Mühacirlərin yadigar əşyaları

"Nostalgiyanın gələcəyi" kitabından

XIX əsrdə yaşamış məşhur rus mühaciri Aleksandr Herzen bir vaxtlar demişdi ki, vətənindən uzaqda yaşayanlar üçün saat həmişə sürgün olunduqları vaxtı göstərir. Uzun illərdir qürbətdə yaşayan sovet mühacirləri ilə Nyu-Yorkda və Bostondakı evlərində görüşəndə bir çoxlarının otağını qış mənzərəli divar rəsmləri ilə yanaşı, haçansa zərif, amma işlək olmayan, küçə alverçilərinin qapı-qapı düşüb satdıqları köhnə divar saatlarının bəzəməsi məni təəccübləndirirdi. Amma evlərində şəkillər çəkdiyim mühacirlərin əksəri on, yaxud iyirmi ildir ki, Birləşmiş Ştatların az-çox dəqiq, insana öz qaydalarını diktə edən həyat tərzinə öyrəşmiş adamlar idi. Görüş günlərini qeyd etdikləri dəftərlər və kompyuterləri olan bu mühacirlər yararsız şeylərdən, keçmişdən yadigar qalan əşyalardan, zibilliyə atılmaqdan bir təhər "xilas edilmiş" xəzinələrdən hələ də həzz alırdılar. Vaxtı ötmüş təqvimlər isə indiki zamanla əlaqəsini tamam itirmiş və sadəcə yaddaş bələdçisinə çevrilmişdilər.

Amerikaya iyirmi il əvvəl gəlmiş və bu gün Kvunistdəki orta məktəbdə müəllimə işləyən Larisa F deyir ki, "rus mühacirlər divarın ağ olmağına "dözə bilmirlər". Özgə yurdda dam-daş qaralayanda isə minimalizm heç də həmişə yeganə çıxış yolu deyil. O, danışır ki, "otağımızın xəstəxana divarlarına oxşamağını istəmirik". Modern üslubun əsas göstəricilərindən olan ağ divarlar daha çox rəsmi binaları xatırladır. Görünür, rəngarənglik səmimiyyət və isti münasibətlərin göstəricisidir. Hər ev, hətta ən bəzək-düzəksiz olanı da şəxsi bir xatirə muzeyidir. Bəzi evlərdəki əşyaların yerləşdirilməsi İlya Kabakovun ekspozisiyaları ilə müqayisə oluna bilər. Hər mühacir istədi-istəmədi, gündəlik həyatında həvəskar rəssama çevrilir. Amerikadakı köhnə Sovet mühacirlərinin evlərini interyeri və diaspor idarələrindən onlara pay verilən əşyalardan ibarət kolleksiyaları, ilk baxışdan ana vətəni xatırladan sirayətedici bir simvol təsiri bağışlayır, fəqət yiyələrinin öz əşyaları haqqında danışdıqları əhvalatlar unudulmuş özünəməxsusluğu yenidən canlandırmaqdansa, qürbətdə özünə ev-eşik düzəltməyin mahiyyətini açıb göstərir. Onların haqqında danışdıqları həyat, nə tam olaraq Amerikan xülyalarına, nə də dözülməz nostalgiyadan dəm vuran rus melodramına uyğun sürgün həyatıdır.

Görüşdüyüm mühacirlərin hamısı, aşağı-yuxarı, həmyaşıd və eyni ictimai qrupa aid adamlardılar. Onlar İkinci Dünya müharibəsindən əvvəl, yaxud da elə qan-qada təzəcə bitəndə dünyaya göz açmış, şəhərli, aşağı və orta təbəqəyə məxsus mühəndislər, mühasibatçılar, müəllimlər idilər. Hamısı da həyatını babat qurmuşdular, güzəranları nə çox yaxşı idi, nə də həddən artıq ürəkağrıdan. Onların həyat hekayələri Kiçik Odessanın mafiya üzvlərinin və gözü yaşlı, uzun qıç fahişələrin əhvalatlarına tay deyildi. Əslində, haqqında danışdığım adamların heç biri Brikton Beachdə yaşamamışdı. Qürbətlə bağlı bu hekayələr qəriblərin çoxuna yox, sadəcə bir qrupuna aiddir. Nəticədə bu insanların başqalarına çatdırmaq istədikləri fikirləri də elə bundan ibarət idi: hamıya bab həyat tərzi, yaxud da Amerika televiziyası və kinolarında tez-tez göstərildiyi kimi aksenti rüsvayçı olan mənfi tip yox, özünəməxsus insan modeli...

