Dəlilik nəhri

Bir pərdəlik pyes

Məşhur Misir yazıçısı Taufik al-Hakim (1898-1987) təhsilini Parisdə almış, sonra Misirin əyalətlərinin birində müstəntiq işləmişdir. Ərəb Şərqində ona "təlaşlı yazıçı" adını vermişlər. Yaradıcılığında dram, roman, povest, novella, esse, tənqidi məqalə və s. janrlara müraciət etmiş, bunlardan "Mağara adamları" pyesi, "Ruhun qayıtması", "Əyalət müstəntiqinin qeydləri", "Fikrin yaranması" və s. əsərləri xarici dillərə tərcümə edilmiş və oxucuların rəğbətini qazanmışdır. Diqqətinizə təklif edilən "Dəlilik nəhri" pyesi ilk dəfə Azərbaycan dilinə tərcümə edilmişdir.

Keçmiş əsrin padşahlarından birinin sarayında:

Padşah: Mənə danışdığın dəhşətdir.

Vəzir: Hökmdarım, bəla baş verib.

Padşah: (dəhşət və təəccüb içində) Şahbanudamı?

Vəzir: (başıyla təsdiq edir). Kədərlidir!

Padşah: Odamı nəhrin suyundan içib?

Vəzir: Məmləkətin bütün əhalisi kimi.

Padşah: Şahbanunu harda gördün?

Vəzir: Saray bağçasında.

Padşah: Bircə bu bəla əskikdi.

Vəzir: Hökmdarım, nəhrin suyuna yaxınlaşmamağı tapşırmışdınız və ona üzüm çaxırı içməyi tövsiyə etmişdiniz. Lakin qismət bu imiş!

Padşah: De görüm, sən nədən bildin ki, o, nəhrin suyundan içib?

Vəzir: Üzündən, hərəkətindən.

Padşah: Səninlə danışdımı?

Vəzir: Mən onun qarşısına çıxan kimi, məndən qorxu içində üzünü çevirdi. Onun xidmətçiləri və cariyələri də belə etdi və pıçıldaşıb mənə acıqlı nəzərlərlə baxmağa başladılar.

Padşah: (Sanki öz-özüylə danışaraq). Bütün bunları mən öz yuxumda görmüşdüm. (Sükut).

Vəzir: Allahın bizə rəhmi gəlsin.

Padşah: Bəli, bütün bunları artıq gözümlə görmüşdüm. (Sükut).

Vəzir: Bu nəhrdən Allahın qəzəbi nə vaxt gedəcək?

Padşah: Kim bilir?

Vəzir: Hökmdarım, bu möhtəşəm yuxuda xilas haqqında bir xəbər görmədimi?

Padşah: (xatırlamağa çalışır). Yadıma gəlmir...

Vəzir: Yadınıza gəlmir hökmdarım?

Padşah: (xatırlamağa çalışır). Sənə danışdığımdan artıq bir şey xatırlamıram. Əvvəlcə qəflətən şəfəq rəngli nəhr gördüm, sonra səmadan qara ilanlar düşdü, dişlərindəki zəhəri nəhrə tökdülər, o da birdən gecənin rənginə çevrildi və birisi mənə dedi: "Bundan sonra dəlilik nəhrindən içməyəsən!".

Vəzir: Ay aman!

Padşah: Sonra gördüm ki, adamlar hamısı bu sudan içirlər.

Vəzir: İki nəfərdən başqa.

Padşah: Mən və sən.

Vəzir: Xoşbəxtlikdən.

Padşah: Nə xoşbəxtlik, a kişi!

Vəzir: (anlayır). Bağışla, hökmdar. Mən çox kədərlənirəm. Kaş mən Şahbanuya qurban olaraq gedərdim.

Padşah: Bu sözlərdən zəhləm gedir. Kaş ki, sən ən azı ona dərman tapaydın. Məni kədərləndirən odur ki, bu parlaq zəka ağlını itirib və məmləkətin səmasında yox olsun.

Vəzir: Doğrudur. O bu məmləkətin səmasında bir günəş kimidir.

Padşah: Hə, sən həmişə mən deyəni təkrar edirsən və bir şey etmirsən. Baş həkimi mənim hüzuruma gətir!

