Müşakil bəhri

Müşakil bəhri yenidən yaradılmış bəhrlərdəndir. Ona axırıncı bəhr də deyirlər. Bəzi söz sahibləri bu vəzndə ərəbcə bir neçə beyt söyləmişlər. Və Pəhləvidə bu bəhrdə yazılmış olan şeirlər fars şeirlərindəkindən daha çoxdur. Bu vəznin təfilələri əsli fA"i-lAtün məfA"İlün məfA"İlün-dən iki dəfə fA"ilAtü məfA"İlü məfA"İlü-dür.

Məkfuf məqsur beyt:

Ey neqare-siyəh çeşm, siyəh muy,

fA"i-lAtü məfA"İlü məfA"İl

Sərv qəddo, neku ruye, neku kuy.

fA"i-lAtü məfA"İlü məfA"İl

(Ey qara gözlü, siyah zülflü, sərv qəddi-qamətli, gözəl simalı və təbiətli yar.)

Dördtəfiləli məqsur:

Ruzeqar xəzanəst,

fA"i-lAt məfA"İl

Bade-sərd vəzanəst

fA"i-lAtü məfA"İl

(Ruzigar xəzandır - soyuq küləy əsəndir.)

Səkkiztəfiləli beyt də söylənmişlər ki, ağır olur.

Kare-can ze ğəme-eşqət, ey neqare-besaman,

fA"i-lAtü məfA"İlü fA"i-lAtü məfA"İl

Həst çun səre-zolfəyne-delrobate-pərişan

fA"i-lAtü məfA"İlü fA"i-lAtü məfA"İl

(Ey nigar, ürək ovlayan zülflərin pərişan olduğu üçün, can, eşqinin dərdindən amanda deyil - narahatdır.)

Altıtəfiləli məhfuz beyt

Ey pesər mey biyaro baz barbat,

fA"i-lAtün məfA"İlün fə"Ulün

(Oğul, mey gətir, yenə çal...)

Morğe fərbəh biyaro baz barbat

fA"i-lAtün məfA"İlün fə"Ulün

(Yağlı toyuq gətir, yenə çal...)

Bəzi səhih Pəhləviyyat bu vəzndədir...

Qədim vəznlər və məşhur bəhrlər yolu ilə bu ağır vəzndə və yenidən yaranan bəhrdə nəzm söyləməyin ümumi mahiyyəti və əsas səbəbi budur ki, bütün İraq əhalisindən kifayət qədər alim, adi, tanınmış, yaxud tanınmamış adamlardan Pəhləvi beytlərini söyləyib, oxumaqdan xoşları gəldiyini və bu ləhnləri dinləməyə və qulaq asmağa həvəs göstərdiklərini gördüm. Hətta bəlkə lətif musiqi və şərəfli əsərlərdən ərəbcə yazılmış sözlər və dəricə qəzəllər, ürəyəyatan təranələr, həyəcanlandırıcı dastanlar onları heç belə hərəkətə, ürək və təblərini ehtizaza gətirməmişdi...

Pəhləviyyatın çoxu qəribə mənalar daşısa da, insanlar arasında o qədər də məşhur olmayan bu bəhr vasitəsilə və müğənnilərin əlavə etdikləri nəğmələrlə bəzənmişdir. Bu bəhrin iki təfiləsi həzəc bəhrindən qalıb. Onun təqti olunmuş müxtəlif tərkibli hissələri qüsurlu təfilələrə ddüşür. Elə buna görə də düzgün yoldan və düz istiqamətdən çıxır ki, əksər şairlər həzəc bəhri ilə müşakil bəhrini bir-birininə qarışdırır, bundan bir misra ilə ondan bir misrani bir-birilə bağlayırlar. Məsələn:

Xori kəm zəhrəh ni kəş sa bebusom

məfA"İlün məfA"İlü fə"Ulün

Niyom on dəstrəs kəş pa bebusom

fA"i-lAtün məfA"İlün fə"Ulün

Bevaji gu kovameş xa nəha pa

məfA"İlün məfA"İlün fə"Ulün

Vəşe-Xovada beşom on xa bebusom.

fA"i-lAtün məfA"İlün fə"Ulün

(Bir Günəş ki, cürətim yoxdur, onun kölgəsini öpəm,

Əlim ona çatmır ki, ayağından öpüm.

De ki, oynayaraq hansı torpağa ayağını qoysa,

Allaha xatir gedib o torpağı öpərəm.)

Hər iki beytin əruzlu misraları həzəci-məhzuf vəznində, zərbli misraları isə müşakili-məhzuf vəznindədir. İstərdim ki, sədrdə olan təfilənin əvvəlinə düşdüyü üçün pozulması hiss olunmayan və bu vaxtadək qəflətdə olduqları, yaxud fikir vermədikləri üçün öz dediklərinin tərkib müxtəlifliyini bilməyən fəzilət sahibi və şairlər tayfası məfA"İlün məfA"İlün fə"Ulün vəzninin həzəci-müsəddəsi-məhzuf, fA"i-lAtün məfA"İlün fə"Ulün vəzninin isə müşakili-məhzuf olduğunu bilsinlər. Heç bir halda bu iki bəhri bir-birinə qarışdırmaq və iki müxtəlif vəzndə şeir demək olmaz. İstəyirəm ki, bundan sonra müxtəlif tərkibli, müxtəlif rüknlü Pəhləviyyat deyilməsin, bu açıq-aşkar eybə öz şeirlərində yol verməsinlər. Lakin nadir hallarda olsa da, bəzi qəsidə və qitələrdə bu problem müşahidə olunur. Təəccüblüdür ki, fars şeirində heç kəsdə bu nöqsana təsadüf edilmir. "Xosrov və Şirin", "Vis və Ramin"i bu vəzndə nəzmə çəkən Nizami və Fəxri heç yerdə məfA"İlün əvəzinə fA"ilAtün işlətməmişlər.

