OĞUL

Görkəmli tənqidçi Yaşar Qarayev yazırdı ki: "Keçən əsrin 60-90-cı illəri müasir Azərbaycan ədəbiyyatının tarixində həm mahiyyət, həm də funksiya və forma baxımından əvvəlki dörd on ildən əsaslı şəkildə fərqlənən yeni mərhələ oldu. Belə ki, hakim hərbi-totalitar rejimdə az-çox yumşalma, liberallaşma əlamətləri görünər-görünməz ədəbiyyat çox gözlədiyi tarixi fürsətdən dərhal bəhrələndi. Bədii fikrin, enerjinin nəhri "alt qatdan" dişarı püskürdü, yeraltı çaylar açıq havaya çıxdı və əvvəlkindən qat-qat maneəsiz, divarsız məcrada axmağa başladı. Sənətdə vicdan və həqiqət amili bir problem kimi sənətin özündə incələnməyə başladı. Bədii tərəqqidə sosialist realizminin bədii təcrübəsindən və nəzəri-estetik təlimindən çox-çox kənara çıxan əsərlər yarandı. Amma altmış-doxsanıncı illərin ən böyük hadisəsi "altmışıncıların" özlərinin ədəbiyyata gəlişi oldu". Görkəmli tənqidçi Akif Hüseynli "Nəsr və zaman" kitabında altmışıncıların nəsr əsərlərindən söz açır və haqlı olaraq belə hesab edir ki, altmışıncıların nəsrində bədii düşüncədə şəxsiyyət başlanğıcının güclənməsi, adi adamların həyatına, onların qayğı, iztirab, sevinc və şəxsi istəklərinə bədii nüfuzun artması, yazıçıları daha çox düşündürürdü". Anar "Nəsrin fəzası" məqaləsində "Yeni Azərbaycan nəsri"nə mənsub olan yazıçıların əsərlərindən söz açır, onları birləşdirən ümumi cəhətləri təxminən belə müəyyənləşdirir ki, müharibə illəri mövzusunun dönə-dönə işlənməsi və hər yazıçının yaradıcılığında bu mövzunun özünəməxsus bədii boyalarla inikası, mənəviyyat və etik problemlərin bu nəsrin başlıca mövzusuna çevrilməsi, təsvir olunan məkanın insanla onu əhatə edən aləmin qarşılıqlı münasibətlərinin məğzinə çevrilməsi"... Heç şübhəsiz, "altmışıncılar"ın sırasında Elçin də çox tezliklə öz sözünü deyə bildi və burada mərhum tənqidçi Nadir Cabbarlının bir fikrini xatırlamalı oluram: "Axtarış həvəsi, arayıb-tapmaq inadı, daima yüksəliş və yeniləşmə əzmi isə Elçin yaradıcılığının yalnız estetik cəhəti deyildir, həm də mühüm ictimai cəhətidir: müasirimiz qarşısında sənətkar məsuliyyətinin, onu həyatın dialektikasına vaqif etmək, alışdırmaq səyinin özünəməxsus ifadə və təcəssümüdür".

İllər gəlib keçdi. "Altmışıncılar" ədəbi uğurlarının sayəsində ədəbiyyatımızın əsas simalarına çevrildilər. Elçin təkcə Azərbaycan ədəbiyyatında deyil, o zamankı İttifaq miqyasında da tanındı, sevildi. Bu gün çağdaş Azərbaycan ədəbiyyatının ön sıralarında gedən, bu ədəbiyyatın əsl mənada sifətini təyin edən şəxsiyyətlərdən biri də Elçindir. Bu gün Elçinin adı hər bir azərbaycanlı üçün tanış və doğmadır. Son dərəcə qürur doğuran odur ki, milyonlarla oxucunun bu məhəbbət və ehtiramını illər, onilliklər də təsdiq edə bilər. Elçin keçmiş SSRİ məkanında Azərbaycanı layiqincə təmsil edən, Ümumittifaq ədəbi prosesində görünən və seçilən yazıçı-tənqidçi kimi diqqəti cəlb edirdi. Sonrakı onilliklərdə - 90-cı illərdə və ikimininci illərdə də Elçin yaradıcılığına maraq və diqqət azalmadı. Səbəbi odur ki, bir yazıçı kimi Elçin üçün yaradıcılıq axtarışları heç vaxt tükənməmişdir. O, sanki ilk hekayəsinin çap olunduğu 1959-cu ilin iyun ayından bu günəcən birnəfəsə bu axtarışları davam etdirir. Təbii ki, istedadlı bir yazıçı üçün həmişə axtarışda olmaq kəşflərə və təsdiqə aparan yoldur .

