Ruhulla Axundovun məktubu

 

"Hacı İsgəndər" romanından bir hissə

 

 Mən silahsız xalqı qorumaq üçün döyüşmüşəm.

Amma indi məni öz millətimi qoruduğum üçün ittiham edirlər

 

"Əziz qardaşım! Yəqin, xəttimin ilan-qurbağa olduğuna görə məni məsxərəyə qoymazsan. Bilirəm ki, işlərin çoxdur. Yüksək dövlət işində çalışırsan. Boş-boş işlərə görə sənin qiymətli vaxtını almaq istəməzdim. Amma vəziyyət o həddə çatıb ki, səndən başqa mənə kömək edəcək bir kimsə tapa bilmədim. Bilirsən ki, mən heç bir partiyanın üzvü deyiləm. Mənim məqsədim ancaq millətimizə qan udduran gavurlara öz həddini göstərmək, əlsiz-ayaqsız, silahsız camaatımızı qorumaq olub. Vəziyyəti özün məndən daha yaxşı bilirsən, mənim o qədər savadım yoxdur. Mən silahsız xalqı qorumaq üçün döyüşmüşəm. Amma indi məni öz millətimi qoruduğum üçün ittiham edirlər. Əziz qardaşım! Məni hamıdan yaxşı sən tanıyırsan. Ömrüm boyu Uca Allaha ibadət etmişəm. Haqq-ədalət uğrunda döyüşmüşəm. Məni ruslar, ermənilər və öz içimizdən olan satqınlar ağlagəlməz cinayətlərdə ittiham edirlər. Səndən xahiş edirəm ki, bu işə özün nəzarət edəsən. Əgər mənim təqsirim varsa, məni ən ağır cəzaya layiq bilsinlər, yoxdursa, rahat buraxsınlar".

Hacı İsgəndər bu məktubu 1920-ci ilin noyabrında Azərbaycan Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsinin şöbə müdiri Ruhulla Axundova yazmışdı. Azərbaycanda artıq Sovet Hakimiyyəti qurulmuşdu. Cümhuriyyət süqut etmişdi, hökuməti quranların bəzisi qaçıb canını qurtarmış, ələ keçənlər isə qətlə yetirilmişdi. Cümhuriyyət qurucularının ailələri Sibirə və uzaq məmləkətlərə sürgün edilmişdi. Ermənilərin əlinə fürsət düşmüşdü, Hacı İsgəndər kimilərini bir-bir həbs edib güllələyirdilər.  Hacı İsgəndəri bir neçə dəfə Xüsusi şöbəyə aparıb dindirmişdilər. Hacı eyni suallara cavab verməkdən zinhara gəlmişdi. Onu sorğu-sual edənlər ermənilər idi. Ondan soruşurdular ki, silahlı dəstələr yaratmaqda sənə kimlər kömək edirdi? Hacı İsgəndər heç kəsin adını çəkmirdi, "dəstələri özüm yaratmışam, günahsız insanları ermənilərin vəhşiliyindən qorumaq üçün döyüşmüşəm və özümü heç nədə günahkar bilmirəm" deyirdi. Hiddətdən rəngi qaralan erməni müstəntiq qarşısındakı bu dəmir iradəli adamı güllələmək üçün fürsət gəzirdi. Qarşısında qaya kimi adam oturmuşdu, müstəntiq Hacı İsgəndərin zəhmi qarşısında özünü itirmişdi, sözünü-danışığını itirmişdi. Tezliklə bu adamdan xilas olmaq istəyirdi, ona tapşırılmışdı ki, bu adamı dindirib cinayətkar kimi istintaqa təhvil versin. Canını dişinə tutub suallar verirdi, amma Hacı İsgəndər dəmir məntiqi ilə onun suallarını göyə sovururdu. Müstəntiqi soyuq tər basmışdı, tez-tez kitelinin cibindən yaylıq çıxarıb üzünün tərini silirdi. "Delo"nu hirslə bağlayıb seyfə tulladı və ayağa qalxdı.

"Gedin, gedin, xahiş edirəm. Çağıranda yenə gələrsiniz. Gedin".

Hacı İsgəndər ayağa qalxıb istehza ilə əllərini arxasında tutub pəncərədən çölə baxan müstəntiqi süzdü.

"Vallah, sizə lap yazığım gəlir. Bacarmadığınız işi sizə tapşırıblar. Gərək bağışlayasınız, sizə kömək edə bilmirəm...".

Müstəntiq əsəbdən yumruqlarını sıxdı, amma geri çevrilmədi. Hacı İsgəndər  otaqdan çıxandan sonra çevrilib yumruğunu var gücü ilə masaya çırpdı.