Vəzir: Baş həkim?

Padşah: Bəli, baş həkim. Bəlkə o, Şahbanuya şəfa verə bilər.

Vəzir: Hökmdar, yəqin, unutmusunuz ki, o da gedib...

Padşah: Haraya gedib?

Vəzir: O da içənlərdəndir.

Padşah: Bu nə müsibətdir!

Vəzir: Mən onu Şahbanunun qarşısında gördüm. Onun baxışları və hərəkətləri dəyişmişdi. Məni görən kimi başını əsdirdi, bunu başa düşmədim.

Padşah: Həkim də dəli olub?

Vəzir: Bəli.

Padşah: O, zəmanəmizin dahisi idi. Belə bir adamın dəli olması böyük itkidir!

Vəzir: Həm də bizim onun biliyinə ən çox ehtiyacımız olduğu vaxtda.

Padşah: Bu məmləkətdə indi düşdüyümüz vəziyyətdən bizi qurtara bilən yalnız bir kəs var.

Vəzir: O kimdir, hökmdar?

Padşah: Baş kahin.

Vəzir: Heyhat!

Padşah: Nə?

Vəzir: Onlardandır, hökmdarım.

Padşah: Nə deyirsən? İçənlərdən?

Vəzir: Bəli, onlardan.

Padşah: Bu, şübhəsiz ki, ən böyük bəladır. Hətta baş kahin dəliliyə düçar olub, o isə ən mükəmməl düşüncəli, ən uzaqgörən, ən möhkəm inamlı, ən təmiz ürəkli və Allaha ən yaxın insandır.

Vəzir: Bu müsibətdir, hökmdar. Mən demədimmi ki, bu düşdüyümüz böyük qəzadır.

Padşah: Bəli, bu tam mənasında qəzadır. Nə tarixdə, nə əsatirlərdə bunun bənzəri yoxdur. Bütün bir məmləkət birdən dəliliyə düçar oldu, padşah və vəzirdən başqa bir dənə də ağlı başında adam qalmadı.

Vəzir: (başını səmaya qaldırır). Allahın rəhməti!

Padşah: Qulaq as, vəzir. Allah bizi istisna etmiş və ağlımızı hifz etmişdir, şübhəsiz, o, duamızı qəbul etməyə bizi layiq görmüşdür. Gəl saray məscidinə gedək, dua edək, xahiş edək ki, Şahbanuya və başqa insanlara ağıllarını qaytarsın. Bu, sığınacağımız son yoldur.

(Qapıların birindən çıxırlar).

(Başqa qapıdan Şahbanu, baş həkim və baş kahin daxil olurlar).

Şahbanu: Bu nə müsibətdir!

Baş həkim və Baş kahin: (birlikdə). Bəli, bu böyük zərbədir!

Şahbanu: (baş həkimə). Təbabətdə bir üsul yoxdurmu ki, bu iki bədbəxtə ağıl nurunu qaytarsın?

Baş həkim: Bu işdə mən acizəm, əlahəzrət!

Şahbanu: Düşün, baş həkim!

Baş həkim: Mən çox düşündüm, əlahəzrət. Onların düçar olduqları bəlaya mənim biliyim yetmir.

Şahbanu: Deməli, ərimin sağalacağından ümidimi kəsməliyəm?

Baş həkim: Ümidini kəsmə, əlahəzrət. Bəzən səmadan gələn möcüzələr təbiblərin müalicəsindən üstün olur.

Şahbanu: Bu möcüzələr nə vaxt baş verir?

Baş həkim: Kim bilir, əlahəzrət?

Şahbanu: Baş kahin mənə indicə, indi, indi, onlardan birini səmadan endir.

Baş kahin: Kim deyib ki, əlahəzrət, mən səmadan nəyi isə endirə bilərəm?

Şahbanu: Bu sənin işin deyilmi?

Baş kahin: Əlahəzrət, səma xurma axacı deyil ki, insan oradan istədiyi meyvəni dərsin.

Şahbanu: Demək, sən bir şey edə bilmirsən. Mən ərimi sevirəm. mən ərimin xilas olmasını istəyən qadınam. Ərimi xilas edin! Ərimi qurtarın!

Baş həkim: Bir qədər səbr edin, əlahəzrət.