Elçin və onun çoxcəhətli (janr və mövzuca) yaradıcılığı barədə söhbətə onun atası, ustad sənətkar İlyas Əfəndiyevi xatırlamaqla başlamaq istəyirik. Ata - İlyas Əfəndiyev Elçin üçün canlı klassik idi, canlı səs idi. Təsəvvür edin ki, bizim hamımızdan min dəfə, milyon dəfə artıq bu gün bu canlı klassiklə, bu canlı səslə ünsiyyət və təmasda olmaq nə demək idi. Elçin məhz bu ədəbi ocaqda - İlyas Əfəndiyevin ailəsində həyat və sənət dərsi keçmişdir. Bu sənət dərslərini belə ümumiləşdirə bilərik: "qılınc kimi kəskin həqiqətləri", həyatın sərt üzünü, görünməyən qatlarını qələmə almaq, təsvir olunan obrazlara yalnız yaşadığı dövrün deyil, gələcəyin prizmasından yanaşmaq, insanın mənəvi dünyasını, hisslər, duyğular aləmini cəmiyyət hadisələri ilə üzvi şəkildə bağlamaq, hətta uzaq və yaxın keçmişin olaylarını da bu günün ictimai, siyasi, mənəvi mənzərəsi ilə bir araya gətirmək, Azərbaycan dilinin, zəngin folklorumuzun incəliklərinə üz tutmaq, həyatda baş verən ictimai, mənəvi prosesləri vaxtında duymaq... Bütün bu sənət dərslərinə mükəmməl yiyələnən Elçin "mən həmişə bu yaradıcılıqdan öyrənirəm" devizinə sadiq qaldı.

Lakin Elçinin bir sənətkar kimi püxtələşməsini təkcə atasının - İlyas Əfəndiyevin sənət dərsləri ilə məhdudlaşdırmaq olmaz. Elçin dünya ədəbiyyatına çox yaxşı bələd olan, mütaliəsi geniş bir yazıçıdır. O, dünya ədəbi prosesində baş verən yenilikləri vaxtında duyur, öz yaradıcılığında da həmin yenilikləri hiss etdirir. Və ən başlıcası, o, müasir həyatın, gerçəkliyin özü ilə təmasda, ünsiyyətdədir.

Elçin hər şeydən əvvəl istedadlı bir nasirdir. Bu istedadın nişanələri onun elə ilk hekayələrində diqqəti cəlb edirdi.

1966-cı ildə Elçinin "Gənc yazıçının ilk kitabı" seriyasından "Min gecədən biri" adlı hekayələr kitabı işıq üzü gördü. Burada Elçinin yeddi hekayəsi və "Əsli və Kərəm" adlı lirik-yumoristik kiçik povesti təqdim olunmuşdu. Kitab "Nərdivanın birinci pilləsi" hekayəsi ilə açılırdı və müəyyən mənada bu hekayənin adı rəmzi məna daşıyırdı. Kitabı oxuyub başa çatdırandan sonra doğrudan da, belə bir qənaətə gəlmək olurdu ki, "Min gecədən biri" bir yazıçı kimi Elçin üçün böyük ədəbiyyat meydanında ilk nərdivandır, özü də etibarlı, ucalıq üçün, yüksəlmək üçün -sənətdə özünü təsdiq üçün ilk uçuşdur.

Elçinin mənsub olduğu ədəbi nəsil "altmışıncılar" adlanır. Anar, Yusif Səmədoğlu, İsi Məlikzadə, Əkrəm Əylisli, Fikrət Sadıq, Vaqif Səmədoğlu, Fikrət Qoca, İsa İsmayılzadə, Ələkbər Salahzadə, Abbas Abdulla, Sabir Azəri, Fərman Kərimzadə, Məmməd İsmayıl, Səyavuş Sərxanlı bu ədəbi nəslin nümayəndəsi sayılır. "Yeni Azərbaycan nəsri" ifadəsi daha artıq bu ədəbi nəslin (nasirlər) yaradıcılığı ilə bağlıdır. "Yeni Azərbaycan nəsri"ni səciyyələndirən müəyyənedici əlamətlər haqqında ədəbi tənqid sonralar öz sözünü dedi. Ən başlıcası o idi ki, nəsrdə bir çox ənənələr, stereotiplər qırılmağa başladı, mövzu-problematika və sənətkarlıq baxımından mühüm dəyişikliklər nəzərə çarpdı. "Qum dənəsində kainatı görmək" ön plana keçdi, monumental, vüsətli "müsbət" qəhrəman xeyli dərəcədə öz mövqeyini itirdi, nəsrdə ədəbi qəhrəmanların bütün mürəkkəbliyi və ziddiyyətliliyi ilə təsvirinə diqqət artdı. Bunun üçün Elçinin 60-70-ci illərdə yazdığı povest və hekayələrə nəzər yetirmək kifayətdi.