 

***

 

Sovet Azərbaycanında görkəmli ictimai xadimlərin, vətən fədailərinin qara siyahısı Kremldə hazırlanırdı. Ruhulla Axundov bu soyqırımın qarşısını almaqda aciz idi. Hacı İsgəndərin məktubu Ruhulla Axundova çatanda məktubu üç dəfə oxudu, ayağa qalxıb kabinetində gəzişməyə başladı. Dişi bağırsağını kəsirdi, ermənilərin məkrinə yaxşı bələd olsa da, səsini çıxara bilmirdi. Onu şovinizmdə ittiham edib partiyadan xaric edə bilərdilər. Ruhulla pəncərədən tutqun payız axşamına baxa-baxa dərin xəyala daldı. O fəlakətli günlərin acısı hələ də ürəklərdə qövr edirdi. Ruhulla xatırlayırdı: Ermənilər Bakının mərkəzində azərbaycanlıları qanına qəltan edəndən sonra Abşeron kəndlərinə daraşdılar. Təpələrdə top qurub evləri atəşə tutdular. Camaat Maştağaya, Buzovnaya, Şüvəlana üz tutdu. Həmin vaxt Hacı İsgəndər Təmənis tərəfdə səngərlər qazdırıb düşmənə qarşı müqavimət göstərir, şücaətlə döyüşürdü. Onun adı hər yerdə vahimə saçırdı. Ruslar, ermənilər Bakının dörd bir tərəfini kabus kimi gəzib-dolaşan bu xalq qəhrəmanının əlindən dincliyini itirmişdi, gecələr yorğan-döşəklərində belə, rahat yata bilmir, hər dəqiqə tər-qan içində diksinib oyanır, qapı-pəncərənin möhkəm bağlanıb-bağlanmadığını dönə-dönə yoxlayırdılar.

Ruhulla bir neçə gün bundan əvvəl doğulduğu kəndə, Buzovnaya getmişdi. Cümə məscidinin yerləşdiyi məhəllədən dəmiryol stansiyasına piyada qalxdı. Qatar Qızılqum stansiyasından keçəndə atasıyla bu tərəflərə sarı qum aparmağa gəldiyi illəri xatırladı. Atası üzünü qarşıdakı təpəyə tutub salavat çevirərdi. Sonralar bildi ki, vaxtilə həmin təpədə Abşeronu ermənilərin hücumlarından qorumuş türk əsgərlərindən bir neçəsi dəfn olunubmuş.

Rusiyanın Qafqaz işləri üzrə müvəqqəti fövqəladə komissarı Stepan Şaumyan və Bakı Sovetinin sədri Prokofi Caparidze daşnaklarla əl-ələ verərək martın 30-da Bakını azərbaycanlılardan təmizləməyə başladılar. Üç gün ərzində şəhərdə on beş min azərbaycanlı öldürüldü. Erməni quldur dəstələri Bakı komissarlarının tərk-silah etdikləri müsəlman məhəllələrinə soxulur, evləri yandırır, uşaqları valideynlərinin gözü qarşısında oda atır, südəmər körpələri süngüyə keçirirdilər. Qızları, gəlinləri hörüklərindən bir-birinə bağlayıb eybəcər hala saldıqdan sonra diri-diri basdırırdılar. Nə idi bu biçarələrin günahı?!

Şaumyan və Caparidzenin istiqamətləndirdikləri "döyüş əməliyyatlarında" onların məsləkdaşları Arsen Əmiryan və Qriqoru Korqanov "şəxsi nümunə" göstərirdilər. Martın 30-da İsmailiyyə binasının yandırılması əməliyyatına Əmiryan başçılıq etmişdi. Şamaxıda və Qubada əllidən çox kənd Korqanovun bilavasitə iştirakı ilə talan edildikdən sonra yandırılmışdı.

Şaumyan və onun quldur dəstəsi mart hadisələri zamanı milli-demokratik qüvvələrin Bakıdan uzaqlaşmasına nail oldular. Üzeyir Hacıbəyli İrana getməyə məcbur oldu. 1918-ci il aprelin 1-də ermənilər Azərbaycanın böyük şairi Hüseyn Cavidin qaldığı "Təbriz" mehmanxanasının qapısını sındırıb içəri soxuldular. Mehmanxanadakı altmış nəfər müsafirin içində Hüseyn Cavid və bir nəfər də başqası tam təsadüf nəticəsində sağ qaldılar. Hüseyn Cavid məcbur olub Ənzəliyə yol aldı. Çünki həmin vəziyyətdə Bakıda qalmaq son dərəcə təhlükəli idi. Yaxşı ki, o vaxt Quzey və Güney Azərbaycan arasında tikanlı məftillər yox idi...