Rita D deyir ki, bütün Rusiyanın Yenidənqurmadan sonra yaşadıqlarını biz on il əvvəl yaşamışıq. Bizlər ilk post-kommunistlər idik. Bu gün (1995-ci ildə) sanki köhnə Sovet İttifaqının hamısı mühacirdir, aramızdakı yeganə fərq odur ki, onlar vətənlərində qalıblar. Mühacirlərin kommunizmdən sonrakı nostalji hissləri gözardı edilməyəcək qədər diqqətə layiqdir. 1972-1987-ci illərdə Amerika Birləşmiş Ştatlarına gələn, əksəri də yəhudilərdən ibarət didərginlər hər şeyə həssas münasibət göstərən adamlar deyildilər. Hamısı da Sovet İttifaqının Helsinki Müqaviləsindən sonra "ailə üzvlərinin qovuşması" qanunundan istifadə edib, mühacir olmuşdular, halbuki çoxunun ölkədən kənarda heç bir qohumu-filan yox idi. Mühacirət etmələrinin səbəbləri çox müxtəlif idi: Siyasi dünya görüş fərqləri, yəhudi əleyhdarları ilə mübarizə, klostrofobiya "hissi", Brejnevin iqtisadi durğunluq dövrünün dözülməzliyi, ölüm-dirim qorxusu, ictimai fürsət axtarışları, qeyri-müəyyən, utopik azadlıq xəyalları, özlərinə də qaranlıq olan gələcək xülyası.

Kiminsə öz ev-eşiyini tərk etməyin səbəbləri nostaljinin mahiyyəti qədər mürəkkəb ola bilər. Səbəblərin hamısı bir-birinə bağlıdır. 1981-ci ildə tərcüməçilik edərək keçindiyim İtaliyadakı sığınacaq düşərgəsində köhnə Sovet vətəndaşlarının qürbətə köçmələrinin səbəblərini izah edəndə nə qədər çətinlik çəkdiklərini yaxşı xatırlayıram. Bəzən elə olurdu ki, saatlarla məruz qaldıqları təhqirləri ən xırda detalınacan danışmaq istəyirdilər, bəzən də bu mövzuda kəlmə kəsmirdilər. Bilirdilər ki, bu haqda nəyi necə yaza bilərlər, amma özlərini bu şəkildə təqdim etməyin mənasını başa düşməyə çətinlik çəkirdilər. Bir sıra hallarda, həqiqətən də, yəhudi əleyhdarlarına aid acı təcrübələri (kobud, yaxud da nəcib şəkildə) olsa da, öz ölkələrində yaşamaqlarına Sovet tərzində ideoloji don geyindirmələrinə müqavimət göstərən mühacirlərə başlarına gələnləri siyasi terminlərlə izah etmək çətin gəlirdi. Bəziləri isə düşünürdülər ki, rəsmi şəkildə necə adlandırılmasından asılı olmayaraq, onsuz da heç kəsin vətənindən ayrılmağının həqiqi səbəbini əksəriyyət vacib saymır.

