Nizami Gəncəvi yaradıcılığına

ilk elmi münasibət

Böyük Azərbaycan şairi Nizami Gəncəvinin (1141-1209) yaradıcılığı ictimaiyyətə məlum olduğu gündən həmişə dövlət xadimlərinin, elm adamlarının, ədəbi prosesin diqqət mərkəzində olmuşdur. Bizə məlum olan faktlara görə, hələ şairin vəfatından az sonra, müxtəlif tipli mənbələr onun haqqında məlumat verməyə başlamış, bir şair kimi yaradıcılığını qəbul etmiş və yüksək qiymətləndirmişlər. Bu mənada, şair haqqında məlumat verən ilk mənbələrdən - təzkirələrdən biri, təqribən 1217-ci ildə qələmə alınmış Məhəmməd Oufinin "Lübabül əl-bab" əsəridir. Məhəmməd Oufi bu əsərində şairin yaradıcılığını bir neçə cümlə şəklində, lakin yüksək qiymətləndirərək, əsərlərinin adını çəkib, onlardan bir neçə beyt nümunə verməklə kifayətlənir.

Nizami haqqında məlumat verən ikinci əsər yenə də həmin illərdə, yəni 1217-1218-ci illərdə qələmə alınmış Şəmsəddin Məhəmməd bin Qeys ər-Razinin "əl-Möcəm fi məayiri əşar əl-Əcəm" əsəridir. Dilimizə təqribən "Əcəm şeirinin qanunlar toplusu" kimi tərcümə olunan bu əsərdə, biz Nizami Gəncəvi yaradıcılığına ilk dəfə elmi yanaşmanın şahidi oluruq.