Əgər kimsə söyləsə:

Xodavənda dəre tofiq beqoşay,

Bəndeqan ra rəhe təhqiq benomay

(Allahım, müvəffəqiyyət - uğur qapısını aç, Bəndələrə həqiqət yolunu göstər)

Təbi olan hər kəs bu şeirin ikinci misrasının birinci misra vəznində olmadığını və bu məsələnin güvəniləsi, izləniləsi, müstəqil bir şey deyil, yamsılama olduğunu bilir. Belə ki, bu qarışığın səhv və nöqsan olduğuna heç şəkk və şübhə yoxdur. Və bu tərkiblərin bir-birlərinə qarşı belə durmaları və bu şəkildə təqdim olunması əsas və göstərici ola bilməz. Lazımsız şeydən nümunə götürmək və nəzərdən düşmüş şeyin arxasınca getmək yaxşı deyil.

Həmədan və Zəncan əhli bu bəhrlərin hər ikisində çoxsaylı Pəhləviyyat dedikləri zaman, təfilələri bir-birinə çox bənzədiyi üçün onları səhvən bir-birinə qarışdırırlar. Belə ki, birinci misrada yanaşı vətədi aralı vətədlə əvəz edir, yaxud fA"i-lAtün-ün aralı vətədinə bir sakin əlavə edərək, onun yerində məf"UlAtün işlədirlər. Bu iyrənc xəta və biyabırçı nöqsan bilicilər tərəfindən duyulsa da, onlar üçün üzürlü hesab edilir. Çünki onların dili Pəhləvidən dəri dilinə daha yaxındır və onlar, məfA"İlün məfA"İlün fə"Ulün vəznində bir neçə qitə və qəsidə demişlər. fA"i-lAtün məfA"İlün fə"Ulün vəznində beş beyt ardıcıl deməyən şəxsin bu nöqsana necə yol verdiyini anlaya bilmirəm. Onların şeirlərində ağır zihaflardan istifadə etməsindən başa düşmək olur ki, onlar əruzu bilirlər. Bəs bu tərkib müxtəlifliyini necə rəva bilmiş, ona nəyə əsasən yol vermişlər?

Mən bu işə başlayıb "Kitab əl-kafi fi-l-əruzeyni və əl-qəvafi" əsərini yazarkən gəlib bu fəslə çatdıqda, fars və İraqın bütün fəzilət sahibləri və sadə şairləri bu məsələdə mənə qarşı çıxdılar. Onların haqlı, mənim haqsız olduğumu israr etdilər. Onlar şeir və əruzla bağlı olan heç bir dəlillə bu vəznin səhv olduğunu öz təblərinə yaxın buraxmırdılar. Onun zihafı onlar üçün aydın olmurdu.

Bir gün bu dəstə və tayfaya mənsub olan görkəmli simalar bir araya toplaşaraq ciddi söhbətlər edir, müzakirələr aparır, saatlarla müxtəlif sahələrdən bəhs edirdik. Sufiyanə səmanın təsirinə düşən zaman, nəzm və nəsrdə öz dəsti-xətti ilə seçilən təb əhlindən olan dostlarımızdan biri (təfsirlərdə xoş avazla izah edilən "O, xəlq etdiklərinin mükafatını istədiyi qədər artırar") arzusunun yerinə yetdiyini-məclisin əğyardan xali, dostları ilə bəzəndiyini görüb, Nizaminin "Xosrov və Şirin"indən musiqi, xoş avaz və tamtəraqla bir neçə beyt oxudu. Və ona bir qədər fərqli avazla bir neçə yüngül başqa avaz vurdu. Mən onlara dedim ki, Pəhləviyyatdan bu vəzndə olan hər şeyi, bu şəkldə musiqi və bu avazla oxumaq olar. Hamı bir ağızdan dedi ki, bütün Pəhləvi şeirləri bu vəzndə və bütün "Uramenan" ( Oxunuşu və səslənməsi ilə farslara məxsus və şeirləri Pəhləvi dilində olan növ-Tərlan Quliyev) bu şəkildədir. Mən onlardan məfA"İlün məfA"İlün fə"Ulün vəznində bir neçə Pəhləvi beytini istədim. Bu yolla onların təbi o avaza öyrəşənə qədər onlarla gah razılaşdım, gah razılaşmadım. Onların əli bu avaza öyrəşən zaman, birdən müxtəlif tərkibli digər beytlər söylədim. Özümü tərkibin müxtəlifliyindən xəbərsiz kimi apardım. Onlar üç misranın vəzni və ahəngi ilə razılaşarkən, dördüncü misranın əvvəlində fA"i-lAtün-ə çatdıqda əlləri yanlarına düşdü və səsləri avazdan kəsildi. Beləliklə, onlar bunun səs və vəzn fərqi deyil, bəhr və vəzn fərqi olduğunu qəbul edib, bəzi Pəhləvi şeirlərinin vəznində qüsur olduğunu etiraf etdilər.

Şəms Qeys Razi

Tərc. etdi:

Tərlan Quliyev,

Heybət Heybətov

Ədəbiyyat qəzeti.- 2020.- 25 iyul.- S.28-29.