Azərbaycan-türk dünyası ədəbi əlaqələri

2018-ci ilin ədəbi yekunlarına baxdıqda, Azərbaycan və türk xalqları arasında ədəbi-mədəni əlaqələrin böyük inkişaf sürəcinə qədəm qoyduğunu görürük. Ədəbi əlaqələrin inkişafında akademik İ.Həbibbəyli, akademik N.Cəfərov, professorlardan Q.Paşayev, M.Əliyev, Ə.Rəsulov, R.Əskər, A.Babayev, T.Məlikli, A.A.Aydın, E.Quliyev, M.Hacıyeva, N.Araslı, J.Əliyeva, N.Tağısoy, F.Bayat, A.Ülvi, Y.Qasımbəyli, R.Əhmədov, filologiya üzrə fəlsəfə doktorlarından A.Turan, İ.Osmanlı, X.Hümmətova, F.Vəliyeva, E.Babayeva, S.Sadiyev, T.Teymurov, M.Həsənov, E.Məmmədova, X.Qafqazlı, S.Qasımlı, R.Quliyev, S.Gündoğdu, B.Osmanova, N.Əskər, A.Xəndan, N.Mustafayeva, F.Dursunova, K.Nəcəfova, L.Kərimova, A.Qəzənfərqızı, Q.Şəhriyar və başqaları xidmət göstərmiş, xeyli sayda analitik məqalə və tədqiqatlarla çıxış etmişlər.

Ötən illərdə olduğu kimi, 2018-ci ildə də Azərbaycanla Türkiyə arasında ədəbi-mədəni əlaqələr olduqca sıx olmuşdur. Diqqəti cəlb edən əsərlərdən biri də akademik İ.Həbibbəylinin "Ədəbiyyat tarixçiliyinin Ə.Kabaklı konsepsiyası" sərlövhəli məqaləsidir. Akademik İ.Həbibbəyli Ə.Kabaklının "Türk ədəbiyyat tarixi"ni yüksək qiymətləndirərək, bu kitabın yeni ədəbiyyat konsepsiyaları hazırlamaq baxımından düşündürücü elmi-nəzəri örnək" olduğunu qeyd edir. Onu da qeyd edək ki, 2018-ci ildə akademik İ.Həbibbəylinin "Çingiz Aytmatov haqqında söz" adlı kitabı (üç dildə - Azərbaycan, rus və ingilis dilində olmaqla) nəşr olunmuşdur.

Azərbaycan-Türkiyə ədəbi əlaqələrinin inkişafında mühim yeri olan alimlərimizdən biri də professor Ə.Rəsulovdur. Professorun 2018-ci ildə 10-dan yuxarı məqaləsi dərc edilmişdir.

Ədəbi əlaqələrimizin inkişafında xüsusi yeri olan alimlərimizdən biri də R.Əskərdir. 2018-ci ildə alimin iki kitabı ("Mağcan Cumabay. Türkistan", Ankara, 2018, 196 s; "Mağcan Cumabay. Ölüm, mənə ağı de", Bakı: 2018, 112 s.) dərc olunmuşdur. Hər iki kitab R.Əskərin qazax dilindən tərcüməsi, tərtibatı və ön sözü ilə nəşr olunmuşdur. Onu da qeyd edək ki, alim ədəbi əlaqələrin inkişafındakı fəaliyyətinə görə bir sıra mükafatlarla - Qazaxıstanın Mağcan Cumabay xatirə medalı, Türk Akademiyasının Vilhelm Tomsen adına medalı və TÜRKSOY-un 25 illiyi medalı ilə təltif edilmişdir. Türkologiyamıza töhfə olan əsərlərdən biri də akademik N.Cəfərovun (həmmüəlliflər A.Qəribli və E.Qəribli) "Türkologiya" (Bakı, 2018) kitabıdır. Kitabda türklər haqqındakı elmin əsas problemləri, türklərin mənşəyi, qədim türklər, türklərin diferensiasiyası, türk xalqlarının təşəkkülü və Türk dünyasında inteqrasiya məsələləri elmi ideoloji baxımından ətraflı şəkildə araşdırılmışdır.