Mühacirlər vətənlərini tərk etmək qərarından əvvəlki gün-güzəranları haqqında danışanda onları həyatları barəsində yenidən düşünməyə sövq edən bir neçə vacib təcrübəni mənimlə bölüşmüşdülər: bu məsələlər arasında ədalətsizlik, acı reallıqların (məsələn, ailə üzvlərindən hansınınsa sürgün düşərgəsində ölməsi) meydana çıxması, Soljenitsın və yaxud Nabokovun qadağan olunmuş kitablarını gecələr gizli-gizli oxumaları, bir dostun, yaxud sevdiyin adamın el-obasından uzaqda yaşamağa məhkum edilməsi kimi çarəsizliklər vardı. Mənim üçün isə bu cür təcrübələrdən ikisi keçərli idi: Birincisi ana-atasının başqa yerə köçməyi qərarlaşdırmış bir şagirdin məktəbdə ittiham olunması idi. Yadımdadır ki, müəllimimiz məktəb direktorunun gözünün qabağında baş verənlərdən narazı olduğumuzu qəbul edə bilməmiş və sinifdəki bütün yəhudi şagirdlərin sionist təbliğatını qınamağını tələb etmişdi (Mən susaraq dırnaqlarımı gəmirsəm də, amma aramızdan ürəyimizdən keçən qınaqları dilə gətirən bir neçə könüllü tapılmışdı). Mikelancelo Antonioninin çəkdiyi "Sərnişin" filminə baxanda vur-tut on yedi yaşım vardı. O, filmin mövzusu siyasi sürgün yox, yadlaşma, özgə mədəniyyətləri doğma hesab etməklə bağlıdır. Cek Nikolonsun baş rolu oynadığı bu filmdə qəhrəman ölən dostunun pul qabından şəxsiyyət vəsiqəsini tapır və onun yerinə keçir. Maria Şhenderin ifa etdiyi qəhrəman da eynən beləcə, izahedilməz bir narahatlıq yaşayır və sanki faniliklə azadlıq bir müstəviyə gəlir, biri o birini əvəzləyir, hansısa memarlıq abidəsinin yerində başqası tikilir. Ən əsası, Qərb sərhədləri bağlı olsa da, qəhrəman viza problemi ilə üzləşmir, qısa donu və pırtlaşıq saçları Ağ dəniz mehində dalğalanır. (Xatırlayıram ki, anamın növbədə gözləmək və Sovet dövründəki gündəlik həyatın sıxıntılarına tablamaq kimi çətinliklərinə qatlanmayan "qərbli" qəhrəmanların mübarizələrinə rəğbəti yox idi. O deyirdi ki, "kaş onların problemlərini mən yaşayaydım"). Mən isə filmdə gördüyüm bu yadlaşma "xoşbəxtliyin"ə, özünü ifadə etmə azadlığına həsəd aparırdım. Haqqında danışdığım film, mənim evi tərk etmək xülyalarıma qarşı xiffətimi daha da artırırdı. Bu acı təcrübədən sonra senzura və kəskin siyasi ayrı-seçkilik həyasızcasına meydan sulayırdı. Fəqət, vətəni tərk eləyəndə hara getdiyimi yaxşı başa düşmürdüm: Amerika Birləşmiş Ştatlarına, yoxsa populyar dekadens Qərbə? (Mühacir statusu əldə etmək üçün müraciət edəndə Antonioni haqqında danışmamışdım).

Sovet vətəndaşları senzura "sınağından çıxmış" mətnləri oxuyub ölkəni tərk etmək qərarını beyinlərində götür qoy-edəndə, paralel bir həyat yaşamağa məcbur qalır və öz daxili dünyalara baş vururdular. Miqrasiya xidmətinə, bəzən də KQB-yə saysız get-gəllər, işdən qovulmalar bəzən dostların, iş yoldaşlarının "xəyanət" məsələsində hər kəsin ürəyindəki qəzəbi dilə gətirən "şou xarakterli ittihamlar" və mümkün olan hər yerdən lazımi sənədləri aylarla bir yerə cəm edəndə üzləşdikləri Kafkavari bürokratik macəralar həyatın ayrılmaz hissəsi idi. İşsiz və dostlarsız davam edən bu özünəqapanma, təcrid, bir neçə ay da davam edə bilərdi, on il də. Sonra isə vətəndaşlıqdan məhrum edilənlər vizalarını alıb ölkəni iki həftə içində tərk etməyə məcbur idilər. Artıq bu mərhələdə onlar yaxşı dərk edirdilər ki, hardan çıxıb hara gedirlər.

Sərhəddən keçmək tamam başqa təcrübə idi. Gün boyu davam edən təhqiramiz gömrük yoxlamalarından sonra (bəzən qır-qızıl gizlətdikləri ehtimal olunaraq ginekoloji yoxlamalardan da keçirdilər) Sovet sərhəd xidmətçiləri gedənləri məlumatlandırırdılar ki, daha heç vaxt vətənlərinə geri qayıda bilməzlər. Hava limanının təhlükəsizlik xidmətinin əyri pəncərələrinin qarşısına axırıncı dəfə "sağ-salamat gedin" deyə bilmək üçün gələn qohum-əqrəbalarına və bir neçə cəsarətli dosta qanrılıb baxırdılar. Sağollaşmaq üçün bir yer yox idi. Atam xatırlayır ki, sərnişinlərə ayrılmış yerdə gözucu baxıb görmüşdüm ki, uzun növbədə arxamda dayanan dərdli bir mühacirin sürdüyü uşaq arabasını gömrükdən keçməyə qoymamışdılar və həmin kişinin arabanı əmanət eləyəcəyi hansısa bir qohumu, yaxud dostu yox idi. Beləcə, uşaq arabasını boşalan salonun pilləkənlərindən aşağıya itələmişdilər. Eynən Eyzenşteynin filmlərindəki kimi.

