Formanın müqəddəs sirri

Mirzə Ələkbər Sabir

VI məqalə

Şair təkcə öz dövründə oxunmur, dünyadan köçdüyü nöqtədən şəxələnib eyni zamanda keçmişə və gələcəyə yollanır, bu səfər marşrutunda yollar kəsişdikcə yeni perspektivlər yaranır, bu mənada Seyid Əzimin kitabı keçmişin mətnlərinə qarışdığı kimi (bu gün həmin o keçmişin mətnlərini məhz bu qarışma prosesinin sayəsində fərqli şəkildə oxuya bilirik, fərqsə getdikcə artır…) gələcək üçün də suallar yaradır, gələcək məhz bu suallar əsasında qurulur, özünü tapır, düzəldiyini, tamamlandığını zənn edən kimi tez-tələsik Seyid Əzimi "arxivə" göndərir. Bu, yalnız virtual qatda mövcud olan ədəbiyyat tarixinin və deməli, həm də yaddaşın dəqiqəbədəqiqə yenilənən arxividir. Seyid Əzim bu arxivdə özündən sonra gələn bütün şairlərin, hər kəsdən öncə Sabirin dilində oxunur, izah edilir, özü də bilmədən Sabir ona həm lirika, həm də satira sahəsində şərhlər yazır, baxmayaraq ki, Sabir bu sahədə Seyidlə olduğu kimi, Füzuli ilə də qovğada və oppozisiyadadır. Bu arxiv ərazisində Sabir bəzən özündən əvvəl və sonra gələn bütün şairləri əvəz edir, onların tərcümanı olur, onların mətnlərinə can verən dillərə yiyələnir və onlara qarşı çıxır. Bu hadisə, yəni ədəbi prosesin ən əsas istiqamətlərini bəlləyən bir şairin yaddaşın keçmişini olmadığı kimi, gələcəyini isə olacağı kini göstərməsi ədəbi ideologiya sahəsində müəyyənləşdirici amilə çevrildi. Həm də tam yeni estetik və poetik istiqamətləri müəyyənləşdirdi. Seyid Əzim bitdiyi yerdən başlayan Sabir günü bu gün də Füzulinin (yaxud yaddaşın ayrıc məqamında durub digər şairlərin) lirika dilini dağıdır, onu hissələrə ayırıb yeni dil icad edir, bu dil Füzuli və Seyidin (onlardan sonra gələn şairlərin də-!) dilinə münasibətdə ömürlük oppozisiya mövqeyində dayanır, məhz bu cəhət XX əsrdə ədəbiyyatda yeni üfüq yaradır, Sabir ədəbi aləmdə yerlə göyün arasını açdı, onları bir-birindən ayırdı, poetika, üslub sferasında üfüq xəttini yaratdı, ən əsası isə insanın daxilən fəthində yeni, ən mühüm qatlara keçid edərək bütövlükdə insan xislətinin macəralarını poetik sistemin malına çevirdi. Bu keçid baş verdikdən sonra insan və gerçəkliyi yeni, daha modern üsullarla araşdırmaq zərurətə çevrildi. Ədəbi yaddaşın ayrıc məqamında durub keçmişə və gələcəyə təsir edən, onları inad və təhdidlə araşdıran iki şair - Mirzə Ələkbər Sabir və Seyid Əbülqasım Nəbati bizim ədəbiyyat tariximiz üçün müstəsna hadisələrdir. Onların irsini araşdırıb bütün mətləbi əxz etdiyini zənn etdiyin anda yeni suallar və yeni rakurs yaranır.

Sabir bədii dili də üzündən astarına çevirdi, bu astar üzü fəryaddan çox məzəmmətlə dolu idi, Sabir sübut elədi ki, şairin missiyası kotanın ilişdiyi yerdə işləməkdir, o lənət daşını qaldırıb milləti oyada bilsən insan hər əməlində özünü görə bilər. İnsana güzgüdə olduğu kimi özünü göstərmək, özünü məzəmmət eləməyə alışdırmaq əsrlər boyunca davam edəcək missiyadır. Bu isə yeni əsrdə Azərbaycan ədəbiyyatını dünya prosesinə qovuşdurmaqda misilsiz rol oynamış məhz Sabirin kəşfi və icadıdır. Sabir poetikasındakı "virtual güzgü" obrazı son dərəcə ciddi mətləbi qoyur ortaya: insan, yazıçı, şair, oxucu... hər kəs özünü, əməlini, yazdığını görməlidir, bu, baş tutmayınca ağ vərəqləri qaralamağın bir mənası qalmır.