Professor E.Quliyevin ötən il ərzində "Estetik türk nesrinin olgun bir örnegi olarak C.Aytmatovun eserleri", "İ.Qaspiralı yaradıcılığında qadın problemi" (I məqalə) (II məqalə), "C.Dağcının şeir yaradıcılığı", "C.Dağcı" və s. kimi 10-dan yuxarı məqaləsi dərc olunmuşdur. Onu da qeyd edək ki, E.Quliyev TÜRKSOY-un və Türk Ocaqlar Birliyinin təşkilatçılığı ilə İstanbul, Ankara, Bursa, Eskişehir, Uşak, Balıkesir şəhərlərində Ç.Aytmatovun 90 ("Ç.Aytmatov yaradıcılığında milliliyin təzahür formaları", "Ç.Aytmatov yaradıcılığında mifik və real düşüncə tərzi", "Ç.Aytmatov romanlarında insan və zaman konteksti" və s. məruzələrlə) və C.Dağcının 100 ("Cengiz Dağcı nəsrində Krım türklərinin həyatı və faciələrinin bədii əksi") illik yubileyinə həsr edilmiş Beynəlxalq elmi konfranslarda məruzə ilə çıxış etmişdir. Qeyd edək ki, professor E.Quliyev Türk xalqları ədəbiyyatının araşdırılması və təbliği sahəsində xidmətlərinə görə TÜRKSOY-un diplomu ilə (Ankara, 14 noyabr 2018-ci il) təltif olunmuş, eyni zamanda Türkiyə Cümhuriyyəti Başbakanlıq TİKA Təşkilatının xüsusi təltifinə layiq görülmüşdür (Ankara, 23 aprel 2018-ci il). Ç.Aytmatova həsr olunan əsərlərdən biri də fil.f.d. M.Həsənovun "Çingiz Aytmatov: həyat və yaradıcılığı" adlı monoqrafiyasıdır.

Professor N.Tağısoy da il ərzində müxtəlif qəzet və jurnallarda ədəbi əlaqələr mövzusunda 30-dan yuxarı məqalə ("Qazax xalq qəhrəmanlıq dastanı "Koblandı-batır", "Koblandı-batır" qazax xalq poeziyasının orijinal örnəyidir", "Ko Unun şeirləri Azərbaycan-Koreya ədəbi əlaqələri kontekstində" və s.) dərc etdirmişdir. Fil.f.d. X.Hümmətovanın da, "Bəkir Çobanzadə: parlaq zəkalı alimin incə ruhlu şairliyi", "Qabdulla Tukay. Samanbazarı, yaxud Yeni Kəsikbaş", "Mövləvi təriqətinin əsas atribut modeli: səma ayini", "Yunus Əmrənin "Risalətün-nüshiyyə" məsnəvisi ilk türkdilli məsnəvi kimi" və s. kimi məqalələrində türk xalqlarının müxtəlif problemləri işıqlandırılmışdır. Fil.f.d. F.Vəliyevanın, il ərzində "Yunus Əmrə yaradıcılığında bəşəri və ilahi eşq mövzusunun yeri", "XIII-XV əsr anadilli Türk şeirində eşq motivi", "Hacı Bekdaşi Vəli şeirində əski türk inanclar" və s. məqalələri və iki monoqrafiyası ("Yunus Əmrə və folklor", "M.Auezovun hekayə yaradıcılığında folklor ənənələri") nəşr olunmuşdur.