Ümumiyyətlə, bu əsər Şərq poetikası tarixində, yəni Şərq poetikasının əsas üç sahəsi olan, əruz, qafiyə və bədi elmləri haqqında, xüsusilə də fars şeirində əruz, qafiyə və bədinin özünəməxsus xüsusiyyətləri barədə olduqca möhtəşəm əsərdir. Başqa sözlə desək, fars əruz və qafiyə elmləri haqqında Şəms Qeys Razidən əvvəl yazılan əsərlər dövrümüzə qədər gəlib çatmadığı üçün, bu əsər, fars əruz və qafiyəşünaslıq tarixində ilk əsər, ilk mənbə hesab olunur. Bundan başqa, bu əsərin əsas əhəmiyyəti ondan ibarətdir ki, burada fars əruz və qafiyəsinin və eyni zamanda, bədi elminin xüsusiyyətləri elə bir dərinliklə, möhtəşəmliklə, elmiliklə izah olunur ki, ondan sonra yaranan əsərlərin heç birində biz bu cəhətləri görmədiyimiz kimi, ona qədər yazılan, lakin bizim əlimizə gəlib çatmayan əsərlərdə də bu möhtəşəmliyin olduğuna demək olar ki, inana bilmirik. Bu mənada, həqiqətən də, Şəms Qeys Razinin "əl-Möcəm" əsəri olduqca möhtəşəm əsərdir. Bu əsərdə biz dörd yerdə Nizami Gəncəvinin adına rast gəlirik. Belə ki, Şəms Qeys Razi müxtəlif bəhrlərdən - daha doğrusu, üç bəhrdən - Vafir, Həzəc və Müşakil bəhrlərindən danışarkən Nizaminin adını çəkir: bir dəfə Vafir, bir dəfə Həzəc, iki dəfə isə Müşakil bəhrlərindən danışarkən. Məsələ burasındadır ki, bu bəhrlərin bəzi qəlibləri - vəznləri bir-birlərinə oxşadıqları üçün şairlər bəzən bu bəhrləri qarışdırmış, alimlər isə bəzən şeirin, əsərin hansı vəzndə yazıldığını təyin etməkdə çətinlik çəkmişlər. Bu mənada, olduqca görkəmli əruzşünas olan Şəms Qeys Razi öz əsərində bu məsələlərə aydınlıq gətirmiş, bu məqsədlə Nizami Gəncəvinin adını çəkərək, onun bilavasitə "Xosrov və Şirin" əsərini Həzəc bəhrinin məfA"İlün məfA"İlün fə"Ulün qəlibində qələmə aldığını söyləmiş və Nizaminin bir şair kimi bu bəhri digər heç bir bəhrlə, yəni yuxarıda adlarını çəkdiyimiz Vafir və xüsusilə də Müşakil bəhrilə qarışdırmadığını söyləmişdir. Bu bəhrlərdən danışarkən sadəcə olaraq onu demək istəyirik ki, əsli qəlibi müfA"ələtün müfA"ələtün müfA"ələtün olan Vafir bəhrinin məsub-məqtuf beyti, yəni məfA"İlün məfA"İlün fə"Ulün qəlibi və əsli təfiləsi fA"i-lA-tün məfA"İlün məfA"İlün olan Müşakil bəhrinin müssəddəsi-məhzuf qəlibi, yəni fA"i-lA-tün məfA"İlün fə"Ulün qəlibi, əsli məfA"İlün məfA"İlün məfA"İlün olan Həzəc bəhrinin müsəddəsi-məhzuf qəlibinə - yəni məfA"İlün məfA"İlün fə"Ulün qəlibinə oxşayırlar. Şəms Qeys Razinin "əl-Möcəm" əsərində dediyinə görə bu vəznlər ahəng etibarilə bir-birinə yaxın olduğu üçün, şairlər çox zaman bu bəhrləri qarışdırır və yaxud da bir əsərdə bu bəhrlərdən yanaşı olaraq istifadə edirlər. Bu mənada, Şəms Qeys Razinin dediyinə görə Nizami Gəncəvi "Xosrov Şirin"ində və Fəxri Gürgani "Vis və Ramin" əsərlərində heç bir yerdə bu vəznləri qarışdırmamışlar. Yəni onların əsərləri başdan ayağa qədər Həzəc bəhrinin müsəddəsi-məhzuf - məfA"İlün məfA"İlün fə"Ulün qəlibində qələmə alınmışdır. Qeyd edək ki, ilk baxışda sadə görünən bu məsələ, əslində bir o qədər də asan deyildir. Çünki hələ Şəms Qeys Razinin dediyinə görə neçə-neçə şair əsərini bir vəznlə başlasa da, bəzən arada diqqətsizliyə yol verərək, qələmə aldığı vəznə yaxın olan yuxarıda göstərdiyimiz vəznlərə keçmiş və bir əsərdə bir neçə vəzndən istifadə etmişlər. Təbii ki, bu qüsurdur və hələ XIII əsrin birinci yarısında Şəms Qeys Razi kimi görkəmli alim bu qüsuru duymuş və onu qeyd etmişdir. Bu mənada, Nizami Gəncəvi istedadının təzahürüdür ki, o bir neçə min beytdən ibarət olan "Xosrov və Şirin" kimi böyük həcmli əsərində heç bir yerdə vəznin - Həzəc bəhrinin məfA"İlün məfA"İlün fə"Ulün qəlibinin tələblərini pozmamış, bu vəzni başqa vəznlərlə, bu qəlibə oxşayan yuxarıda adlarını çəkdiyimiz Vafir, xüsusilə də Müşakil bəhrinin qəlibi ilə qarışdırmamışdır. Qeyd edək ki, Şəms Qeys Razi "əl-Möcəm" əsərində Müşakil bəhrindən danışarkən şairlər tərəfindən bu qəlibin- Həzəc bəhrinin "Xosrov və Şirin" vəzninin, Müşakil bəhri ilə daha çox qarışdırıldığını söyləyir. Bu mənada, Şəms Qeys Razinin "əl-Möcəm" əsərində Nizami Gəncəvi və onun "Xosrov və Şirin"i barədə dediyi sözlər elm aləmində Nizami yaradıcılığı haqqında olduqca yüksək fikirlər olmaqla bərabər, eyni zamanda, onun yaradıcılığına ilk elmi münasibətdir.

Qeyd edək ki, "əl-Möcəm" bütövlükdə Şərq ədəbiyyatını, eləcə də, xüsusilə Azərbaycan ədəbiyyatını öyrənmək baxımından da misilsiz mənbədir. Belə ki, hələ Nizamidən danışarkən demək olar ki, əsərində dörd yerdə Nizaminin adını çəkən müəllif, üç yerdə onu Nizami, bir yerdə isə Nizami Gəncəi kimi xatırlayır. Bundan əlavə, biz əsərdə Xaqani, Fələki Şirvani, Qətran, Qivami Gəncəi, Mücirəddin Beyləqani, Məhsəti Gəncəvi kimi şairlərimizin adlarına da rast gəlirik. Belə ki, "əl-Möcəm"də onların adları çəkilməklə yanaşı, əsərlərindən nümunələr də verilir. Bu mənada, "əl-Möcəm"ə təkcə elmi əsər kimi yox, eyni zamanda, istər digər Şərq klassikləri, istərsə də farsca yazıb-yaradan Azərbaycan şairlərinin yaradıcılıqları haqqında antologiya kimi də baxmaq olar.

