Sözün qiyamı

Mirzə İsmayıl Qasirin yaradıcılığının mühüm hissəsi, xüsusilə Lənkəranda yaşadığı illər, müəllimlik fəaliyyəti, "Fövcül-füsəha" ədəbi məclisində iştirakı tariximizin maraqlı bir dövrünə düşür. XIX əsrin ikinci yarısında həm şeirin özündə, poetik düşüncənin məzmun və forma axtarışlarında, həm də Azərbaycan ədəbi və ictimai fikrində şeir, şeirin cəmiyyətin həyatındakı rolu və gələcəyi ilə bağlı tərəddüdlər, mövqe və münasibət müxtəlifliyi diqqətdən yayınmır.

Bu məsələdə ilk dəfə daşı yerindən tərpədən Mirzə Fətəli Axundzadə olmuşdu. Yaradıcılığının əvvəlindən sonuna qədər şeirə biganə olmayan, Azərbaycan və fars dillərində müxtəlif məzmunlu şerlər yazan Mirzə Fətəli şeirin XIX əsr reallıqlarında millətin işinə yaradığına şübhə ilə yanaşaraq "Bu gün millət üçün faydalı və oxucuların zövqü üçün rəğbətli olan əsər dram və romandır" qənaətində idi.

Mirzə Fətəlidən fərqli olaraq "Şeir bir alətdir ki, onunla bizim yuxuda olan qardaşlarımızı ayıltmaq çox asandır" fikrində olan Həsən bəy Zərdabi isə köhnə şeirlə, divan ədəbiyyatının düşüncə və poetik sistemi ilə irəli getməyin mümkün olmadığına inanırdı. Bu mülahizə ilə də o, "millətin işinə yarayan" şeirlər yaratmağın zəruri olduğunu düşünürdü: "Əkinçi" qəzeti çıxanda o vaxtın şairlərindən yazıb təvəqqe eləmişdim ki, bülbülü və gülü tərif və bir-birlərini həcv etməkdən əl çəkib elm təhsil etməyin nəflərindən və biz müsəlmanlara olan zülmlərin barəsində şeirlər yazıb onları bizim aşıqlara xoş sövt ilə oxumağı öyrətsinlər ki, aşıqlar onları toylarda oxuyub əhalini oyatmağa səbəb olsunlar".

Ümumiyyətlə, "Əkinçi" qəzetində Həsən bəy Zərdabi ilə həmfikir olan müəlliflərin mövqeyinə görə, şeir öz üzərinə sırf ictimai və siyasi vəzifələri götürməli, millətin maariflənməsinə, oyanışına, ən başlıcası isə varlığını qorumasına xidmət etməlidir. Onu da xüsusi qeyd etməyə dəyər ki, maariflənmə, elm öyrənmək anlayışının başında gələn ən mühüm ideya milli özünüdərk və özünüqoruma məsələsi idi. Həsən bəy bunu "zindənganlıq cəngi", yəni yaşamaq uğrunda müharibə adlandırır, millətin ayılması üçün bu "müharibədə" maarif, elm və təhsil ilə yanaşı, şeirə də ayrıca dəyər verirdi...

Rusiya (və Avropa) üslubunda yaranmış Azərbaycan dilində ilk dərslik - "Vətən dili" Azərbaycan bədii düşüncəsi qarşısında yeni bir üfüq açmışdı. Maariflənmənin obyekti kimi uşaqla danışmaq, sözü uşaqla bölüşmək təcrübəsi Azərbaycan bədii fikrinin qarşısında yeni üfüq açmaqla yanaşı, həm də həmin üfüqü ədəbiyyata yaxınlaşdırmışdı. Uşinskinin "Rodnoye slovo" dərsliyi o vaxt üçün dünyanın ən qabaqcıl pedaqoji mənbələrindən sayılırdı və orada təklif olunan metod Azərbaycan dilində də "danışmağa" başlamışdı. O vaxta qədər (elə o vaxt da) uşaqlarla fars dilində danışan "Gülüstan"ın, "Bustan"ın, "Zinətül-məcalis"in "ziyanlı" hesab edildiyi bir ədəbi mühitdə iki cilddə nəşr edilmiş "Vətən dili"ndə rus dilindən şeirlər tərcümə edilmiş, rus ədəbiyyatı ilə təmasın əhatəsi həm genişlənirilmiş, həm də dərinləşdirilmişdi və bu, davamlı hadisə idi. Zənnimcə, o dövrdə rus dilinə və ədəbiyyatına münasibətdə siyasi amil yeganə faktor deyildi, bunun arxasında inkişaf etmiş Qərbə yol axtaran milli düşüncənin zəruri tələblərindən irəli gələn ciddi tarixi səbəblər və "ictimai sifariş" var idi.

