Söz yerinə düşəndə

Haqqında danışmaq istədiyim alim İmaməddin Zəkiyevdir. Onu 1958-ci ildən Bakının isti avqust günlərindən tanıyıram. Mən Cəbrayıldan, o, Qonaqkənddən gəlmişdi. Bakı indiki kimi yaşıllıqlarla örtülməmişdi. İstidən nəfəs almaq olmurdu. İkimiz də sənədlərimizi Bakı Dövlət Universitetinə vermişdik. Hər ikimiz tələbə adını qazanıb beş il yataqxanada bir otaqda yaşadıq. Düz 61 il bundan qabaq, o gündən bu günə kimi də Bakıda elə bir yerdəyik.

Kimdir İmaməddin Zəkiyev?

80 yaşlı alimin ömür tarixçəsinin və yaradıcılıq yolunun bəzi səhifələrini vərəqləsək sualın cavabı aydın olar.

İmaməddin Şahverdi oğlu Zəkiyev yeddiillik təhsilini keçmiş Qonaqkənd (indiki Quba rayonunun Cimi kəndində) uşaq evində, orta təhsilini Qonaqkənd orta məktəbi nəzdindəki internatda almışdır. Ədəbi yaradıcılığa 1954-cü ildən başlayıb. Görkəmli Azərbaycan yazıçı və şairləri ilə uşaq evində görüş zamanı oxuduğu "Cimiçayın sahilində" adlı ilk şeiri H.Abbaszadənin təqdimatı ilə "Azərbaycan pioneri" qəzetində çıxanda o, VII sinfi yenicə bitirmişdi. Orta təhsilini tamamlayıb bir il rayon qəzeti redaksiyasında çapçı işləmişdir. ADU-ya (indiki BDU) qəbul olunana qədər rayon qəzetində çoxlu satirik şeiri, tənqidi məqaləsi, felyetonu, oçerki çıxmış və mərkəzi mətbuatın "Rayon qəzetlərinin xülasəsi"ndə təqdir edilmişdi. Tələbəlik illərində də qəzet və jurnallarda, ədəbi almanaxlarda vaxtaşırı yazıları yer almışdı.

Biz universiteti yenicə bitirəndə Azərbaycan Elmlər Akademiyası Terminologiya Komitəsinin təsdiqi ilə "Azərnəşr" respublikada ilk dəfə olaraq "Kitabxana-biblioqrafiya terminləri lüğəti" (1963) adlı kitabı kütləvi tirajla çap edib satışa buraxmışdı. Kitabda nəşriyyat terminlərinə də qismən yer verilmişdi. Çapdan əvvəl kitabın əlyazması universitetdə və M.F.Axundzadə adına Azərbaycan Dövlət Kitabxanasında (indiki Milli Kitabxanada) müzakirə edilsə də, orada külli miqdarda səhvlərə yol verilmişdi. Lakin onları nə görən, nə islah edən olmamışdı. Bu haqda İ.Zəkiyevin "Təşəbbüs yaxşıdır, amma..." sərlövhəsi ilə tənqidi məqalə yazıb "Azərbaycan gəncləri" qəzetində dərc etdirməsi böyük rezonans doğurmaya bilərdimi?!

Adı çəkilən tənqidi məqalədən sonra onu elmi tədqiqat işinə ruhlandıranlar da olmuşdu. "Moskva kitabxanalarında" , "Kağız necə yaranmışdır?", "Yazının yaşı", "Həyat kompası", "Cəmiyyətdə kitaba maraq", "Kitablar səltənətinin açarı", "Yazıçı məsuliyyəti və söz gözəlliyi" və s. yazıları da buna əsas verirdi.

Universitet və aspirantura təhsilindən sonrakı illəri İ.Zəkiyevin yaradıcılığında dönüş illəri hesab etmək olar. Oxucu və tədqiqatçıları yalanın təkzibinə, doğrunun təsdiqinə inandırmaq onun yaradıcılığından işıq şüası kimi keçir.