Sabir Seyid Əzim kimi ömrünün sonuna qədər qəzəl yazmadı, qəzəlin həm Seyiddən, həm də Füzulidən fərqli bucağından baxıb bu janrın ömrünün bitdiyini elə onun öz dilində bəyan etdi. Dedi ki, mən bu janrın, bu formanın ən kamil örnəyini verirəm, ancaq dərdimiz bu deyil, yəni, həm də ilk dəfə olaraq janra münasibətdə radikal seçim edildi. Sabir Mirzə Cəlillə birlikdə ədəbi praktikada ilk dəfə olaraq nəyi və necə yazmaq məsələsini belə radikal şəkildə qoydu. Bunu nəzərə almadan yazmaq qarabasma və yuxu gətirir, elə bir yuxu ki, səni aldatdıqca aldadır, ondan qurtulmaq istəmirsən. Bu mənada Sabirin şeirləri başqa cür oxunmaq istəyir, bu mətnlər dil açıb deyir ki, bizi gördüyün kimi oxuma, səhifəni daim çevir, yenilə:

Amma elə bərk yuxla ki, hətta get özündən,

Afaqı dutan şurü qiyamətdən ayılma!

Laylay, bala, laylay! Yat, qal dala, laylay!

Sabir, sadəcə, hər hansı bir mövzunu yada salırdı, ona işarə edirdi, bu mətnlərin fərqli şəkildə görünməsini istəyirdi.

Seyid Əzimin Sabirə təsiri çoxqatlı və çox qəliz hadisədir. Seyid Əzim Sabiri məcbur etdi ki, gerçək həyatdakı ən adi hadisəni də keçmiş və gələcəyin fəlakətləriylə bağlasın, düyünün vurulduğu yer bir canlı orqanizm kimi hər iki yöndəki bütün zəhəri, xislətlə bağlı qüsur və boşluqları özünə çəkərək şişib böyüdü. Həmin düyünün şişib əfsanəvi ölçüdə görünməsi, mifik ölçü qazanması o zamana qədər görünmədiyinə görə hamını çaşdlrirdı, bu nədi, biz buna layiq deyilik, eynən Mirzə Cəlildə olduğu kimi, biri nəsr, dramaturgiya, digəri poeziya-satira sahəsində. Kimsənin ağlına gəlmədi ki, bu, millətin bütün zamanına aiddir, ya bundan xilas olmalıyıq, ya da buna tuş gəlib fəlakətlər içində yaşamalıyıq. Buna görə Sabirin şeirində fəryadla insanın ürəyini soyan dərd bir köynəkdədir, bu səbəbdən Sabir Qoca Şərqin, daha çoxsa Azərbaycanın "zəlzələlər mərkəzidir". Yeni dövrdə Füzulidən çox Sabiri bilmək, Sabiri öyrənmək lazım idi, ancaq bu yol, fikrimizcə, gedilmədi, bir qocaman dağ kimi dəryada duran Sabir yalnız nəhəng okeanın ləpələriylə ədəbi yaddaşa təsir etdi. Bəli, Füzulidən çox Sabir öyrənilməliydi, çünki o, Füzulini də öz içində əritmiş, son zərrəsinə qədər məhv etmişdi. Ona görə Sabirin ədəbiyyatımızdakı mövqeyi müəyyən yol keçmiş yazarlar üçün son dərəcə qəliz suallar yaratmaqdan ibarət oldu. Sabirin külliyyatının "Hophopnamə" adlanması da təsadüf sayılmamalıdır. O, quş kimi səkə-səkə gedir, sıçrayışlarla irəliləyir, böyük və ağır bir mətləbi bir neçə cümləyə sığışdırmaq məcburiyyətində qalan natiq kimi son sözünü deyir, həm də edam kötüyünə gedən adam kimi yazdıqlarına bundan sonra yazılanlara ön söz kimi baxır. Amma kimsə bunun fərqində deyil, hamı özü üçün yaratdığı dərdinə qısılıb, fəxriyyə çölün düzündə qalıb.