XIX əsrin ikinci yarısında fəallaşan ədəbi məclislər isə ibrəni divan ədəbiyyatının üstünə yönəldir, yeni təzkirələr yaranır, klassik irsin "milliləşdirilməsi" prosesi gedirdi.

Düşüncə müxtəlifliyinin platformaları, təqdimat müstəviləri də fərqli idi: mətbuat, kitablar, məktəb və dərsliklər, ədəbi məclislər, el yığıncaqları...

Bəzən bu müstəvilər eyni fəzada - bir adamın şəxsində və fəaliyyətində kəsişirdi: məsələn, Seyid Əzim Şirvani həm divan və təzkirə müəllifi idi, həm yeni üsullu məktəbdə müəllimlik edir və yeni məktəb üçün dərslik yaratmağa təşəbbüs göstərir, həm də mətbuatda çıxış edirdi. Seyid Əzimin "Əkinçi"də nəşr olunan yazıları bu gün təbliğat vəzifəsi yerinə yetirməkdən, qəzeti, məktəbi, Həsən bəyin fəaliyyətini təbliğ etməkdən daha çox, şeir dilimizə publisistik üslub gətirmək baxımından maraqlıdır.

Seyid Əzim Şirvaninin müasiri olan Mirzə İsmayıl Qasirin həyatında və yaradıcılığında da Seyid Əzim Şirvani ilə oxşar məqamlar az deyil və bu oxşarlığın həm görünən, həm də görünməyən tərəfləri var ki, bunun daha dərin tədqiqə, təhlilə ehtiyacı var.

Şirvanda - Ağdaşda doğulub, Cənubi Azərbaycanda təhsil alandan, oradan qayıdandan sonra isə bir müddət dövlət qulluğunda, sərhəd xidmətində çalışan, "əmmaməni papaqla dəyişən" (Aybəniz Rəhimova) Qasir də Seyid Əzim Şirvani kimi yeni üsullu məktəbdə dərs deyir, ədəbi məclislərdə və ədəbiyyat müzakirələrində yaxından iştirak edir, bədii yaradıcılıqla məşğul olur, divan ədəbiyyatı ənənələri ilə, eləcə də zamanın və yeni düşüncənin "sifarişi" ilə səsləşən əsərlər yazırdı...

Qasir yaradıcılığının görünməyən, təhlil tələb edən başlıca cəhəti isə şeirlə bağlı ictimai fikirdə mövcud olan tərəddüdlərin onun yaradıcılığında əks-səda verməsi, onun yaradıcılığının bədii düşüncənin təkamülünə reaksiyası idi. Qasir, yəqin ki, özü də bilmədən bədii sözün "yoldan çıxmasında", ənənədən sapmasında, sözün qiyamında iştirak edirdi...

Mirzə İsmayıl şeirə divan ədəbiyyatının içindən gəlmişdi və Lənkəranda başçılıq etdiyi "Fövcül-füsaha" ədəbi məclisinə də divan ədəbiyyatını sevənlər, klassik üslubda şeir yazanlar cəm olurdular. Onu da vurğulamağı zəruri hesab edirəm ki, tədqiqatçıların qeyd etdiyi kimi, Qasirin yaradıcılığına, eləcə də onun başçılıq etdiyi "Fövcül-füsəha" ədəbi məclisinə müasirlərinin münasibəti, belə demək mümkündürsə, isti olmamışdı: "Təzkireyi-Nəvvab", "Riyazül-aşiqin", "Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi materialları", "Danişməndani-Azərbaycan" və bu kimi mənbələrdə "Məclisi-üns", "Məclisi-fəramuşan", "Beytüs-səfa" və qeyri ədəbi məclislərin şairləri haqqında az-çox məlumat olduğu halda, "Fövcül-füsəha" üzvlərinə dair ancaq bəzi arxiv sənədlərində və pərakəndə əlyazmalarda çox az material vardır". (Nəsrəddin Qarayev. XIX əsr Azərbaycan ədəbi məclisləri. Bakı: "Elm və təhsil", 2012, səh. 83)