Azərbaycan-Türkiyə ədəbi əlaqələrinin inkişafında böyük xidməti olan professor A.Abıyevin ötən il ərzində bu səpkidə bir sıra məqaləsi və bir tərcümə kitabı nəşr olunmuşdur. Müəllifin də (E.Babayeva) Azərbaycan-Türkiyə ədəbi əlaqələri istiqamətində ölkədə və xaricdə olmaqla 20-dən çox məqaləsi dərc olunmuşdur. Bu səpkidə araşdırma aparan alimlərdən A.Xəndanın, N.Mustafayevanın, B.Osmanovanın, R.Quliyevin, Ü.Baxşıyevanın da tədqiqatları böyük əhəmiyyət kəsb edir. Fil.f.d. dos. S.Gündoğdunun "Sıratı-müstəqim məcmuəsində Çərkəş Şeyxzadə Xəlil Xalidinin bir yazısı" başlıqlı məqaləsində şərqşünas alim Kembric Universitetində türkcə dərs deyən ilk Osmanlı vətəndaşı olan X.Xaliddən bəhs edilir. Onun "İqdam" qəzetinin təşəkkül tarixi və strukturunun analizi" başlıqlı məqaləsində isə "İqdam" qəzetinin təşəkkül tarixi, strukturuna nəzər salınmış, qəzetdə yer alan mövzular və başlıqlar ərəb əlifbasından transliterasiya edilən nüsxələr əsasında tədqiq edilmişdir. S.Gündoğdu, eyni zamanda bir sıra beynəlxalq elmi konfranslarda da məruzələr ("M.Akif Ərsoy yaradıcılığında Milli Mübarizənin bədii təcəssümü", "Osmanlıda modernləşmə - ədəbi və mədəni əlaqələr" və s.) etmişdir. Azərbaycan-türk ədəbi əlaqələri sahəsində, bunlardan başqa, fil.f.d. A.Turanın "M.Şeyxzadə ilə bağlı bəzi mübahisəli məqamlar", "Bir qəribə şair O.Vəli", fil.f.d. E.Şükürovanın "C.Dağcı ve "Yurdunu kayb edən adam"ın Türküstan, istiklal və milli kimlik sevdası", fil.f.d. B.Əzizəliyevanın "M.Kadıoğlunun "Kızılelma" kitabında türkün Qızıl Alma idealı", "Dünyanın ən qədim eşq şeiri", fil.f.d. L.Kərimovanın "Hifzi eserlerinin türk halk edebiyatında yeri ve önemi", fil.f.d. P.Məmmədlinin "Biz Türküz soyumuz Türk! söyleyen Kaşkay türkleri", "Ünlü Rus yazarların eserlerinde Türkiye", A.Rəşidlinin "Orxan Pamukun "Qar" romanında qarın simvolikası", X.Abdullayevanın "Türk ədəbiyyatı yeni janrın astanasında", "Türk romanında qadın imzası", G.Usubovanın "Türkiye Türkçesi ve Azerbaycan Türkçesindeki Atasözlerinin Cümle Yapısına Göre İncelenmesi", E.Xəlilovanın "İ.Hikmətin Ə.Midhət haqqında fikirləri", A.Dadaşovanın "Osmanlı milli geyim adlarının X.Ə.Adıvarın romanlarında təsviri" və s. nəşr olunmuşdur.

Ötən illərdə olduğu kimi, Azərbaycan-özbək ədəbi əlaqələri 2018-ci ildə də sürətlə inkişaf etmişdir. 20 aprel 2018-ci ildə AMEA Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutu, Özbəkistanın ölkəmizdəki səfirliyi ilə birlikdə böyük özbək şairi Z.M.Baburun anadan olmasının 535 illiyi münasibətilə beynəlxalq elmi konfrans keçirmişdir. Fil.e.d Y.Qasımbəylinin də ötən il ərzində Azərbaycan-özbək ədəbi əlaqələri müstəvisində bir sıra məqalələri dərc olunmuşdur. Fil.f.d.T.Həşimovanın bu səpkidə yazdığı məqalələr xüsusi əhəmiyyət kəsb edir.