Uzaq əsrlərdən üzü bəri onu yüzlərlə açılmamış tarixi həqiqətlərin izinə düşməyə ruhlandıran çalışqanlığı və elmə xeyir vermək istəyi olmuşdur. Məqalə və kitablarının maraqla oxunması işlədiyi hər mövzuya yenilik mövqeyindən yanaşmağın nəticəsidir. O, haqlı olaraq Azərbaycan kitab mədəniyyətinin çoxşaxəli inkişafını dünya kitab mədəniyyəti okeanına qovuşan güclü çaylardan biri kimi araşdırmışdır. "Kitab mədəniyyəti" sözünü işlədənə "müharibə" elan edən müəlliflərin və müəllimlərin mövqeyi ilə razılaşmayan İ.Zəkiyev universitetdə dərs deməkdən imtina edib AMEA-nın Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutuna getmək məcburiyyətində qalsa da, heç nə itirməmiş, əksinə, ünvanını daha düz tapmışdı. İlk dəfə tanış olduğu görkəmli ədəbiyyatşünas-kitabşünas, tənqidçi Əziz Mirəhmədovla görüşdən məmnun qalan İ.Zəkiyev burada "Azərbaycan ədəbiyyatı və mətbuat tarixi", "Fəlsəfə", "Fars dili" fənlərindən "Əla" və "Yaxşı" qiymətlərlə imtahan verib 1971-ci ildə "M.F.Axundov və Azərbaycan kitab mədəniyyəti" mövzusunda uğurla dissertasiya müdafiə etmişdir. Sənədlər Moskvaya çatan kimi Lomonosov adına MDU-nun professoru, filosof Şeyda bəy Məmmədovun və AAK-nın dissertasiya işləri üzrə məsul işçisi A.Bəxtiyarovun İ.Zəkiyevə göndərdiyi təbrik məktubundan az sonra dissertasiya haqqında AAK-nın əməkdaşı E.N.Kuznetsovanın "İzdatelskoe delo. Kniqovedenie" məcmuəsində təqdirəlayiq məqalə çap etdirməsinin (Moskva, 1971, №10, səh.33-34) əlamətdar hadisə kimi qarşılanmasını indi də yaxşı xatırlayıram. Bu təqdirdən sonra "Azərnəşr"in üç illik "həbsindən" azadlığa çıxan İ.Zəkiyevin "M.F.Axundov və Azərbaycan kitab mədəniyyəti" əsəri də elmi dövriyyəyə daxil olmaq hüququ qazanmışdır. Bu onun "Yazıçı və kitab" əsərindən sonra yaxşı əks-səda doğuran yeni uğuru idi.