Baş kahin: Qoy əlahəzrət danışsın. O haqlıdır. O, kəramətli ərindən ötrü ağlayır. Əgər insanlar həqiqəti bilsələr mütləq qərarlı, iti zəkalı padşahları üçün ağlayarlar.

Şahbanu: Ayıq olun ki, adamlar bu xəbəri bilməsin.

Baş kahin: Biz məzardan da susqunuq, əlahəzrət. Lakin mən bu işin sonundan qorxuram. Biz bu xəbəri nə qədər gizlətsək də bir gün aşkar olacaq. İnsanlar padşahın və vəzirin belə olmasını bildikdə daha biabırçı fəlakət baş verər.

Şahbanu: Sus! Bu dəhşətdir!

Baş kahin: Doğrudan da, bu dəhşətli və çox təhlükəlidir!

Şahbanu: Çıxış nədir? Bu işə bədbinliklə yanaşmayın. Bir şey edin. Mən də ağlımı itirirəm və şübhə yoxdur ki, bu hal davam edəcək.

Baş kahin: Əgər onun başındakını öyrənmək iqtidarında olsaydım...

Şahbanu: O, nəhri qorxu ilə xatırlayır və iddia edir ki, onun suları zəhərlidir.

Baş kahin: O, indi bəs nə içir?

Şahbanu: Üzüm çaxırı və bundan başqa heç nə.

Baş həkim: Hə, üzüm çaxırı. Zənn edirəm ki, buna aludəçilik onun ağlına təsir edib.

Şahbanu: Əgər xəstəlik sən deyəndirsə, bunun müalicəsi çox asandır, onu çaxırdan məhrum edərik.

Baş həkim: Bəs nə içər?

Şahbanu: Nəhr suyu.

Baş həkim: Sən hesab edirsən ki, o buna razı olar, əlahəzrət?

Şahbanu: Mən onu məcbur edərəm.

Baş həkim: (yaxından gələn səsə dönür). Budur, padşah gəlir.

Şahbanu: (baş həkimə və baş kahinə işarə edir). Bizi yalnız buraxın. (Çıxırlar, Şahbanunu padşahı qarşılamağa hazırlaşması üçün tərk edirlər).

Padşah: (onu görür və dərhal yerində durur). Sən burdasan?

Şahbanu: (ona uzun-uzadı baxır). Bəli.

Padşah: Mənə niyə belə baxırsan?

Şahbanu: (ona baxır və pıçıltı ilə dua edir). Ya möcüzə!

Padşah: (onu kədərli müşahidə edir). Fəlakət! Ürəyim parçalanır. Bilsəydin nə qədər ağrı çəkirəm, əzizim.

Şahbanu: (onun üzünə diqqətlə baxaraq). Nə üçün?

Padşah: Nə üçün? Hə, sən bilmirsən. Bu gözəl başın indi anlaması mümkün deyil.

Şahbanu: Səni nə kədərləndirir?

Padşah: (ona diqqətlə baxır). Məni kədərləndirən? Mən necə deyim? Buna dözə bilmərəm.

Şahbanu: (sanki qorxaraq). Sən bir bəla hiss edirsən?

Padşah: Soruşursan? Hansı hiss?

Şahbanu: (təəccüblə). Qəribədir.

Padşah: Nə qədər kədərlidir.

Şahbanu: (bir an ona şəfqətlə baxır, sonra ona yaxınlaşır). Gəl buraya, yanımda əyləş bu döşəkçənin üstündə və bu qədər kədərlənmə. Artıq bu pisliyin bizdən getməsi vaxtı çatıb.

Padşah: Sən nə deyirsən?

Şahbanu: Bəli, inan ki, o gedəcək.

Padşah: (onu heyrətlə seyr edir). Sən nə baş verdiyini hiss edirsənmi?

Şahbanu: Necə hiss etməyim, əzizim və bu məni qüssə ilə doldurur.

Padşah: (ona uzun-uzadı baxır). Bu qəribədir.

Şahbanu: Niyə mənə belə baxırsan?

Padşah: (şəfqətlə yalvararaq). Ya səma!

Şahbanu: Səmanı çağırırsan? Səma artıq cavab verdi.

Padşah: Mən nə eşidirəm?