Mən bunun səbəblərindən biri kimi Qasirin və "Fövcül-füsəha" şairlərinin divan ədəbiyyatı sahəsində mövcud təsəvvürlərin etimadını "doğrultmadığını" görürəm. Qasirin bədii irsində klassik janrlarda yazılmış əsərlər azlıq təşkil edir. Əldə olan yazıların əksəriyyətinin mənzum məktub olduğunu nəzərə alsaq, onun yaradıcılığının diqqətdən kənarda qaldığını divan ədəbiyyatına münasibətlə əlaqələndirə bilərik. Görünür, "Fövcül-füsəha"nın üzvləri yazmaqdan daha çox klassik şeirləri oxumağa, müzakirə etməyə və həmin şeirlərə nəzirələr yazamağa üstünlük verirmişlər.

Qasirin qəzəllərindən birində maraqlı bir beyt var:

Ölüncə, söyləyəcəkdir cəmalıvün vəsfin,

Füzuli, Hafizi-Şirazi ya ki, Qasir ola...

Bu beytə müxtəlif yozumlar vermək mümkündür. Bunlardan biri də Qasirin gözəlin vəsfi ilə bağlı yazılanların müəyyən bir ölçü çevrəsində qərar tutması, etalona çevrilməsi qənaəti ilə bağlıdır. Şerin məntiqinə görə, gözəllik (camal) fərdə məxsus keyfiyyətlərdən kənar bir etalon olduğu kimi, onun vəsfi də fərdilikdən kənardadır. Gözəlliyin vəsfi üçün türk dilinin Füzuli etalonu, fars dilinin Hafiz Şirazi etalonu var və Qasir də onlar kimi ölənə qədər "camalın vəsfini söyləyəcək" - fərddən kənardakı mücərrəd etalon gözəlliyi tərənnüm edəcəkdir.

Qasirin yaradıcılığının ilk dövrünə aid edilən başqa bir şeiri isə onun şairlik vergisinin, təbii istedadının etalon və standartlara uyğun olmadığını, oyunun hamı tərəfindən qəbul edilmiş şərtlərini pozduğunu göstərir:

Eşitdim söhbətin Molla Əlinin,

Danışdığın dəli oğlu dəlinin.

Nə rəvadır qoca kişi gəlinin

Tapsın vüsalından kam, Balaxanım!

Nə layiqdir məni əldən atasan,

Qoca hirək kişiləri tutasan.

Gəlsən mənə, səni qoymam yatasan,

Xoruzlar çəkincən ban, Balaxanım!

Bu şeirin də mövzusu gözəllik və sevgidir. Ancaq burada həm sevən, həm də sevilən insanın konkretliyi, fərdiliyi var. Ən mühüm cəhət isə şairin düşüncə fərdiliyidir: burada şair janrın yaddaşının sədlərini yararaq özünün dünyasını önə çəkə bilib. Şairin könül dünyasının qısqanclığı, sadəlövhlüyü, erotizmi və yumoru isə daha səmimi görünür. Burada cod, yonulmamış təsir bağışlayan bədii sistem olduqca həyatidir. Obrazlar şeirin şablonlaşmış yaddaşından deyil, şairin içindən gəlir.

Rus nəzəriyyəçisi Y.N.Tınyanov ədəbiyyatda təkamül anlayışını sistem dəyişməsi kimi qiymətləndirirdi: "Ədəbi təkamülün əsas anlayışı sistemlərin dəyişməsidir..." Ö.N.Tınənov. O literaturnoy gvolöüii // Pogtika. İstoriə literaturı. Kino. M.: "Nauka", 1977, str. 272

XIX əsr Azərbaycan poeziyasında "sistem dəyişikliyini", bədii fikrin təkamülünü izləmək, şeirin qanunauyğunluqlarını təhlil etmək baxımından İsmayıl Qasirin yaradıcılığı düşünmək üçün kifayət qədər əsas verir. Onun əsərlərində iki amil - şeirin tarixi gerçəkliyə, zamanın "ictimai sifarişinə" reaksiyası, yeni funksiyası ilə yeni funksiyanın formada, estetik sistemdə təzahürünün münasibətləri filoloji təhlil üçün son dərəcə maraqlıdır.