Sabirin şeirlərində ifadə etdiyi mətləblər, əslində, sadədir, elm, təhsil, pis adətlərdən qurtulma və sair. Məzmun və mətləb planı aydındır, o dövr üçün hansı tələblər, hansı preroqativlər vardısa, Sabir də onları qələmə alırdı, Sabir küçələrdəki adi, ancaq insanın qanını donduran hadisələri, insanların boş yerə vaxt öldürüb elm və təhsildən, mədəni vərdişlərdən və sadəcə, sivil dünyadan uzaq düşmələrinə qədər mövzular onun qələminin ucuna yığılıbmış kimi vərəqlərə düzülürdü. Bu ifadə tərzində hər şeyi yerli-yataqlı, təfsilatı ilə danışmaq həvəsi varsa da, dövran, onun elə həmin küçələrdə çarpan nəbzi bu becid ritmi pozur, şairi deyəcəklərini, bəzən də onların hamısını top yekun bir mətndə ifadə etmək zərurətinə sürükləyirdi, bu səbəbdən Sabirin hər bir şeiri, necə deyərlər, ekspozisiya hissəsindən məhrum idi, bu mətnlərdə birbaşa mətləbdən bəhs etmək ehtirası əlbəəl görünəndir, bu səbəbdən həmin şeirlərin intonasiyası da orijinal, mətləbin ifadə tərzinə uyğun idi.

Bu mətnlərin hər birini ayrıca nəzərdən keçirdikdə onların intonasiyasının mətni şərti olaraq iki hissəyə ayırdığının şahidi olursan, bir tərəfdən mətndə bütün atmosferi tutan, zəbt edən məsxərə ovqatı, digər tərəfdən isə bu məsxərənin mətnini qana bələyən ürək ağrısı, bəzən bur ürək ağrısı satirik tonsuz, yəni məsxərə diskursu olmadan ifadə edilirdi, məsələn, onun məşhur "İnsanlar, insanlar" şeirində olduğu kimi.

...Əhrimənlər maliki-mülki-Süleyman olmasın...

Onun "Olmasın" rədifli qəzəlinin bu misrası, əslində, bütün poetik gedişlərinin yek mənası idi, yəni Sabir öz məqsədini qəzəl janrında da bəri başdan demişdi.

Bu qəzəldə önəmli olan nədir? Sabir ona qədər bu janrın daxili keçidləri ilə axıb gələn sözləri dəf edib onların hər birinin ayrılıqda və hamısının birlikdə mənasını bir nöqtəyə cəmlədi, eyni obraz və bədii ifadə vasitələrindən istifadə edərək eşqlə bağlı bütün mətləbə nöqtə qoydu. Hər şey budur, bunun içindədir, bundan kənarda heç nə yoxdur. Başqa bir önəmli cəhət isə janrın yaddaşı ilə bağlıdır. Sabirin bu qəzəldəki nəzərləri, dərdli baxışları onu yaradıcılığının və xəstəliyinin sonuna qədər izlədi, "hansı bir müşgüldü ki, səbrlə asan olmasın" deyərək ürəyinin başında düyünlənən böyük dərdi birbaşa insanların üzünə, nəfəsinə toxunan mətnlərə tökdü.

Şairəm, çünki vəzifəm budu əşar yazım...

Bu şeir manifest olmaqdan yana, həm də Sabirin iti baxışlarının bir yerə cəmləyib qiymətləndirdiyi nəsnələrin acı nəticəsidir. Mətnin bir yerində əvvəlcə oxucuya müraciət edir, onunla mükalimə gah səthdə, gah mətnin alt qatlarında gedir və sonda yenə üzə çıxır. Başqa bir məqamda o, o dövrdə çıxan qəzetlərin mühərrirlərinə xitabla belə bir qənaəti ifadə edir: bəlkə, siz gördüklərinizdən məmnunsunuz? Mən gördüklərimin az bir qismini yazanda ki, üstümə düşürsünüz, demək, həm oxucu, həm də mühərrirlər və digər qələm əhli bu eyiblərin yazılmasından çox, gizlədilməsinə üstünlük verirlər.

Sən əgər söz verəsən, qorxma, qıl əhvali-qələm,

Vəzi halın yazılarsa zili zilü, bəmi bəm,

Öylə bir halə düşərsən ki, tükün biz-biz olar,

Əyninə geyməyə şey tapmasan, astar üz olar!