Şahbanu: (sevinclə). Biz artıq dərman tapdıq.

Padşah: Dərman tapdınız? Nə vaxt?

Şahbanu: (fərəhlə). Bu gün.

Padşah: (hərarətlə). Nə böyük sevinc!

Şahbanu: Bəli. Böyük fərəhdir. Sən gərək mən deyənə qulaq asasan və mənim sənə tövsiyə etdiyimi yerinə yetirəsən. Sən dərhal çaxır içməyi buraxıb nəhrin suyundan içəsən.

Padşah: (ona baxır və yenə də kədərlənir). Nəhrin suyu!

Şahbanu: (qüvvətlə). Bəli.

Padşah: (öz-özünə). Müsibət, mən səmanın bizə cavab verdiyini sanmışdım.

Şahbanu: (qüvvətlə). Məni dinlə və mən deyəni et!

Padşah: (qəm içində ona baxır). Mən görürəm ki, bu pislik hər gün artır. Heç mənim ağlıma gələrdi ki, o bu sözləri deyəcək və bu dərəcəyə çatacaq... Aman Allah! Onu xilas etmək lazımdır. Onu xilas etmək lazımdır. Az qala ağlımı itirirəm. (Tez çıxır). Vəzir! Vəzir, yanıma gəl.

Şahbanu: (öz-özünə qəm və kədər içində). Baş həkim düzünü dedi. İş daha çətinmiş. (Ah çəkir və çıxır).

Vəzir: (üzü dəyişmiş halda başqa qapıdan girir). Padşahım! Padşahım!

Padşah: (ardıycan gəlir). Vəzir!

Vəzir: Sənə dəhşətli bir xəbər gətirmişəm.

Padşah: (titrəyərək). Yenə nədir?

Vəzir: Bilirsənmi camaat bizim haqqımızda nə deyir?

Padşah: Hansı camaat?

Vəzir: Dəlilər.

Padşah: Nə deyirlər?

Vəzir: Onlar iddia edirlər ki, onlardır ağıllı, padşah və vəzir isə xəstədir.

Padşah: Sus! Kimdir bu cəfəngiyatı deyən?

Vəzir: Bu indi onların fikridir.

Padşah: (qəmgin iztehza ilə). Biz xəstəyik, onlar ağıllı? Aman Allah, rəhm elə! Onlar hiss etmirlər ki, artıq dəli olmuşlar.

Vəzir: Düzdür.

Padşah: Yəqin, dəli hiss etmir ki, dəlidir.

Vəzir: Bunu mən də görürəm.

Padşah: Şahbanu təəssüf ki, mənimlə indicə elə danışdı, sanki dediyini başa düşür. Lakin onun tövsiyələri mənə kədər gətirdi.

Vəzir: Bəli, bəli. Saray adamları və şəhər əhalisindən kimə rast gəldimsə mənimlə belə davrandı.

Padşah: Ya Allah, onlara yardım et!

Vəzir: (tərəddüdlə). Və bizə.

Padşah: (heyrətlə soraraq). Bizə?

Vəzir: Padşahım, mən bir şey demək istəyirəm.

Padşah: (qorxu ilə). Nə deyirsən?

Vəzir: Mən az qala görürəm ki...

Padşah: (qorxu ilə). Nə görürsən?

Vəzir: Onlar... Şey...

Padşah: Kim?

Vəzir: İnsanlar, dəlilər, onlar bizi dəlilikdə ittiham edirlər, əleyhimizə pıçıldaşırlar, bizə qarşı çıxırlar. Onlar və onların ağlı nə olur-olsun, lakin üstünlük onlardadır və indi yalnız onlar ağlı dəlilikdən ayırır. Onlar dənizdir, biz isə yalnız iki dənə qum dənəsiyik. Mənim məsləhətimi eşitmək istəyirsənmi, padşahım?

Padşah: Bilirəm nə demək istədiyini.

Vəzir: Bəli, gəl onlar kimi edək və nəhrin suyundan içək.

Padşah: (vəzirə diqqətlə baxır). Ay bədbəxt! Sən artıq içmisən, gözündə parlayan dəlilik şüası görürəm.

Vəzir: Xeyr, hələ içməmişəm.

Padşah: Düzünü de!