Alimin nailiyyətləri təkcə bu deyilənlərlə məhdudlaşmır. O, gənclik illərindəki vətənpərvərliyini, sadəliyini, səmimiyyətini və s. mənəvi keyfiyyət cizgilərini elmi axtarışları kimi ildən-ilə təkmilləşdirən tədqiqatçıdır. XI-XX əsrlərin ədəbi-elmi nailiyyətlərini işıqlandıran və qonorarının hamısı Qarabağ müharibəsi fonduna köçürülmüş "Əsrlərin əks-sədası" (Azərnəşr, 1992. Redaktoru: Ə.Mirəhmədov, rəyçi: X.Məmmədov) mədəniyyət tariximizə dair öyrənilməmiş səhifələrlə zəngindir. Monoqrafiyanın hər iki ustad alim tərəfindən "qüssəli düşüncələrə son qoyan əsər" kimi dəyərləndirilməsi müəllifi Azərbaycan kitabının inkişaf yolunu daha uzaq əsrlərin bizdən əsirgədiyi əsərlərin şəfəqləri ilə işıqlandırmağa ruhlandırmışdı. O, AMEA-nın müxbir üzvü, Əməkdar elm xadimi, professor Ə.Mirəhmədovun elmi rəhbərliyi ilə "Azərbaycan kitabının inkişaf yolu (Qədim dövrdən XIX əsrin sonuna qədər)" mövzusu üzərində işləməyə səy göstərsə də, mövzu uzun müddət doktorluq işi kimi təsdiq edilməmişdi. Bu mövzuya qarşı iki bəhanə irəli sürülürdü. Birinci bəhanə bu idi ki, keçmiş əsrlər "qaranlıq əsrlər" olduğuna görə o dövrlərdə "bizim heç nəyimiz olmamışdır". İkinci əsassız səbəb bu idi ki, adıçəkilən "mövzu bir institutun görə biləcəyi işdir...". Buna baxmayaraq İ.Zəkiyev maneələr səddini yara-yara, qələmini yora-yora elmi məziyyətlərə doğru cəsarətli addım ataraq daha bir sensasiya doğuran monoqrafiya ilə elmi ictimaiyyəti heyrətləndirib Azərbaycan kitabşünaslığına da, özünə də halal şöhrət qazandırdı. Bütün şübhəli baxışları, o cümlədən 1920-ci ilə qədər Azərbaycan əhalisinin "99 faizinin savadsız olması", "hər min nəfərdən bir nəfərin savadlı olması" kimi yanlış fikirləri alt-üst etdi. İnsanların yaxından görə bilmədiyi uzaq əsrlərin həqiqətlərini təşəbbüskar və vicdanlı fəaliyyəti ilə öyrənib göz önünə qoydu. Kitabşünaslığın əvvəlki dar cığırını genişləndirib şücaət yoluna çevirdi. Bu işıqlı yol indi elm, ədəbiyyat və mədəniyyət tariximizin zəfər yolu kimi tanınır, sevilir, öyrənilir və öyrədilir.

Alimin "Azərbaycan kitabının inkişaf yolu (Qədim dövrdən XIX əsrin sonuna qədər)" əsəri işıq üzü görən kimi (2000) radio və televiziya verilişlərində, kitab və mətbuat səhifələrində ən xoş sözlərə layiq görüldü. Qeyd olundu ki, bu monoqrafiya Azərbaycan kitabşünaslığı və mədəniyyəti tarixində "bir sıra yeni məlumatlar və şəxsi mülahizələrlə zənginləşdirilmiş ilk əsərdir, daha doğrusu, kitablar haqqında ilk irihəcmli kitabdır". İnamla demək olar ki, İ.Zəkiyevin bu dəyərli kitabı "öz aktuallığını həmişə saxlayacaq, gənc alimlərin, kitabşünasların əsaslandığı etibarlı elmi mənbə olacaq". Akademiklərdən İ.Həbibbəyli, M.Nağısoylu, T.Bünyadov, AMEA-nın müxbir üzvü A.Nəbiyev, Əməkdar elm xadimləri A.Xələfov, M.Qasımlı, Q.Paşayev, Dövlət Mükafatı laureatı, Əməkdar elm xadimi, professor N.Şəmsizadə, professor A.Babayev, professor Ş.F.Fərzəlibəyli və başqa alimlərin də İ.Zəkiyevin üç min illik dövrü əhatə edən tədqiqatını Azərbaycan kitab mədəniyyətinin şərəfli inkişaf yolu keçdiyini əsaslandıran əsər kimi qiymətləndirməsi həm söz sərvəti tariximizə, həm də monoqrafiya müəllifinin gərgin əməyinə verilən doğru qiymətin parlaq təzahürüdür.

İ.Zəkiyevin "Azərbaycanda nəşriyyat işi" (şərikli), "Qonaqkənddən başlanan yol", "Ömürdən səhifələr", "Heyrət doğuran qeyrət" və başqa kitabları da müəllifin ədəbi və elmi nüfuzuna yeni rəng qatmışdır.