Qasirin həyat və yaradıcılığının tədqiqatçısı Aybəniz Rəhimovanın bir müşahidəsi bizim araşdırmamız üçün də əhəmiyyətlidir: "Qasir satiralarının, demək olar ki, hamısı ana dilində yazılmışdır. Onun farsca əsərləri böyük əksəriyyət etibarilə lirikadır". (A.Rəhomova. Mirzə İsmayil Qasir Axundzadə: dövrü, həyatı, ədəbi yaradıcılığı və pedaqoji fəaliyyəti // Axundzadə Mirzə İsmayıl Qasir 210. Bakı: 2015, səh. 81)

İstər-istəməz sual doğur: ikidilli mühitdə yaşayan, hətta fars dili dərsliyi yazan Qasir nə üçün dillər arasında "vəzifə bölgüsü" aparır, satirik adlandırdığımız şeirlərini yalnız Azərbaycan dilində yazırdı? Bizə elə gəlir ki, Qasirin satiralarının Azərbaycan dilində yazılması bu əsərlərin ictimai funksiyası, sosial təyinatı ilə bağlı idi. Bir qədər şablon da görünsə, "sənət həyat üçündür, yoxsa sənət üçündür?" dilemması burada özünü daha qabarıq göstərir. Satiralar sözün, sənətin estetik dəyərlərini yüksəklərə qaldırmaqdan daha çox həyatın dəyərsizliklərinə işıq salmaq üçün əlverişli idi. Yüksək estetik dəyərlərin əlçatmazlığı və "toxunulmazlığı" ilə müqayisədə həyatın nataraz, bəzən eybəcər olayları da şeirə mövzu olmağa iddialı idi və həmin eybəcərliklərin ana dilində yazılması cəmiyyətin maraqlarına, "ictimai sifarişə" hesablanmışdı. Lirika isə daha çox sənətin maraqlarının tərəfində idi.

Qasirin fikri deyildi bu rədif namə yaza,

Bircə limudan ötür bir belə həngamə yaza.

Var idi qəsdi onun məclisə "Şahnamə" yaza,

Olmadı, heyf onun qisməti, limu götürən.

Maraqlı etirafdır: şairin məqsədi məclisə "Şahnamə" təqdim etmək olduğu halda, öz adına göndərilmiş limonları götürüb özgələrə paylayan müasiri haqqında "həngamə" qabağa düşür. Çünki zamanın və bədii düşüncənin "sifarişi" məhz "həngamənin" tərəfində idi: zaman maarifçilik zamanı idi. Millətin işinə yarayan ədəbiyyatın üzərinə həyatın eybəcərliklərini aradan qaldırmaq missiyası düşürdü.

Şair onun da fərqində idi ki, "həngamə" yaratmaq, həyatın gerçək hekayələrini nəzmə çəkib canlandırmaq üçün sözün nizamı təngiyir:

Neçə müddətdi qamış söhbətimiz ləngə düşüb,

İstərəm şeir yazaq, qafiyəmiz təngə düşüb.

Qeyd edildiyi kimi, Qasir yaradıcılığının bu səviyyəsi bədii sözün və ictimai düşüncənin zamanı ilə daha yaxından səsləşirdi, bədii sözün və ictimai düşüncənin zamanı isə etalondan imtina etməyi, cəmiyyətdə baş verənlərlə hesablaşmağı tələb edirdi. Bunun üçün poetik sistemdə dəyişiklik edilməli, ən azından bu sistem ya yerindən tərpədilməli, ya da onun alternativi yaradılmalı idi. Bir qədər qabağa getsək, populyar klassik şeirlərə parodiyaları ilə Mirzə Ələkbər Sabir bu sistemi yerindən qopardı...