Mart hadisələrinin başlanmasına üç-dörd saat qalmış Nəriman Nərimanov öz evində Şaumyanın iştirakı ilə iclas çağırmışdı. Ruhulla Axundov da həmin iclasda iştirak edirdi. İndi pəncərədən qüssəli payız axşamını seyr edərkən həmin gərgin iclasda gedən söhbətləri xatırlayırdı. Nəriman Nərimanov təsirli nitqində qəfildən üzünü Şaumyana tutub dedi:

"Yoldaş, siz də, mən də müsəlmanların halını bilirik. Hərgah bir iğtişaş başlansa, ayaq altda qalan fəqir-füqəra olacaq ki, siz də, mən də onun yolunda işləyirik. Ona binaən mən sizdən təvəqqe edirəm, sizə yalvarıram, bu işi sülh ilə qurtarasınız".

Şaumyan Nərimanovu arxayın etmişdi, heç bir qırğının baş verməyəcəyinə inandırmışdı. Nərimanovun ən böyük səhvi bu iblisə inanmağı idi. Həmin dəqiqələrdə isə Şaumyan Naxçıvanda müsəlman qanına susamış Andronikə belə bir teleqram göndərmişdi:

"Xalq rəhbəri Andronikə.

Sizin şəxsinizdə əsl xalq rəhbərini öz tərəfimdən alqışlayıram. Sizin bayrağınız altında vuruşan bütün igid döyüşçülərə salamımı yetirin. Rusiya hakimiyyətinin güclənməkdə olan köməyinə arxalanan Bakı proletariatı Kürdəmir və Ağsu istiqamətlərində türk-bəy quldur dəstələrinə qarşı qəhrəmancasına mübarizə aparır. Bizə lazımi kömək göstərmək imkanınız olsa, buna şad olaram".

Əlbəttə, Andronik Şaumyanın xahişini dərhal yerinə yetirmişdi. Lakin daşnak dəstələri türk və Azərbaycan milli ordusunun vahid zərbəsi ilə darmadağın edildikdən sonra tayqulaq Andronik qorxusundan dünyanın o başına - Amerika qitəsinə, Kaliforniyaya qaçmışdı. Şaumyanın izi isə son illərdə deyildiyinə görə, Hindistana gedib çıxırdı.

Mart qırğını baş verdikdən bir neçə gün sonra çarəsiz və aldanmış doktor Şaumyana və Caparidzeyə məktub yazmışdı. Məktubda deyilirdi:

"...siyasi müharibə axırda milli müharibə yolu olubdur. Bu əhvalat Şura hökumətinə ləkə salıbdır, onu qara örtüklə bürüyür. Hərgah siz bu yavuq vaxtda qara örtüyü cırıb bu ləkəni təmizləməsəniz, bolşevik fikri və Şura hökuməti burada davam edə bilməyəcəkdir".

Bütün bu acı, göynərtili xatirələr Ruhullanın ürəyini sıxırdı, ruhunu didirdi. İndi də xalqı qanına qəltan edən gavurlara qarşı döyüşən xalq qəhrəmanlarını aradan götürmək istəyirlər, deyə düşündü. İsgəndəri bu zatıqırıqların əlinə vermək olmaz, nə yolla olur-olsun, onu xilas eləmək lazımdır. Yoxsa girəvəyə salıb onu da güllələyəcəklər. Cəld masa arxasına keçib mürəkkəbli qələmi götürdü və qarşısına kağız çəkib yazdı:

"Maştağa rayon XDİK-ın İstintaq İdarəsinin rəisinə.

Sizdən təvəqqe edirəm ki, Buzovna qəsəbəsinin sakini, Sovet hökumətinin sadiq dostu, kənd camaatının ağsaqqal kimi hörmət bəslədiyi İsgəndər yoldaşı istintaqdan azad edəsiniz. O, xalq maarifinə xidmət etməklə Sovet quruculuğu işində fəal iştirak edən namuslu bir insandır, bolşeviklərin dostudur. Şura hökumətinin bu cür kadrlara gələcəkdə çox böyük ehtiyacı olacaqdır".

AK(b) PMK-nin

şöbə müdiri Ruhulla Axundov.

Yazdığını diqqətlə oxudu və qol çəkib möhür vurdu. Köməkçisini çağırıb məktubun aidiyyəti yerə göndərilməsini tapşırdı. Köməkçisi otaqdan çıxandan sonra kresloya söykənib dərindən nəfəs aldı.

 

Kənan Hacı

 

Ədəbiyyat qəzeti.- 2019.- 28 sentyabr.- S.27.