Sovet İttifaqındakı qohum-əqrəba və dostlar mühacirətə yollananların təşkil etdiyi "vida məclisi"ni oyanışa bənzədirdilər. Mühacirət etmək, ölümü xatırladırdı, qəribliyə düşməyin hansısa naməlumluğa vasil olmaqla heç bir fərqi yox idi. 1970-80-ci illərin qəzet və jurnallarını oxuyan biri heç vaxt inana bilməz ki, yüz min insan vətənindən didərgin salınıb. Bu məsələ haqqında hamının yanında danışmaq və mühacirət etmək istəyənlərlə münasibətləri davam etdirmək insanlar arasında ümumi bir qorxuya çevrilmişdi. Əksər adam mühacirət haqqında eyhamla, Ezop dilində danışırdı. İnsanlar hara gedəcəklərini demədən mühacirətdən danışanda hansı fikri çatdırmaq istədikləri aydın başa düşülürdü. Qayıdışı olmayan bir səfərə yollanırdılar. Rəsmi mühitlərə xas üstüörtülü gülüşü qeyri-rəsmi yumor ört-basdır edirdi, görünür, Rabinoviçdən Brijit Bardoya, Brejnevdən Vasili İvaniç Çapayevə qədər 1970-ci ilin bütün lətifə qəhrəmanlarının yəhudilərin mühacirətindən başqa lağa qoymağa mövzuları yox idi. Əsas lətifələrdən biri demək olar ki, Sovet İttifaqının süqutunu qabaqcadan xəbər verirdi. Yoldaş Rabinoviç bir gün mühacirlərin üz tutduğu Miqrasiya Xidmətinə gəlir. Bir məmur ondan soruşur ki:

- Yoldaş, Rabinoviç, burda yaxşı işiniz, xoşbəxt ailəniz var. Niyə vətəninizdən köçmək istəyirsiniz?

Rabinoviç deyir ki, mühacirətə getmək istəməyimin iki səbəbi var:

- Kommunal binadakı qonşum deyir ki, Sovet iqtidarı hakimiyyətdən gedən kimi, sənin boynuna minəcəm.

Məmur cavabında deyir:

- Amma, yoldaş Rabinoviç, bilirsiniz ki, belə bir şey heç zaman olmayacaq. Sovet iqtidarı əbədiyyən hakimiyyətdə qalacaq.

Rabinoviç deyir:

- Bax, bu da getməyimin ikinci səbəbidir.

Sovet İttifaqından ayrılandan iyirmi il sonra, artıq Amerika vətəndaşlığı almış bir neçə mühacir danışırdı ki, heç turist kimi də vətənlərinə qayıtmaq istəmirlər. Artıq mühacirlər geri qayıtmaqla bağlı təhdidləri taleləri və müstəqil seçimləri kimi dərk edirdilər. Geriyə baxmağı tabuya çevirən sərhəddi aşmaq təcrübəsi onlar üçün bir qırılma nöqtəsi idi, hətta bu mövzuda danışmağı, kövrəlməyi belə şəninə sıxışdırmayan insanlar üçün əsl travma idi. Geri qayıtmağın mümkünsüzlüyünü göstərən sərhəddi keçmək məsələsi, 1970-ci illərin bu ürəyi daşlaşmış mühacirləri ilə sərhəddin hər iki tərəfinə rahatca keçməyin ləzzətini (ya da lənətini) dadan və oturum yerləri haqqındakı qərarları sonraya saxlayan 1990-cı illərin müasir mühacirləri arasındakı əsas fərq də elə bu idi. Artıq bu mövzulardan cana gəlmiş mühacirlər, adətən, özlərinə haqq qazandırır və höcət olurlar, mənəvi və sosial uğursuzluqdan yaranan psixoloji ehtiyatlılığa çevrilən qayıtmaq istəyənin mümkünsüzlüyünü fəhm edirdilər. Bəzi mühacirlər öz bədən üzvlərindən biri kimi qəbul etdikləri sərhəd məftillərini xəyalən çəkirdilər. Mühacirlərlə dostları arasındakı narazılığın əsasını da 1970-ci illərdə yaranmış bu təcrübə meydana gətirmişdi. Hər biri digərində öz həyat tərzinin alternativ potensiyalını, indiki həyatları ilə uyğun gəlməyən yeni yaşam qaydalarını görürdü. Qəribə olsa da mühacirlər Sovet İttifaqındakı evlərini o yerlərdə qalıb, amma bir səhər gözlərini tamam başqa bir ölkədə açanlardan daha yaxşı xatırlayırdılar.