Elçinin "Açıq pəncərə" povesti onun 60-cı illər yaradıcılığı üçün səciyyəvi bir əsər idi. Bu povestdə yazıçı insan mənəviyyatına zidd olan meşşanlığı tənqid edirdi. "SOS" povestində isə həmin mövzu davam etdirilir. "Bu dünyada qatarlar gedər", "Poçt şöbəsində xəyal", "Beş qəpiklik motosikl" hekayələrində Elçinin xoş bir romantika ilə nəfəs alan, nağıllı-sehrli bir aləmə can atan, hər cür mənəvi bəsitlikdən qurtulmaq istəyən, dünyanın rənglərini, rəng bolluğunu duyğularında yaşadan qəhrəmanlarını görürük. Vaxtilə görkəmli tənqidçi Yaşar Qarayev yazırdı: "Elçin hər cür yekrəngliyə qarşıdır. Onun ədəbi palitrasında şərti rənglərin bolluğu buradan irəli gəlir. Burada, hətta hər əhval-ruhiyyənin öz rəngi var". Maraqlıdır ki, Elçinin bütün sonrakı yaradıcılığında rənglərin poeziyası öz işığıyla onun nəsrində və dramaturgiyasında öz cazibəsini əskiltmədi. Bu cəhəti biz "Baladadaşın ilk məhəbbəti", "Gümüşü, narıncı, məxməri", "On ildən sonra", "Talvar" kimi Azərbaycan hekayəsinin ən gözəl nümunələrində də görə bilərik. Bu hekayələrin bir çoxu həm də onunla əlamətdardır ki, Elçin nəsrə yeni ədəbi qəhrəmanlar gətirdi. Ustad tənqidçi Məmməd Arif Elçinin bir çox hekayələrini Azərbaycan nəsri üçün orijinal bir hadisə hesab etmişdi.

70-ci illərdə Elçin bir-birinin ardınca üç gözəl povest yazdı: "Bir görüşün tarixçəsi", "Toyuğun diri qalması" və "Dolça". Bu povestlər haqqında qısaca bunu deyə bilərik ki, Elçin nəsrinin həm mövzu, həm də sənətkarlıq axtarışlarının ən bariz xüsusiyyətləri bu povestlərdə daha aydın nəzərə çarpır. Xüsusilə ədəbi qəhrəman problemi. Bu üç povest, həmçinin "Şuşaya duman gəlib" hekayəsi 70-ci illər Azərbaycan nəsrinin əsas mövzusunu da xatırlatmağa imkan verir - bu da mənəvi saflığa çağırış mövzusu idi.

80-ci illəri də Elçin yaradıcılığında məhsuldar və səmərəli sayırıq. Onun bu illərdə meydana çıxan romanları - "Mahmud və Məryəm", "Ağ dəvə" və "Ölüm hökmü" bütövlükdə götürüldükdə gərgin axtarışların, dünyanı, varlığı bədii təfəkkürdən keçirib "başqalaşdırmağın" məntiqi nəticəsi idi. "Mahmud və Məryəm" romanında başlıca xətt, İnsan və Zaman problemidir. Mahmud Məryəmin eşqilə çöllər dolanır, dağlar aşır və rastlaşdığı dəhşətli hadisələr onu həyata, insanlara daha ayıq baxmağa çağırır. Mahmudun Məryəm eşqilə kül olması adi bir məhəbbət dəlisinin faciəsi deyil, bu faciədə dövrün ağıllı insanlara divan tutması ifadə olunur. Xatırladaq ki, roman "Əsli və Kərəm" məhəbbət dastanının süjeti əsasında qələmə alınmışdır. Elçinin başqa bir romanında - "Ağ dəvə"də İnsan və Zaman problemi nisbətən yaxın tarixi keçmişin - Böyük Vətən müharibəsi illərinin hadisə və insanları ilə əyanilik kəsb edir. Müəllifin 1984-1988-ci illər arasında qələmə aldığı "Ölüm hökmü" romanını onun yaradıcılığında yeni bir hadisə adlandırmaq olar. Bu romanda Elçin 30-40 illik bir zaman çərçivəsində baş verən hadisələri təsvir edir, Azərbaycanın repressiya dövrü ilə müasir dövrü arasında körpü yaradılır.