Şəms Qeys Razinin yaradıcılığından danışarkən, qarşımıza qoyduğumuz məsələdən çox uzaqlaşmadan, sadəcə olaraq onu deyə bilərik ki, Şəms Qeys Razi dövrümüzə gəlib çatmayan, lakin orta əsrlərdə çox məşhur olan qanqlı, monqol və farscaları əhatə edən bir lüğət də qələmə almışdır. Bu lüğət dediyimiz kimi, orta əsrlərdə çox məşhur olmuş və bir çox müəlliflər ondan istifadə etmişlər. Qeyd edək ki, türkcə bəzi kəlmələr və türk dillərinin bəzi fonetik xüsusiyyətləri barəsində biz onun "əl-Möcəm" əsərində də müəyyən faktlara rast gəlirik. Bu mənada, Şəms Qeys Razinin yaradıcılığı ilə bağlı araşdırılası məsələlər hələ çoxdur...

"əl-Möcəm" əsərinə gəldikdə isə onu əlavə edə bilərik ki, bu əsər 1909-cu ildə ilk dəfə görkəmli şərqşünaslar Edvard Braun və Əbdülvəhhab Qəzvini tərəfindən çap olunduqdan sonra daima diqqət mərkəzində olmuş və onların stolüstü kitabına çevrilmişdir. Nəhayət, bu kitabı 1997-ci ildə görkəmli rus şərqşünası N.Çalisova rus dilinə çevirərək, Moskvada nəşr etdirmişdir. Qeyd edək ki, N.Çalisova üç hissədən - əruz, qafiyə və bədidən ibarət olan bu kitabın yalnız iki qismini, qafiyə və bədi hissələrini tərcümə edərək çap etdirmişdir. Əruz hissəsini isə çətin olduğuna görə, özünün də etiraf etdiyi kimi, tərcümə edə bilməmişdir. Bu mənada, Şəms Qeys Razinin dili və sintaksisi, həqiqətən də, olduqca çətindir. Biz bu əsərlə 1982-ci ildən tanışıq. Biz "əl-Möcəm"lə ilk dəfə 1982-ci ildə ustadımız Əkrəm Cəfərin evində, kitabxanasında tanış olmuşuq. Bu illər ərzində bu kitabdan bir mənbə kimi dönə-dönə istifadə etmiş, ondan yararlanmışıq. Bu qaldırdığımız məsələlər də təqribən o dövrlərdən etibarən bizi düşündürmüşdür. Lakin tərcümənin qəliz olduğunu nəzərə alıb, bu məsələləri həmişə daha sonrakı günlərə saxlamışdıq. Nəhayət, bu günlərdə keçmiş tələbəm, bu gün Azərbaycanda tanınmış ərəbşünaslardan biri olan Bakı Dövlət Universiteti Şərqşünaslıq fakültəsinin müəllimi, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Heybət Heybətovla əl-ələ verib "əl-Möcəm" əsərinin "Müşakil bəhri" bəhsini tərcümə edərək oxucuların ixtiyarına vermək qərarına gəldik. (Arabir AMEA Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitunun əməkdaşı Hacı Mustafa Əliyevin də əməyindən istifadə etdik ) Daha doğrusu, mətni Heybət müəllim tərcümə etsə də, mən də onu əruz baxımından redaktə edib bir daha dəqiqləşdirdim. İndi isə xalqımızın böyük oğlu Nizami Gəncəvi ilə bağlı XIII əsrin təqribən əvvəllərində - 1217-1218-ci illərdə digər böyük bir alim və bizcə əslən türk soylu olan Şəms Qeys Razi tərəfindən qələmə alınmış fikirləri bəzi kiçik ixtisarlarla hörmətli oxuculara təqdim edirik.

Tərlan Quliyev

filologiya elmləri doktoru, professor

Heybət Heybətov

filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent

Ədəbiyyat qəzeti.- 2020.- 25 iyul.- S.28.