Sabirin poetik təfəkkürünün xas özəllikləri var, təhlil və yanaşmalarda bunları bilmək və araşdırmaq lazımdır. Uşaq şeirlərində xüsusi ilə spesifik xassə kimi belə bir ayrıntı görünür: Sabir elə bil ki, bizim yaddaşımızın bilicisi olaraq, oralarda nələrin iz saldığını bilərəkdən yazırdı, yəni bir dahi qələm əhli kimi bizim nə istədiyimizi və nə istəmədiyimizi ovcunun içi kimi bilirdi. "Uşaq və buz" şeirinə baxın, kim deyə bilər ki, bunu Mirzə Ələkbər Sabir yazıb, adama elə gəlir ki, bu mətn Sabirdən və bütün ana dilli şairlərdən əvvəl "yazılıb", ruhumuza, yaddaşımıza hopub, Sabir, sadəcə, onu kağıza köçürüb. Və özü də bu hadisəni unudub. Həm də həlledici məqamda! Ən əsas məsələ isə onun bizim nə istəmədiyimizi bilməsindədir. Bu mənada onun, eləcə də Mirzə Cəlilin mətnlərinə münasibətdə "xalqı aşağılamaq" ifadəsini işlətmək ən azından cahillikdir.

Un təmənnası ilə buğda dəyirmanlıq olur

Qarışıqdır hələlik millətin istedadı

Ələnirsə yağı bir, ayranı bir yanlıq olur

Kim ki insanı sevər aşiqi hürriyyət olur

Bəli, hürriyyət olan yerdə də insanlıq olur...

Sabir şair obrazı olmaqdan çox, bu obrazı dağıdan, dəyişdirən, onun məzmununu başqalaşdıran bir fiqurdur. Onun gördüyü işlər, gətirdiyi yeniliklər bir neçə qrupda sıralana bilər. Əvvəla o, Zakir və Seyid Əzimin başladıqları yolu genişləndirib milli ədəbiyyatı ideya və məfkurə baxımından dünya ədəbi prosesinə qovuşdurdu; hər şeydən öncə cahanda baş verən qovğalara yeni üslubi tendensiyalarla reaksiyası ilə; bu tendensiya və cəhdlər şeirin strukturuna nüfuz etdi, belə ki, qafiyə-ritm sisteminin dərindən dərinə formayaradıcı xassəsi üzə çıxdı, sözün məhz Sabirə xas olan mətn məkanının bütün cəhət və yuva - guşələrinə baxış yolunun açılması, misranın ritm üstündə parçalanıb satirik ironiyanı gücləndirməsi, üslubun mərkəzəqaçma və mərkəzdənqaçma vektorlarının çevikliyinin güclənməsi Sabirin poetik qalaktika sistemini yaradıb formalaşdırdı; ikincisi, belə bir mühüm faktı sübut etdi ki, şair millətinin tarixini, mənəvi ərazisinin tarixini hamıdan yaxşı bilməlidir, "Fəxriyyə" şeirində türk tarixinin ifadəsi baxımından keçmişin gələcəyə sualları yer almışdı. Sabirin fikrincə, bu mətnlər küll halında təkcə bədii mətn kimi oxuna bilməz, yaxud onlara təkcə tarix kimi baxıla bilməz.

Teymur şəhi-ləngə olub tabeyi-fərman,

Xan Toxtamışı eylədik al qanına qəltan,

Ta oldu Qızıl Ordaların dövləti talan,

Məsko şəhinə faidəbəxş oldu bu meydan...

Əlyövm uruslaşmaq ilə zişərəfiz biz!

Öz dinimizin başına əngəlkələfiz biz!

Vaxtilə görkəmli şərqşünas Rüstəm Əliyevin Nizami Gəncəvinin əsərləri haqqında verdiyi müsahibəsində yer alan fikir yada düşür: "Xəmsə"ni ancaq bədii əsər kimi görənlər yanılırlar. Yəni "Hophopnamə" ilə Sabir özündən sonra gələn şairlərin qarşısında çox ağır şərtlər qoydu. Şeir hisslərə toxunub insanı həyəcanlandırmaqla yanaşı, vətən tarixi kimi oxunmalıdır. Şeir ucu- bucağı görünməyən, göz qaraldan mənəvi əraziyə səyahətdir, bu səyahət zamanı üzə çıxan hər bir qənaətin Vətən, millət tarixinin aşırım və dirsəkləriylə çarpazlaşdığı yer poeziyadan daha mühüm və ibrətamizdir. Bu məqamda müasir, modern ədəbiyyatın Sabirdən başlaması faktı heç bir şübhə oyatmır. Sabir satira, satirik şeir anlayışında diferensiallıq yaratdı, satirik şeirin özünəməxsus intonasiya-ritm modellərini yaratdı, bu poetika müstəvisində ən azından iki aparıcı intonasiya tipi var: 1. Bəhri-təhvil üslubunda ara vermədən söyləniş tipi (yəni sözüm eşidilənə qədər susmamaq...).