Azərbaycan-türkmən ədəbi əlaqələri istiqamətində də mühüm işlər görülmüşdür. Professor M.Əliyevin "Məhtimqulu Fəraqi şeirinin poetikası" monoqrafiyası nəşr olunmuşdur. Kitabda türkmən klassik ədəbiyyatının banisi M.Fəraqinin lirikasının poetik xüsusiyyətlərindən bəhs edilmiş, şairin poeziyası Azərbaycan ədəbiyyatı ilə müqayisələr kontekstində təhlil edilmişdir. Qeyd edək ki, 2018-ci ildə akademik İ.Həbibbəylinin ön sözü, fil.f.d. İ.Osmanlı və fil.f.d.T.Talıbovanın tərtibatı ilə "Azərbaycanda M.Fəraqinin ədəbi irsinin nəşri və tədqiqi" adlı biblioqrafiya hazırlanmışdır. Fil.f.d., dos. N.Əskərin də Azərbaycan-türkmən ədəbi əlaqələri müstəvisində apardığı araşdırmalar diqqəti cəlb edir. O, "Koroğlu" dastanının versiyaları haqqında çox ciddi araşdırmalar aparmışdır. Tədqiqatçının, "Recep Hıfzı'nın Şiir Dünyası", "Aşık Nesib'in Şiirlerinde Türkiye ve Türkçülük" və s. kimi türk xalqlarının müxtəlif problemlərinə həsr olunmuş məqalələri vardır. Gördüyümüz kimi, ədəbi əlaqələrimiz sahəsində diqqəti cəlb edən məsələlərdən biri də ortaq türk abidələri haqqında aparılan araşdırmalardır. Q.Şəhriyarın çoxsaylı məqalələri bu baxımdan diqqəti cəlb edir. Ü.Ələkbərovanın da, "Türk xalqlarının inanclarında Tül və ritual ağlama", "Türk və monqol xalqlarının inanclarında alın yazısı", "Türk xalqlarının yas mərasim və inancları" və s. məqalələri maraq doğurur. Ədəbi əlaqələrin inkişafında Ə.Şamilin rolu olduqca böyükdür. Onun 2018-ci ildə bu səpkidə çox dəyərli məqalələri dərc olunmuşdur. Fil.f.d. M.Məmmədovanın, "Azərbaycan və Anadolu folklorunda daş oyunları", "Azərbaycan və Anadolu Folklorunda Gizlətmə Tipli Uşaq Oyunları" və s. məqalələrində Azərbaycan və Anadolu folklorunda uşaq oyunlarından bəhs edilmiş, oyunların hər iki bölgəyə aid müxtəlif variantları üzərində durulmuşdur.

Professor F.Bayatın isə ötən il, ölkəmizdə və Türkiyədə olmaqla dörd monoqrafiyası nəşr olunmuşdur. Fil.f.d. E.Fikrətqızının "Vücudnamələrdə mətnlərarası əlaqə" və "Türk xalqları ədəbiyyatında vücudnamələr" adlı monoqrafiyaları da ədəbi əlaqələrimizə töhfədir.

Ötən illərdən fərqli olaraq, 2018-ci ildə qumuq ədəbi əlaqələri ilə bağlı tədqiqatlar aparılmışdır. A.Qəzənfərqızının "Azərbaycan-qumuq folklor əlaqələri" adlı monoqrafiyasında Azərbaycan-qumuq folklor əlaqələri ümumtürk folklor düşüncəsi kontekstində araşdırılmışdır.