90-cı illər gəldi. Elçin deyirdi: "1990-cı ilin yanvar hadisələrindən sonra heç nə yaza bilmirdim. İndi təsəvvür edin, həmişə yazmağa vərdiş eləmiş, demək olar ki, hər gün yaradıcılıqla məşğul olan bir adam birdən-birə heç nə yazmır, yaza bilmir. Yazıçı üçün bu, ən ağır bir vəziyyətdir. Başladım oxuduğum kitabları bir də oxumağa. O kitabların içində Molyerin komediyaları da vardı və birdən-birə, özüm də gözləmədən Molyeri Azərbaycan dilinə tərcümə etməyə başladım. "Skapalenin kələkləri"ni, "Jorj Danden, yaxud aldanmış ər"i dilimizə çevirdim. Sonra bir müddət Axundov kitabxanasına gedib-gəldim, "Azərbaycan səhnəsi və Molyer" mövzusunu işlədim, sonra Mirzə Cəlili, Sabiri, Haqverdiyevi, N.B.Vəzirovu da təzədən mütaliə elədim. Və bütün bunlardan sonra özüm üçün də gözlənilməz bir hadisə baş verdi, oturub komediya yazmağa başladım: "Ah, Paris, Paris".

1996-cı ildə Elçinin "Dəlixanadan dəli qaçıb" adlı kitabı çapdan çıxdı. Bu kitaba Elçinin təxminən eyni mövzulu üç komediyası daxil edilmişdi: "Ah Paris, Paris!", "Mən sənin dayınam" və "Dəlixanadan dəli qaçıb".

Elçinin dramaturgiyaya gəlişi Azərbaycan teatrının böhran, durğunluq keçirdiyi 90-cı illərin əvvəllərinə təsadüf edir. Bu elə bir dövr idi ki, artıq cəmiyyətdə çaşqınlıq, kor stixiya, başıpozuqluq, liderlər-partiya rəhbərləri arasında qarşıdurmalar göz qabağında idi. Azərbaycan teatrının simvoluna çevrilmiş Baş Teatr həmin bu çaşqınlıq dövrünü yaşadı, bir müddət təmir üzündən susdu. Teatr sussa da, dram əsərləri yazılırdı. 90-cı illərdə Azərbaycan dramaturgiyası yeni bir mərhələyə hazırlıq və keçid dövrünü yaşadı. Daha çox zamanın ruhuna köklənən dramaturgiya cəmiyyətdə, mənəvi dünyamızda, insanlararası münasibətlərdə baş verən dəyişmələri, həyatın çaxnaşmalarını, ictimai-siyasi problemləri bədii sözün obyektinə çevirdi. Yazılan, səhnəyə yol tapan bir çox pyeslərdə dövrün, zamanın əsas konflikti, bu konfliktin yaranma səbəbləri daha çox diqqət mərkəzinə çevrildi. Zamanın başlıca impulsunu, əsas vurğusunu insan talelərində axtaran, bir çox müşgül suallara cavan tapan əsərlər sırasında Elçinin pyesləri xüsusi yer tutur. "Ah, Paris, Paris!", "Mən sənin dayınam", "Mənim sevimli dəlim", "Mənim ərim dəlidir", bunlar Elçinin bir pyes kimi doğulan, sonra səhnədə də öz ömrünü yaşayan sırf dram əsərləridir. Elçinin bu pyesləri komediyanın müasir tipinin nümunələridir. Zamanın dramatik mənzərəsi Elçinin pyeslərində daha qabarıq nəzərə çarpır, Elçin cəmiyyətdəki xaotik durumu, hərcmərcliyi, çaşqınlığı, mənəvi müflisliyi ifadə etmək üçün bütün tanış tipajları "dəlilər" adı ilə bir yerə toplayır. Yaşar Qarayevin təbirincə desək, Elçin dramaturgiyamızda ilk dəfə olaraq, xaosun, hərcmərcliyin obrazını yaradır.

Xatırladaq ki, 90-cı illərdə Azərbaycan ədəbiyyatında dramaturgiya digər ədəbi janrlarla müqayisədə xeyli zəifləmişdi, eyni zamanda teatrların da əksəriyyəti təmir üzündən dayanmışdı. Ən böyük bir narahatlıq da onda idi ki, müasir Azərbaycan dramaturgiyasının banisi, əlli il ərzində Azərbaycan teatrlarının repertuarını xeyli dərəcədə zənginləşdirən İlyas Əfəndiyev də vəfat etmişdi. Elçinin dramaturgiyaya gəlişi Azərbaycan teatrının müasir əsərlər sarıdan yaranan boşluğu qismən də olsa, aradan qaldırdı.