Vəzir: (əminliklə). Düz deyirəm. Mən içəcəyəm və qərar verdim ki, digər adamlar kimi dəli olacağam. Mən onların arasında bu ağılla qalmağa dözə bilmirəm.

Padşah: Başındakı zəka işığını öz əlinlə söndürürsən.

Vəzir: Zəka işığı! Dəlilər məmləkəti içində zəka işığının nə dəyəri var? İnan, əgər biz bu halımızda israr etsək, inanmıram ki, camaat bizə inansın. Mən onların gözlərində alışan üsyan alovu görürəm və görürəm ki, onlar az qala küçələrdə çıxıb qışqıracaq: "Padşah və vəzir dəli olub, gəlin bu dəliləri yıxaq".

Padşah: Lakin biz axı dəli deyilik.

Vəzir: Bunu necə bilək?

Padşah: Vay sənə! Bunu ciddi deyirsən?

Vəzir: Sən bunu indicə dedin, padşahım. Dəli bilmir ki, o dəlidir.

Padşah: (çığıraraq). Lakin mən ağıllıyam, o adamlarsa, dəlidir.

Vəzir: Onlar da belə iddia edirlər.

Padşah: Bəs sən, sən mənim ağlımın sağlam olduğunu hesab edirsənmi?

Vəzir: Təkcə mənim sənin haqqında fikrimin nə faydası var? Bir dəlinin başqa dəliyə şahidlik etməsi bir şey vermir.

Padşah: Lakin sən bilirsən ki, mən qətiyyən nəhrin suyundan içməmişəm.

Vəzir: Bilirəm.

Padşah: Və mən dəli olmamışam, çünki o sudan içməmişəm, insanlarsa xəstələnib, çünki içiblər.

Vəzir: Onlar deyir ki, dəli olmamışlar, çünki o sudan içiblər, padşahsa dəli olub, çünki içməyib.

Padşah: Əcəbdir! Bu nə həyasızlıqdır.

Vəzir: Bu onların sözüdür və ona inanırlar, sənsə sənə inanan bir nəfər də tapmayacaqsan.

Padşah: Onlar həm də haqq əleyhinə çıxmağa cürət edirlər?

Vəzir: Haqq? (gülüşünü gizlədir).

Padşah: Gülürsən?

Vəzir: Bu vəziyyətdə bizim bu sözü deməyimiz qəribədir.

Padşah: (əsir). Nə üçün?

Vəzir: Haqq, ağıl fəzilət - bu sözlər də o adamlarınkı olmuşdur. İndi yalnız onlar bu sözlərin sahibidir.

Padşah: Bəs mən?

Vəzir: Sən təkbaşına bunlardan heç birinə malik deyilsən.

Padşah: (düşüncə və susqunluq içində başını aşağı salır. Nəhayət, başını qaldırır). Doğrudan, mən görürəm ki, həyatım belə davam edə bilməz.

Vəzir: Bəli, padşahım. Yaxşısı budur ki, sən, Şahbanu və insanlar qarşılıqlı anlaşma və səfa içində yaşayıb, ağlını bunun uğrunda qurban verəsən.

Padşah: (Düşünərək). Bəli, bunda mənim üçün faydalıdır. Dəlilik mənə Şahbanu və camaatla, dediyin kimi, rifahlı həyat sürməyə imkan verəcək. Ağıla gəlincə, o mənə nə verir?

Vəzir: Heç nə. O səni camaat tərəfindən rədd edilmiş və hamının gözündə dəli edir.

Padşah: O zaman dəliliyi sevməmək dəlilik olar.

Vəzir: Bu eynən mənim dediyimdir.

Padşah: Demək kimin ağlı varsa, üstünlüyü dəliliyə verir.

Vəzir: Mənim buna şübhəm yoxdur.

Padşah: Onda ağıl və dəlilik arasında nə fərq var?

Vəzir: (gözlənilmədən). Gözlə (bir az düşünür)... Mən fərq tapmadım.

Padşah: (tələsik). Mənə bir kasa çayın suyundan gətirin!

Ərəbcədən çevirən: Fidan RZAYEVA

TAUFİK AL-HAKİM

Ədəbiyyat qəzeti.- 2020.- 15 avqust.- S.8-9.