Ədəbi əlaqələrin inkişafında keçirilən beynəlxalq elmi konfransların, bağlanılan müqavilələrin mühüm əhəmiyyəti vardır. Bunların bəzilərinə nəzər salaq; 12 fevral 2018-ci ildə Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutunda Türkiyənin Türk Ədəbiyyatı Vəqfinin nümayəndə heyəti ilə görüş keçirilmişdir. İki qardaş xalq arasında elmi-ədəbi əməkdaşlığın inkişafında çoxşaxəli fəaliyyətinə görə akademik İ.Həbibbəyli Türk Ədəbiyyatı Vəqfinin rəhbəri S.Kabaklı tərəfindən Vəqfin "Təşəkkürnamə"si ilə təltif edilmişdir. Onu qeyd edək ki, akademik 10 fevral 2018-ci ildə Türkiyə Cümhuriyyəti Türk Ədəbiyyatı Vəqfinin "Şükran Beratı" ilə də təltif edilmişdir. 20 aprel 2018-ci ildə Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutunda tanınmış alim Y.Akpınara Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutunun "İlin alimi" mükafatı təqdim olunmuşdur. 25 aprel 2018-ci ildə Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutu, Bakı Yunus Əmrə İnstitutu və Xaricdə Yaşayan Türklər və Qohum Cəmiyyətlər Birliyinin birgə təşkilatçılığı ilə Ədəbiyyat İnstitutunda "XX əsrin əvvəllərindən bu günə Azərbaycan-Türkiyə ədəbiyyat və maarif münasibətləri" adlı panel keçirilmişdir. 25 iyun 2018-ci ildə türkmən şairi M.Fəraqinin yaradıcılığına həsr olunmuş "Məhtimqulu - insan qəlbinin mənəvi təbibi" adlı Beynəlxalq elmi konfrans keçirilmişdir. 13 iyul 2018-ci ildə isə Ədəbiyyat İnstitutunda Ç.Aytmatovun 90 illik yubileyinə həsr olunan "Ç.Aytmatov: milliliklə bəşəriliyi birləşdirən fenomen" mövzusunda beynəlxalq elmi konfrans keçirilmiş, "Müqayisəli ədəbiyyatşünaslıq" jurnalının Ç.Aytmatova həsr olunan xüsusi buraxılışı da ictimaiyyətə təqdim olunmuşdur. Ədəbi əlaqələrin inkişafında DGTY Birliyinin də xidmətləri böyükdür. Ədəbi birliyin təşkilatçılığı ilə bir sıra antologiyalar hazırlanmış, türkdilli yazıçılarla görüşlər, dəyirmi masalar keçirilmişdir. Bunlardan başqa, onu da xüsusilə vurğulayaq ki, "Ədəbiyyat qəzeti", "525-ci qəzet", "Azərbaycan" jurnalı və s. mətbuat orqanları, eyni zamanda internet portallarında da ədəbi əlaqələrimizə həsr olunmuş məqalələr nəşr olunmuşdur. Türkiyədə dərc edilən "Mövsümlər", "Təlmih" və s. aylıq sənət-ədəbiyyat jurnallarında da ədəbi əlaqələrlə bağlı məqalələr dərc edilmişdir. Ədəbi əlaqələrin inkişafında tərcümələrin də rolu misilsizdir. 2018-ci ildə P.Səfanın "Tənhayıq" (tərcümə edəni N.Cabbarlı), Ç.Aytmatovun "Kassandra damğası" (tərcümə edəni N.Cabbarlı), S.Urfanın "Azərbaycan Müdrikləri. Hekayətlər" (tərcümə edəni A.Ülvi), M.Menginin "Əski türk ədəbiyyatı tarixi" (tərcümə edəni F.Hicran) və s. kimi kitablar nəşr olunmuşdur.

Məqalədə, il ərzində nəşr olunan bütün kitab, məqalə, məruzə və s. haqqında geniş məlumat verə bilməsək də, ümumi olaraq ədəbi prosesi göstərməyə çalışdıq. Görünən ədəbi prosesdən bu nəticəyə gəlirik ki, 2017-ci il ilə müqayisədə, 2018-ci ildə Azərbaycan və türk xalqları arasındakı ədəbi-mədəni əlaqələrin inkişafında bir az da sürətlənmə müşahidə edilir.

Eşqanə Babayeva

Ədəbiyyat qəzeti.- 2019.- 7 sentyabr.- S.28.