İkimininci illərdə yazdığı pyeslərin mövzu-problematikasına nəzər yetirək: komediyalarında "dəlilik" mövzusunu Elçin yeni pyeslərində də davam etdirir. Müasir Azərbaycan dramaturgiyasının son on ildəki durumunu, inkişaf meyillərini şərh edən tənqidçi Əsəd Cahangir yazır ki: "Elçinin "Arılar arasında", "Şekspir", "Qatil", "Cəhənnəm sakinləri", "Teleskop" kimi son dövr pyeslərində ən ümumi götürəndə bir yenilik baş verir - o, birbaşa, dəlixananın özünü göstərir, problemin kökünə gedir. Və sözün bəzən birbaşa, bəzən isə rəmzi mənasında dəlixana əsərdən-əsərə coğrafi və fəlsəfi yöndən daha miqyaslı xarakter alır".

Əlbəttə, Elçinin ikimininci illərdə yazdığı və əksəri də Azərbaycan və Azərbaycandan kənarda teatrlarda tamaşaya qoyulan pyeslərini bu aspektdən təhlilə cəlb etməmək də olar. Amma Elçin o yazıçılardandır ki, bir mövzunu, daha geniş anlamda - müəyyən bir ideyanı hissə-hissə, başqa sözlə ifadə etsək, pillə-pillə davam və inkişaf etdirir.

İkimininci illərdə qələmə aldığı pyeslərdə Elçin hamletvari "Dünya dəlixanadır" prinsipi ilə hərəkət edir. Hamletin nəzərində Danimarka dünyanın ən pis dəlixanasıydı. Elçinin pyeslərində isə bu baxımdan iki məkanla üzləşirik. "Şekspir"də xəstəxana personajları ilə yanaşı, yad planetdən gələn Drob-13, Sara Bernar, Veneralı, Stalin obrazları da iştirakçılar arasındadır. Məkan Bakı şəhəri, zaman 2005-ci il olsa da, pyesin iştirakçıları müxtəlif dövrlərin, müxtəlif əqidələrin ifadəçiləridir. "Cəhənnəm sakinləri"ndə 1937-ci il xatırlanır, repressiya əzabı ilə yaşayan ölkə də Azərbaycandır.

İlkin dörd pyesində Elçin komediyanəfis və gülüş ustasıydı. Amma sonrakı pyeslərində janr rəngarəngliyi diqqəti cəlb edir. "Qatil" əsəri on bir şəkildən ibarət dram adlandırılır və bu əsərin sonu faciəvi bir hadisə ilə başa çatsa da (Qadın onu aldadan Gənc kişini zəhərləyib öldürür), əsərdə tragik deyil, sonu gərgin dramatik xətt aparıcıdır. Əsər "Məhəbbət", "Ulduzlar aləmində" və "Fəlakət" hissələrindən ibarətdir və hər hissənin özünün daşıdığı məna var: "Məhəbbət" başdan-ayağa lirika üzərində qurulub. Qadın bir vaxtlar dərs dediyi, amma indi cavan, yaraşıqlı bir kişiyə vurulur. Onun hissləri səmimidir. Gənc kişi isə hələ əsl sifətini göstərməyib, maskadadır, bir qadını ələ almaq üçün ona hələ vaxt lazımdır. "Ulduzlar aləmində" Qadının sevgi romantikası Ulduz aləminin acı reallıqları qarşısında tarmar olur. "Fəlakət"də isə lirikadan və romantikadan əsər-əlamət qalmayıb, Gənc kişinin əsl sifəti bəlli olur, maska açılır və Qadın - sonsuz sevgi ilə yaşayan bu zərif məxluq qisas alır...

Bir pyesin içində üç əhval.

Elçin "Şekspir" pyesini "ciddi və kədərli komediya" adlandırmışdır. "Arılar arasında" pyesi isə "bir az kədərli komediya" kimi təqdim olunur. "Cəhənnəm sakinləri" dram, "Teleskop" tragik komediyadır. "Sənətkarın taleyi" isə faciədir.

Elçin ikimininci illərdə də bir nasir kimi axtarışlarını davam etdirir. Onun "Qarabağ şikəstəsi", "Bayraqdar", "Sarı gəlin", "Göy üzünün ulduzlu vaxtları", "Kaşeyin taleyi", Kölgə" hekayə və povestləri bu axtarışların uğurla başa çatdığından soraq verir.

