Müharibə Ədəbiyyatı

Tolstoy "Müharibə və Sülh" romanında bir məqamda müharibəyə qatılmayanların acınacaqlı vəziyyətini çox incə bir istehza ilə dilə gətirir:

"Zəfər yəqin ki, barıt qoxusu olmayanlara çox asanlıqla gəlir."

Qırx gündən çox davam edən Qarabağdakı son müharibə, gənclərin gül kimi torpaqlara düşməsi, ağrılar, anaların göz yaşları və mətbuatda yer alan amansız və mənasız şərhlərdən sonra həmişə Tolstoyun bu sözlərini ağlıma gətirdi.

Türk ədəbiyyatının önəmli yazarlarından olan Halide Edip Adıvar, 1919-cu ildə İstanbulda işğala etiraz mitinqlərində iştirak edir, qızğın çıxışlar edir və sonra gizli şəkildə Anadoluya, Mustafa Kamalın yanına gedir. Ankaradakı cəsur yazılarından və cəbhədəki səylərindən sonra Atatürk ona onbaşı rütbəsi verir. Atatürk kimi bir insandan "onbaşı" rütbəsi almaq asan olmamalıdır!

Bu cəsur romançı son anlarında şəhid əsgərlərin yanında durur, əllərindən tutur və son sözlərini sonradan yazacağı romanlarda ifadə edir. O günləri təsvir etdiyi "Ateşten Gömlek" romanında belə bir cümlə oxucularının zehninə həkk olunmuşdur:

"Atəş köynəkləri geyinənlər bilirlər ki, istilik nə qədər isidərsə, o qədər də yandırar."

Ürəyi narahat olanlar bu sözü başa düşə bilmirlər.

Halide Edip gündəlik yaşadığı müharibədə bir şəhid hisslərini də şərh etdi:

"Qəzəblənmə, İhsan qardaş! Döşündən bir dəfə qan gəldi. Bax, mənim hərgün qəbrin o tərəfində, yerin altında, ayaq barmaqlarının altından qanım axacaq ... Bu qadın kimi, uşaq kimi, gül ləçəyi kimi bir şeydir... Mənə qəzəblənmə!"

Müharibədən sonra minlərlə insanın ürəyi hər an qanacaq və hər səs-küylə göz yaşları axacaq. Müharibələr buna görə pisdir. Bu səbəbdən ömrü müharibələrdə keçən Atatürk, "Müharibə lazım olmadıqca qətldir" dedi.

Müharibə hər şeyin nə başlanğıcı, nə də sonu deyil. Müharibə bəzən problemi Qordi düyünü kimi ortada kəsərək həll edə bilər. Bəzən yeni müharibələrin, problemlərin və əzabların başlanğıcı ola bilər. Bu səbəbdən oxuduğum şərhlər, tənqidlər, qəzəb, xüsusən də bəzi mətbuat orqanlarında, sosial mediada yazılan yazılar mənə real təhlildən çox müharibə ədəbiyyatı kimi görünürdü. Əlbətdə müharibə ədəbiyyatı da var. Qələm tutan yazıçılar bunu edəcəklər. Ancaq sözdə siyasi şərhçilərin və ya müharibə haqqında heç bir məlumatı olmayan insanların iddialı fikirləri suya yazı yazmaq kimidir və cəmiyyətin şüurunu qarışdırmaq təhlükəsi də vardır.

Müharibədə insanlar qanlarını tökürlər və ölürlər. Qürur hissi və ya ancaq ürəklərdə dərin və yorulmaz bir ağrı buraxırlar. Bu səbəblə müharibəni tərifləmək, "ölsün və bunu qazansın" demək nə şəhid olmağı başa düşmək, nə də ürəklərdə dərin bir ağrı ilə üzləşməkdir.

Müharibə bitdi. Və ya yenidən başladıldı. Çünki qonşu özünü "müqəddəs" görən xəstəlikdən əziyyət çəkir. Onlara görə, dördüncü əsrdə harada bir daş varsa, o da onlara aiddir və müqəddəsdir. Bu xəstəlikli baxışla tarixi dəyişdirmək istəyirlər. Bu "xəstəliyə" görə, Türkiyənin yarısı, İranın bir hissəsi, Gürcüstan, Azərbaycan onlara aiddir. Təəssüf ki, bu xəstəliyi müalicə edə biləcək dərman hələ tapılmayıb. Uşaqlarını barış və ədalətlə tərbiyə etməyən, məktəbini və kilsəsini nifrət və kin mərkəzinə çevirən bu düşüncə, Səlib yürüşləri və ya indiki cihatçılar kimi davamlı bir "müqəddəs müharibə" aparmaq istəyir. Dini və ya irqçi faşizm dünyanın ən böyük bəlasıdır.

Qazanclara gəldikdə...

Əlbətdə ki, hər kəsin xatirələri, sevginin əziz tutulduğu Şuşa kimi şəhər və kəndlərin yenidən qazanılması və o bölgələrdə yandırılan və dağılan ata evlərini ziyarət edənlərin sevinci, göz yaşı və ürək sözləri böyük uğurlardır. Ancaq ən böyük nailiyyət Azərbaycan gəncliyinin qəlbini dolduran özünə inamdır. Bir millət olmaq, yenidən qucaqlaşmaq, yaraları birlikdə müalicə etmək, şəhid anaların və ataların göz yaşlarını birlikdə silmək bir xalq üçün ən böyük qazancdır.

Bu hisslərlə insanlar həyatlarına yenidən baxacaqlar. Yenidən doğulmuş kimi günəşin istiliyini, suyun sərinliyini və çörəyin muqəddəsliyini ürəklərində hiss edəcəklər.

Əgər bu dirçəliş cəmiyyətə şəfqət, həmrəylik və ədalətli bir həyat gətirəcəksə o zaman Azərbaycan, Qafqazdakı sarsılmaz bir qala kimi ucalacaq və keçmişdə olduğu kimi dünyaya böyük sənətkarlar yetişdirəcəkdir.

Müharibədən, ölümdən, göz yaşlarından və cəbhədəki qələbədən sonra bu növbəti böyük zəfər olacaqdır.

Orxan Aras

Ədəbiyyat qəzeti.-2020.-14 noyabr.-S.29