Seyid Əzim Şirvani öz istəyindən asılı olmadan şeirdən və sənətdən daha dərin qatlarda baş verən dəyişmə prosesinin təlatümlərinin episentrinə düşmüşdü. Lakin onun şairlik təyinatı ilə tarixi proses arasında dərin ziddiyyət var idi. O, bir yandan Həsən bəy Zərdabinin çağırışına cavab verərək "Əkinçi"yə şeirlər göndərir, qəzetin ideyalarını təbliğ etməyə çalışır, bir yandan da qəzetin ədəbiyyatla bağlı mövqeyini qəbul etmir, Şirvanın digər şairləri ilə birlikdə qəzetə məktub göndərərək şeirin yeniləşməsi çağırışına müqavimət göstərənlərə başçılıq edirdi. Bununla belə, Seyid Əzimin üzərində "ictimai nəzarət" güclü idi. Onun dedikləri, yazdıqları dərhal ictimai müzakirə obyektinə çevrilirdi. Bakı şairlərinin arzusu ilə Qasirin Seyid Əzimin ünvanına mənzum məktublar göndərməsi, onun "cavabını verməsi" də bu "nəzarətin" təzahürlərindən idi.

Seyid Əzim özünün tarixi təyinatını cavabsız qoymamışdı, şeirdə publisistik üslubun əsasını yaratmışdı. Onun "Əkinçi"də nəşr edilmiş yazılarının poetik səviyyəsi barədə mübahisə etmək olar. Ancaq mübahisəsiz məqam budur ki, divan ədəbiyyatının poetik sisteminin qarşısına yeni bir antisistem qoyulmuşdu. Bu antisistem hələ özünün poetik formasını, estetik ölçülərini tapmasa belə. Yəni sözün ictimai funksiyası ilə poetik sistemi hələ bir-birini tamamlamırdı, şeirin daşıdığı ictimai funksiya poetik sistemdən öndə idi...

Seyid Əzimlə müqayisədə Qasir "ictimai nəzarət" baxımından daha sərbəst idi. Bu sərbəstlik şairin şeirlərinin adlarında daha aydın görünməkdədir: "Birə", "Qatıqçı", "Qamış", "Limu", "Papiros", "Odun", "Eynək", "Sən öləsən"... Klassik ədəbiyyat kanonlarından gündəlik həyata, məişətə dönüş oxucu ünvanını dəyişməyin, şeir-oxucu ünsiyyətinə yeni istiqamət və keyfiyyətlər gətirməyin əsasını qoyurdu. "Bahalıq", "Bahalıqdan", "Pul", "Qara pul", "Əskinas" rədifləri ilə yazılmış şeirlər isə artıq XIX əsrin ikinci yarısında yaranan və getdikcə dərinləşən kapitalist münasibətlərinin bədii sözün içindən keçən ayaq izləri idi. İctimai-iqtisadi formasiyaların dəyişməsinin, feodal həyat tərzinin və əxlaqının pulun ayağına gəlməsinin və bu ictimai ziddiyyətin yaratdığı natarazlığın doğurduğu gülüş Mirzə Fətəli Axundzadənin "Hacı Qara" komediyasında dahiyanə bir ustalıqla verilmişdi. Qasirin yeni ictimai münasibətləri əks etdirən əsərləri isə şeirimizə sadəcə yeni mövzular gətirməklə əlamətdar deyil, həm də nəzm düşüncəsinə və dilinə yeni bir poetik sistem təklif etmək baxımından əhəmiyyətlidir.

Qasirin yaradıcılığı üçün fərqləndirici səciyyəvi cəhətlərdən biri odun, qamış, papiros, limon və s. kimi məişət əşyalarının şeir mövzusuna çevrilməsidir. Əslində, Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində belə cəhdlər Qasirə qədər də istisna deyil. Məsələn, ədəbiyyatımızın yeni epoxasının yaradıcısı Molla Pənah Vaqifin yaradıcılığının ilk dövrünə aid edilən "Bayram oldu..." şeiri məişət qayğıları üzərində qurulub, "Tüfəng", "Kürk" kimi şeirlərin mövzusu məişətdən gəlir. Ancaq bu cür şeirlər Vaqif yaradıcılığı üçün təyinedici mahiyyət daşımır və poetik sistem təklif etmir. XIX əsr ədəbiyyatında həcvçiliyi kəskin tənqid edən gənc Nəcəf bəy Vəzirov Qasım bəy Zakiri də "məişətçiliyə" görə tənqid etmişdi: "...bu halda bizlərdə kitab inşa edən yoxdur, əvəzinə həcv inşa edirik və həcvlərimiz həm tənəzzül edir. Məsələn: 30 il bundan əqdəm cənab Zakir mərhum Qasım bəy Qarabaği yazan həcv ilə indi Hadiyül-müəzzin yazan həcvlərə baxan görər ki, onların təfavütü çoxdur. Doğrudur, cənab Zakir də çox vaxtda boş sözlər, məsələn: bir başmaq itmək üstə danışıb, amma yenə onları oxumaq olur". ("Əkinçi", 12 may 1877)