"Qarabağ şikəstəsi" və "Bayraqdar" povestləri qaçqınların həyatından söz açır. Povestlərin qəhrəmanları - Cümü və Surxay Bayraqdar vaxtilə Şuşada yaşamışlar, indi isə Buzovnada - fəhlə yataqxanasında güzəran keçirirlər. Bu yataqxanada, eləcə də Buzovnada təmiz bir Şuşa mühiti, Şuşa ab-havası hökm sürür. Buzovnada yaşayan şuşalılar burada daim "Qarabağ şikəstə"sinin ahəngini eşidir, keçmiş günləri unutmurlar. Hər iki povestdə lirik, yumoristik çalarlar olsa da, bunlar kədərli əsərlərdir.

V.Q.Belinski hekayəni "romandan qoparılmış səhifə" adlandırmışdır. Romandan və povestdən fərqli olaraq, hekayədə necə deyərlər, nəfəs genişliyi yoxdur. Ancaq bu o deməkdimi ki, hekayədə mükəmməl bədii xarakter yaratmaq, "səciyyəvi bir hadisə, yığcam bir süjet, ümumiləşdirici bir mətləb" (Mir Cəlal) söyləmək mümkün olmasın. Yox! İstər dünya, istərsə də Azərbaycan ədəbiyyatında yaranan ən gözəl hekayələr bu fikri inkar edə bilər.

Elçin hekayə ustasıdır. Olsun ki, bu fikri keçən əsrdə Elçin yaradıcılığından söz açan onlarca müəllif də söyləyib. Ancaq bu fikri bir daha söyləyərkən onun həqiqiliyini sübut edən bir neçə kəlməni nəzərə çarpdırmaq istəyirik: Axtarış. Forma rəngarəngliyi. Polifonizm. Xarakter ustası. Bəli, Elçin axtarışı sevən və bu prosesdə uğura da imza atan müəlliflərdəndir. O, yaradıcılığının ilk illərindən başlayaraq eksperimentlərə meyil göstərdi, "Sarı pencək", "Qatar. Pikasso. Latur. 1968", "Beş qəpiklik motosikl", "Zireh", "Qırmızı ayı balası" kimi modern hekayələr, səksəninci illərdə qələmə aldığı absurd hekayələr bu axtarışların bir axarını təşkil edirdi. Amma əsas axtarış janrın öz daxilində gedirdi. Elçinin istənilən bir hekayəsini başqa bir hekayəsi ilə müqayisə edin, hər halda eyni qələmdən çıxsa da, bir üslubun ifadəsi kimi diqqəti cəlb etsə də, hər hekayə özünün bir fərdiliyilə mütləq seçiləcəkdir. Məsələn, ikimininci illərdə yazılmış "Qırmızı qərənfil gülləri "Pera Palas" otelində qaldı", "Sarı gəlin", "Araba", "Kaşeyin teleyi" hekayələrinin hər biri özünəməxsus çaları ilə diqqəti cəlb edir. Birinci hekayə fikir təzadları üzərində qurulub. Retrospektiv ünsürlər, keçmiş xatirələr, qırmızı qərənfil gülləri ilə o mikromühitdəki eybəcərliklərin təzadlı mənzərəsi bu hekayənin özəlliklərini təşkil edir. "Sarı gəlin"də isə hadisə, realistik boyalar ön plana keçir. Fətulla beş yaşlı oğlan nəvəsinin sünnət toyunu eləmək üçün ata babasından ona yadigar qalan əntiq balabanı satır. Və bu balaban Amerikaya gedib çıxır. Günlərin birində Miss Consonun evinə gəlib düşmüş bu balaban "Sarı gəlin" havasını çalır. "Miss Merilin Conson liftlə 23-cü mərtəbədən düşərkən ağlamaqdan qızarmış gözlərini silə-silə fikirləşdi ki, bəlkə, doğrudan da, dəli olub və bəlkə, günorta o fleytaya bənzər musiqi alətinin pəncərəsinin qabağında dayanıb öz-özünə o anlaşılmaz melodiyanı çalması həqiqət yox, bir qarabasma imiş? Bəs o yanğı? O qüssə? O kədər?". Doğrudan da, balabanın Amerikaya gedib çıxması bir qəribə hadisədirsə, o balabanın qürbət eldə pəncərə qabağında dikəlib "Sarı gəlin" havasını çalması daha qəribə və gözlənilməzdir. Amma bu qeyri-adi hadisə sənə heç də fantaziya kimi görünmür, elə bil, olmuş, real bir hadisədir. Çünki hekayənin mahiyyətində güclü psixoloji reallıq var. Hekayəni oxuduqca onun qəhrəmanının keçirdiyi əhval-ruhiyyəni, hiss və duyğuları sən də yaşamış olursan.