Mühacirlər hardasa iyirmi ilə əvvəl pasportsuz, vətəndaşlığı olmadan və şəxsi əşyalarını qoyub gəlmişdilər, adam başına iki dəst kostyum və hərəsi 90 dollarlıq cib xərcliyi ilə ABŞ-a pənah apardılar. Yenidənqurma ilə 1970-ci ildən 1980-ci illərə qədər davam edən "üçüncü dalğa" Sovet mühacirəti həm hüquqi, həm də praktik səbəblərlə qadağan edildi. Fəqət bu mühacirlərin özlərinə məxsus gizli istəklərini onların nostalgiyalarını və özlərini təqdim etmə yollarını həm aydın şəkildə meydana qoyur, həm də daha da başadüşülməz edirdi.

Rus-Amerika təqdimatı heç də asanca qəbul edilən təqdimat deyil, çünki Sovet pasportundakı beşinci xanaya görə çoxu yəhudilərdən ibarət üçüncü dalğa Sovet mühacirləri, həqiqətən əsl həyatlarını yaşamaqda böyük çətinliklər çəkiblər. Onlara təəccüblü gəlirdi ki, Amerikada niyə rus olaraq qalıblar? Amma digər tərəfdən, başqa rus mühacirləri (ikinci və üçüncü dalğadan salamat çıxanlar) onları vətənlərinə nifrət edən əsilsiz-köksüz kosmopolitlər" kimi qəbul etdiklərini görəndə mat-məəttəl qalmışdılar. Mühacirlərin çoxu amerikalı yəhudi qruplaşmalarından yaxşıca yardım alsalar da, onların hamiləri tez bir zamanda Sovet Yəhudilərinin yəhudilər haqqında çox az şey bildiklərini beyinlərindəki nostalji - birgəyaşayış yeri - ata-babalarının və əcdadlarının meyl elədiyi şey - məqsədlərinə uyğun gəlmədiklərini başa düşdülər. Sovet yəhudilərinin əksəri şəhərli, təhsilli və sekulyar idilər. Pasportlarına "Amerikalı" yazılması məsələsində də qırmızı xətti keçmişdilər. ABŞ-a olan bağlılıqlarını həddən ziyada büruzə verdikləri üçün bu, tez-tez amerikalı dostları və hamilərin qəzəbinə səbəb olurdu. Mühacirlər evlərində kiçik Amerika bayrağı qoyurdular, amma həqiqi Amerika adət-ənənələri, hüquqi sistemləri və davranış qaydaları haqqında az məlumatlı idilər. Rusiyada xəyal etdikləri Amerika xəyalına hələ də nostalji hisslər bəsləyir və bəzən də arzuladıqları gözəl günlərə əlləri çatmırdı deyə Amerikanı bağışlaya bilmirdilər.