"Ey fələk, zülmün ə'yandır, bu necə dövri-zəmandır ki, işim ahü fəğandır, məni yandırma amandır, gözümün əşki rəvandır, ürəyim dopdolu qandır, hamı qəmdən bu yamandır ki, neçə əhli-qələmlər, buraxıb canıma qəmlər, qarışıb dərd bəhəmlər, ürəyim indi vərəmlər, qəzetə, jurnala bu küfrşiyəmlər necə cür'ətlə rəqəmlər yazıb, islamə sitəmlər eləyirlər ki, gərək aləmiislamdə, hər ölkədə, hər şəhrdə, dinarü dirəmlər saçılıb, məktəbi-nisvan açılıb, qız balalar məktəbə hazır olalar, elmdə mahir olalar, fəzldə bahir olalar...".

Və 2. Reaksiyaya hesablanmış intonasiya tipi, yəni, əslində, monoloq təsiri bağışlayan, ancaq daha çox eşidilmək istəyən ərzi-halların intonasiyası.

Min elm oxuyub söz biləsən hörmətin olmaz

Bu dari-cəhanda;

Söz bəhrinə gövhər olasan qiymətin olmaz

Xasə bu zəmanda.

Yox, yox, baxıram fikrinə, səndən oğul olmaz,

Canın bəcəhənnəm!

Mırt-mırt oxumaqdan,

kişi, bir qan ki, pul olmaz!

Mırtılda dəmadəm,

Qıl elm fərahəm,

Ol qüssəyə həmdəm;

Ömrün olacaq kəm,

Düşmən sənə aləm!..

Sabir şeiri coşqun, inadcıl dalğalarla gəlib insanın üstündən aşan bir nəsnə kimi təqdim edirdi. Sabir mətndə sözlərin bir zəncir üstündə hərəkətini pozub mənanın düyünləndiyi yeri göstərdi; bu zənciri qırmaq üçün Əlican Qövsi Təbrizi də daxil olmaqla ən məşhur şairlərin ən mükəmməl beytlərinə müraciət etdi. Yəni bu o anlama gəlirdi ki, həmim beytlərdəki ritm üstündə oyun qurmaq, o mənanı azdırıb öz yuvasına qaytarmaq olar, belədə bu beytin indi sizə söylədiyi məna aid olduğu semantik yuvaların bütöv cərgəsini qarşınızda sərgiləyə bilər. Bunu şərti olaraq "minalanmış ərazi prinsipi" adlandırmaq mümkündür, amma minlanmış əraziyə yönəlik qaydalar burda tərsinə uyğulanmalıdır, sən ayağını düz o mina-mənaların üzərinə basmalısan. Yek məna son hərfinə, son hecasına qədər "partlamalıdır" ki, mənanın, əslində, olmaması, mətnlə yaranıb yaddaşa hoparaq yox olması anlaşılsın. Elə bu səbəbdən əruzun da ən oynaq bəhrlərindən istifadə edirdi. Məna yaddaşa hopur, həyatımızın parçası olur, biz onun ilk dəfə işləndiyi mətni yenidən oxuduqda həmin məna başqalaşmalı və yenidən yox olmalıdır. Yəni Sabir konseptual şair, konseptual şeir ideyasını irəli sürürdü.

Sabir, yəqin ki, vaxtının darlığını hiss etdiyindən yerlə göyü özündə qovuşduran medium kimi bütün varlığını bir nöqtəyə düyüb düşündüyü hər şeyi yazmağa çalışırdı. Yazacağı aşiqanə şeirlərin daxili yanğısı və enerjisini həmin konsentrasiya prosesinə sərf etməklə özünün və ən əsası Azərbaycan poeziyasının hardan baxılsa görünən azadlıq, hürriyyət obrazını yaratdı.

Cavanşir YUSİFLİ

Ədəbiyyat qəzeti.- 2019.- 12 yanvar.- S.26-27.