Elçinin bəzən xəfif yumorla müşayiət edilən təhkiyəsində birdən-birə kədərli, qüssəli bir ovqatın hakim kəsilməsi təsadüfi deyil. Üslubundakı rəngarəng çalarlardan irəli gəlir bu. Bu cəhəti biz onun "Bayraqdar" povestində də görürük. Gah ciddi, gah yumorlu, gah da kədərli səhnələr bir-birini əvəz edir. Bir sözlə, gülüşün içində göz yaşlarını, göz yaşlarının içində də gülüş görürük.

Elçinin nəsri çoxplanlılığı ilə seçilimr və bu fikri söyləyərkən biz onun hekayələrində, povestlərində, romanlarında nəzərə çarpan süjet şaxəliliyini, hadisələrin sürətlə, bəzən bir göz qırpımında bir-birini əvəz etməsini, ciddi, komik, faciəvi səhnələrin bir əsərdə sintez təşkil etməsi, personajların çoxluğunu nəzərdə tuturuq. Məsələn, "Bayraqdar" povestində Surxay Bayraqdar, Cümü, Bolşevik Bufetçi İbadulla, Kolxoz kişi, Məleykə müəllimə, Əbülfət Eysebio, Vasili Kuzmiç, Əhməd Ağayeviç, kamança Tarıverdi, Gözlə Gəlirəm, Məmməd kişi, Səyyarə, Cəmilə, Ağasəlim, Molla Fərzəli, erməni Arsen, Ələmdar obrazları ilə qarşılaşırıq, bunların bir qismi epizodikdir, amma yazıçının bədii məharəti sayəsində onların heç biri unudulmur. Elçin nəsri kəskin kolliziyalar, ustalıqla yaradılan dramatik və faciəvi səhnələrlə də diqqəti cəlb edir. "Bayraqdar" povestində Əbülfətin - Eysebionun ölümü, bu ölümün yaratdığı kədərli əhval-ruhiyyə, xüsusilə, Cəmilənin (Əbülfətin sevdiyi qız) çığırıb özündən getməsi çox təsirlidir.

İkimininci illərdə Elçinin ən böyük uğuru "Baş" romanı oldu.

Vaxtilə, XIX əsrdə V.Q.Belinski yazırdı ki, roman və povest bizim zəmanəmizdə ədəbiyyatın bütün digər növlərini sıxışdırıb arxa plana keçirmiş və ədəbiyyatda hakim mövqeyə keçmişdir. Ancaq Belinski o dövrdə yazılan romanlardan söz açanda bu "hakim mövqeyi" hiss eləmədik, dahi tənqidçi yalnız bir neçə romanın adını çəkir, təhlil hədəfinə çevirirdi. Bəli, etiraf edək ki, bizdə də "roman kəmiyyəti" "roman keyfiyyətini" üstələyir. Bu, başqa bir söhbətin mövzusudur, ancaq sevinməyə dəyər ki, bu gün "kəmiyyət" romanları ilə yanaşı, sözün həqiqi mənasında ideyaca dəyərli, bədii-sənətkarlıq baxımından yüksək səviyyəli romanlar da yazılır. Misal üçün, Xalq yazıçısı Anarın "Göz muncuğu" romanı ədəbi prosesdə bir canlanma yaratdı. "Göz muncuğu" romanının müəllifi sübut etdi ki, yaxşı roman yazmaq üçün müasir cəmiyyəti, eləcə də tarixi həqiqətləri dərindən öyrənmək lazımdır, bu həqiqətləri bədii həqiqətlərə çevirməlisən, müasir roman texnologiyasına bələd olmalısan, təsvir etdiyin hadisələr və obrazlar, istər mistik olsun, istər real, XXI əsr insanının düşüncəsini, dünya, həyat, mənəviyyat kredosunu əks etdirməlidir. Artıq "kolxoz", "istehsalat", şablon sevgi romanlarının vaxtı keçib, əsrin insanı görünməlidir. Mürəkkəb taleyi ilə.

Xalq yazıçısı Elçinin "Baş" romanı "Azərbaycan" jurnalının xüsusi buraxılışı ilə oxuculara təqdim olunub və mən o romanı oxuyanda da eyni hissi keçirdim. Bu romana həsr etdiyim məqalədə onu ədəbi hadisə kimi qiymətləndirmişəm.