Larisa evə qədəm basanda iki cür münasibət gördüyünü danışırdı: Ya çox tərif edirdilər (Bəh-bəh, buralar çox gözəldi, eynən Moskvadakı evə bənzəyir), ya da gözdən salırdılar (on beş ildir burdasan, hələ də mühacir kimi yaşayırsan). Burdakı evlər Moskvadakılara oxşayır, amma demək olmaz ki, onların eynisidir. Dostoyevski, Tolstoy, Höte, Tomas Mannın seçilmiş əsərləri burada çox böyük qiymətə sahib idi; çox güman ki, bu nüsxələr həm onların kübarlıqlarının göstəricisidir, həm də şəxsi yadigar əşyaların (matryoşka oyuncaqları, taxta qaşıqları ilə bəzəkli kasaları, gildən düzəldilmiş oyuncaqlar, ekzotik plyajlardan yığılmış balıqqulağılar, 1970-ci illərdə Estoniyadan alınmış keramik güldanlar, Nyu-Yorkda tullantıların yığılıb satıldığı mallar və zibillikdən toplanmış "xəzinələr) görüş yeridir. Mətbəxdə bir neçə fərqli dini simvol olardı: Rəflərin birində ucuz yeddi gözlü şamdan, digərində Pasxa bayramındakı yumurtalar, rus oyuncaqları, divardan asılmış Pasxa boşqabı, mayasız çörək, çay stəkanları, stolun üzərindəki mürəbbəli qoğal qəribə və dini həyat tərzini simvolizə edirdi. Dini əşyalara da sənət əsəri və yadigar gözü ilə baxılırdı. Larisa köhnə Sovet pasportuna görə yəhudi hesab olunurdu, amma Sovet İttifaqında yaşayanda heç zaman ibadət etməmişdi. Fəqət deyirdi ki, mühacirətdə bütün bayramları qeyd edir və nə qədər çox bayram olursa, o qədər çox sevinir. Amma Moskvada yaşasaydı boşqabı heç vaxt divardan asmayacağını da gizlətmirdi. Bu əşyalar dekorasiyadan çox bildiriş, kimliyini nəzərə çatdırmaq xarakteri daşıyırdı.

Mühacirlərin kitab rəflərindəki yadigar əşyalar beynəlmiləl bir mahiyyət kəsb edirdi. Burada Amerikada həyətlərdə əldə satılan hədiyyələr, Çin ördəkləri, şirlər və digər ekzotik heyvanlar (rus mühacirləri ürəkparçalayan unutqanlıqdan xilas etmək üçün miniatür kitab muzeylərində sərgilənən "Red Rose" etiketli çay qutularında olan balaca dinozavrlar da daxil olmaq şərti ilə) tapa bilərsiniz. Bunlar mühacirlərin yaddaşındakı əsas heyvanlardır. Bəlkə də, bu heyvanlar onlar üçün əşya tullamaq qadağasını ifadə edirdilər. Bir dövr vardı ki, mühacirlər öz zir-zibillərindən yaxa qurtarmaq üçün, başlarına bəla olmasın deyə, şəxsi əşyalarından bir çoxunu tullamışdılar, indi qorumaq və kolleksiya yığmaq növbəsinin onlara çatdığını düşünürdülər, onlar üçün gizlədilən əşyanın heç bir önəmi yox idi.

Amerikada küçə alveri və zibilliklər mühacir fotoqrafiyasında xüsusi əhəmiyyət daşıyır. Mühacir xatirələrini qələmə alan Diana Vinkovetskaya belə yazır: "Heç Nyu-Yorkdakı zir-zibil haqqında məlumatınız var? Burda nə yoxdu ki? Burda olan şeylər heç muzeylərdə yoxdu. Balaca bir stol hələ də evimizin əziz əşyalarındandır. Həm də Napoleonun dövründəki amper üslubunda Vinkovetskaya Moskvada Tretyakovda şəkilləri bərpa edən, amma Nyu-Yorkda zibillik eşmək peşəkarı olan bir mühacirin həyatını danışır. O, küçədəki əşyaları toplayıb təmizləyib və əvvəlki vəziyyətinə qaytarıb. Bu əşyaların sayı o qədər çox imiş ki Tolstoy Fondundan sosial xidmət işçiləri onları görməyə gələndə dərhal maddi yardım ayırmağı qərara alıblar. Zibillikdən əşya yığmaq praktik bir ehtiyac olduğu qədər, eyni zamanda keçmişin xilasıdır, amma həmin keçmiş onların öz tarixi ilə bağlı deyil.

Larisa deyir ki, Moskvada olsaydım ömrümdə bu bəzək əşyalarını rəfimə düzməzdim. Əslində, bəzi rus qadınları mənə danışmışdılar ki, Moskvada heç zaman matryoşka və xoxloma düzməzdilər. Çünki belə şeylər maddiyyatçılığa qarşı mübarizənin bütün gücü ilə davam etdiyi 1960-cı illərdə kübarların mədəniyyətsizliyi kimi mənalandırılar və insanlar tərəfindən o qədər də yaxşı qarşılanmırdı.

Ardı var

Svetlana Boym

Tərcümə etdi: Fərid Hüseyn

Ədəbiyyat qəzeti.- 2020.- 15 avqust.- S.18-19.