XIX əsrin sonlarında başmağın itməyi tipli hadisələrin ədəbiyyatda daha sıx görünməsinə, xüsusilə Qasirin bu təmayülə daha çox maraq göstərməsinə bədii sözün təkamülünün yetişdirdiyi zərurət kimi baxıla bilər. Ədəbiyyatın təkamülünün sonrakı mərhələsinin obyektiv və bütöv mənzərəsini canlandırmaq üçün bundan yan keçmək mümkün deyil. Ancaq görünən budur ki, bədii sözün, xüsusilə şeirin təkamül qanunauyğunluqları yeniləşmə prosesini dizayn edənlərin, eləcə də gənc N.Vəzirovun diqqətindən kənarda idi.

Qasirin yaradıclığında diqqəti çəkən cəhətlərdən biri də poetik nitqin janr kanonlarından kənara çıxmasıdır. Sorğu kitablarında, terminoloji lüğətlərdə "böyük bir şəxsi və ya tarixi bir hadisəni mədh və tərif edən, adətən təntənəli, uzun lirik şeir" kimi səciyyələndirilən qəsidə janrından Qasir yumoristik mənzum hekayəni təqdim etmək üçün istifadə edir. Hekayənin qısaca məzmunu isə bundan ibarətdir ki, dostlarından biri Mirzə İsmayılı özü ilə ziyafətə aparır. Ziyafət adı ilə bir araya gələn və cəmiyyətin yüksək təbəqəsini təmsil edən şəxslərin başı qumara o qədər qarışır ki, şair həmin məclisdə ac qalır:

Diksinirdim açılanda qapı, mən biçarə,

Eylə bildim gətirir əlsuyu guya Qurban.

Belə billəm ki, Nəsirbəy məni dustaq eləyib,

Az qalıb ölüm acından, nə pilov verdi, nə nan.

Əlqərəz, bu gecə üç dəstə olubdur həzərat,

Çəkib əsnası, töküb pulu, qızışdı meydan.

Birinin əlinə üç çıxdı, birinə asu cüft,

Gah çıxardı birinin dəstinə dörd şah o zaman.

(Bu mətnin məzmuna əsaslanaraq mötərizə arasında onu da qeyd etməyə bilmirəm ki, Mirzə İsmayıl qumar anlayışlarından da xəbərsiz olmayıb).

Göründüyü kimi, qəsidə janrının funksiya dəyişikliyi bədii sözün yeni mühitində mənzum hekayənin daşıyıcısına çevrilməklə məhdudlaşmır. Təntənədən, tərənnümdən məhrum edilən janr bədii gülüş vasitəsi kimi çıxış edir. Burada janr özü gülüş hədəfinə çevrilir.

Qasir və müasirlərinin mənzum məktubları da Azərbaycan ədəbiyyatında sözün qiyamında yaxından iştirakı olmuş mənbələrdir və onların bu kontekstdə təhlili ayrıca bir araşdırmanın mövzusu ola bilər.

Beləliklə, XIX əsrin sonlarına doğru ədəbiyyatda sistemlərin yerdəyişməsi prosesini müşahidə etmək mümkündür. Bu isə bədii fikrin təkamalündə yeni bir başlanğıc demək idi və öz məntiqi zirvəsini Mirzə Ələkbər Sabirin yaradıcılığında tapacaqdı. Sabir yaradıcılığında sözün qiyamı özünü digər keyfiyyətlərlə yanaşı, həm də divan ədəbiyyatı sisteminin parodiyaya çevrilməsində göstərəcəkdi.

Məti Osmanoğlu

Ədəbiyyat qəzeti.- 2020.- 5 sentyabr.- S.24-25.