"Baş" tarixi mövzudadır və bizim fikrimizcə, müəllifin tarixi hadisələrə nə dərəcədə riayət edib-etməməsindən asılı olmayaraq, bu əsər tarixi romandır, hətta dəqiq janrını müəyyən etmək də çətin deyil - tarixi-psixoloji roman da adlandırmaq olar onu. Çünki "Baş"da təsvir olunan hadisələrin birər-birər hamısı ayrı-ayrı başların (təkcə Sisianovun kəsilmiş başının deyil) psixoloji durumlarını, halət və vəziyyətlərini özündə əks etdirir.

Ədəbiyyatşünaslıqda tarixi romanın inikası ilə bağlı fərqli mülahizələr söylənilib. Bir sıra müəlliflər tarixi hadisələri olduğu kimi əks etdirməyi, tarixi mənzərəyə heç bir xələl gətirməməyi vacib sanmışlar, onların fikrincə, yazıçı bədii təxəyyülə arxalana bilər, lakin əsas hadisələri və məlum şəxsiyyətləri əks etdirərkən heç bir uydurmaya yol verməməlidir. Yəni tarixə böhtan atmaq olmaz! Digər müəlliflər isə tarixi hadisələrə münasibətdə sərbəst yanaşma tərzini mühüm hesab etmişlər. Onların fikrincə: "Tarixlə (elm kimi) sənət şərtləri bir-birindən fərqlənir. Roman sənət əsəri olduğundan, tarixi həqiqət burada məqsəd yox, həmişə tabe, müəyyən mənada təsvir vasitəsidir. Digər tərəfdən, tarix elə dolğun, canlı mənzərə vermir ki, onu, sadəcə olaraq, əsərə gətirəsən. Ona görə də romançının vəzifəsi bu boşluğu doldurmaq, ölüləri canlandırmaq, onların hərəkətini izah etmək, simasını bizə göstərməkdir" (V.İ.Kraşevski - Polşa ədibi, tarixi romanlar müəllifi).

Azərbaycan bədii nəsrinin tarixi roman təcrübəsi hər iki müddəanı özündə əks etdirən nümunələrlə diqqəti cəlb edir. Ancaq bizim fikrimizcə, tarixi əks etdirmədə üçüncü bir prinsip də var - bu da ikinci prinsipdən yararlanaraq (lakin eynən onu təkrar etməyərək!) yeni bir tarixi mətn yaratmaqdır və Elçin bu prinsipi "Baş" romanında reallaşdıra bilmişdir. Diqqət yetirsəniz, romanda baş verən tarixi hadisələr, təsvir olunan tarixi şəxsiyyətlər bizə yaxşı tanışdır, Sisianovun Bakının Qoşa qala qapısı yaxınlığında qətl edilməsi Mirzə Camal Cavanşirin "Qarabağ tarixi" (1847) və digər "Qarabağnamə"lər də öz əksini tapmışdı. "Baş" romanında da bəzi tarixi hadisələr qətiyyən təhrif olunmayıb. Ancaq roman tarixə baxışın və münasibətin tamam fərqli bir çalarını əks etdirir. Bir var tarixi hadisələrə sədaqət ruhu - bu cəhəti bizim əksər tarixi romanlarda hiss edirik - bir də var tarixi mənbələrin əsiri olmadan tarixdə baş verən hadisələri müasir düşüncənin, bədii təfəkkürün işığında əks etdirmək prinsipi. Elçin əsasən qısa bir zaman kəsiyində (1804-1806) baş vermiş məlum hadisələri təsvir edir, amma bu, heç də qısa zaman təəssüratı yaratmır. Bu qısa zaman, əslində, çox geniş bir zamandır, məkan da genişdir, Bakının Qoşa qala qapısı ağzında baş vermiş o qətl hadisəsinin əks-sədası Azərbaycandan Peterburq saraylarına yayılır, İrana gedib çıxır. Bir başın kəsilməsi fonunda nəinki Azərbaycanın, bütün Qafqazın, Rusiyanın və İranın tarixi başlarının (çarların, çariçaların, şahların, şahzadələrin, sərkərdələrin, dövlət və din xadimlərinin) taleləri, onların bizə bu vaxta kimi məlum olmayan həyat tarixçələri, gizlinləri canlanır. Döyüşlər, vuruşlar, hərbi yürüşlər arxasında təkcə dövlətlərin deyil, bir-birilə amansız mücadilədə olan şəxsiyyətlərin mübarizəsi gözümüzün önündən çəkilmir. "Baş" bu mənada həm müharibələr, istilalar tarixi, həm də mənəviyyatlar toqquşması kimi çox gərgin, qəddar və amansız döyüşlərin bədii salnaməsidir.

Vaqif Yusifli

Ədəbiyyat qəzeti.- 2020.- 16 may. S. 8-9.