümə redaktə etdiyim əsərlər haqqında yalnız bir fikir söyləyə bilərəm, bu əsərlər yüksək peşəkarlıqla yazılmış detektiv ədəbiyyatıdır dünyanın detektiv nəhəngləri olan Doylla, Kristi Jorj Simenonla eyni pilləyə qoyulmağa layiqdir. Çingiz Abdullayev öz mətnlərində həm cinayətin, həm bu cinayəti açmağa çalışan tərəfin sxemini oxucuya təqdim edir. O bu sxemləri düyünə salır, oxucunu qəhrəmanları ilə dialoq vəziyyətinə gətirir, oxucu xəfiyyələrlə bir yerdə cinayətkarı axtarır özu əsərin qəhrəmanlarından birinə çevrilir.

Siyasi detektiv janrında yazıdığım "Havay tətilləri" romanı üzərində işləyərkən bu işin qədər çətin məsuliyyətli olduğunu anladım. Qələm dostlarım Elxan Elatlının və Müşfiq Xanın da bu janrda yazılmış maraqlı və oxucu tərəfindən ciddi qəbul edilən əsərləri var. Bu gün oxucu bəzən yorğunluğunu, stresini atmaq üçün yatmazdan əvvəl yüngül bir şey oxumaq istəyir, lakin hər hansısa detektiv kitabı əlinə alan adam çox vaxt səhəri açıq gözlə qarşılamalı olur, çünki detektiv - ədəbiyyatda yoluxucu janrdır...

 

 

Əyyub QİYAS

Ədəbiyyat qəzeti.- 2019.- 26 oktyabr. S. 32.