O, tərtibçi, redaktor, ön söz yazarı, elmi rəhbər, opponent, rəyçi, portret-oçerklər müəllifi, respublika və beynəlxalq səviyyəli elmi konfransların məruzəçisi kimi də çox iş görmüşdür. Azərbaycan həqiqətlərinin Vətəndən kənarda da tanınmasına göstərdiyi səylərin məntiqi nəticəsi olaraq xeyli məqaləsi Türkiyə, Qazaxıstan, Ukrayna, Rusiya universitetlərinin "Elmi əsərlər"ində və digər nüfuzlu jurnallarda işıq üzü görmüş və təqdir edilmişdir.

Etibarlı mənbələr əsasında dəqiq araşdırma aparmaq uğurlu nəticə əldə etməyin əsas şərtlərindəndir. Bu ideya İ.Zəkiyevin tədqiqatlarının ana xəttini təşkil edir. Fədakar alimin kitablarında olduğu kimi, elmi məqalələrində də xeyli həqiqətlərin yer alması həm fakt yeniliyi, həm də dil zənginliyi baxımından çox maraqlıdır.

İ.Zəkiyev yazır ki, ərəblər Qafqaza gələnə qədər Şərq xalqlarının əksəriyyəti kimi, Azərbaycan da bir çox yeniliklərə imza atmışdı. IV-VII əsrlərdə müəllimlərə yüksək əməkhaqqı, şagirdlərə təqaüd, pulsuz yemək, paltar, kitab, qələm, qrifel taxtası (üstünə nazik mum təbəqəsi çəkilmiş yazı lövhəsi) verilməsi, pulsuz tibbi qayğı göstərilməsi ərəblərin özlərini heyrətə salmışdı. Azərbaycanda və digər Şərq ölkələrində, məsələn, Tacikistanda ipək, dərman, rəng, yazı aləti (qələm), yazı materialları (o cümlədən perqament, hər iki üzü cilalanmış dəri) istehsal edilməsi, kitabxanaların, kitab emalatxanalarının, kitab bazarları və dükanlarının fəaliyyət göstərməsi ərəblərlə yanaşı, Avropanın da hərəkətə gəlməsinə səbəb olmuşdu. V əsrin sonundan VII əsrin ortalarına qədər Azərbaycanda 1000-dən çox şair, 2000-dən çox alim və kitabçı (xəttat, cildçi, bərpaçı...) ölkənin mənəvi tərəqqisinə töhfələr verəndə, apteklər dolub boşalanda, cərrahiyyə alətləri ilə həkimlər vaxtsız ölümlərə meydan oxuyanda, əlyazma kitablarının sayı bir milyona yaxınlaşanda, gənclər təhsil, idman, incəsənət, elm, ədəbiyyat, şahmat tədrisinin və yarışlarının uca zirvələrinə can atanda... "müsəlman mədəniyyətinin qüdrəti önündə titrəyən Avropa dünyası" uşaqlıq dövrü keçirirdi. Belə faktlar ərəb xilafətindən əvvəlki əsrlərdə Şərqdə, o cümlədən əlifbası, yazısı, kitabı və kitabxanaları olan "15 xalqdan biri" kimi tanınan Azərbaycanda "dövlət mexanizminin" daha yaxşı qurulmasından soraq verir. Alimin qənaətinə görə, ərəblər ən azı min illik söz sərvətimizi "yelə verdilər", ulu əcdadlarımızın yaratdıqlarını "zavala uğratdılar" - deyəndə M.F.Axundzadə həmin həqiqəti nəzərdə tutmuşdur. Hər iki oğlu Qarabağ müharibəsinin veteranı olan vətənpərvər alim ilk dəfə sübut etmişdir ki, ərəblər VII əsrdə 100 min əhalinin yaşadığı Bərdə şəhərinin saray kitabxanasının 100 mindən çox kitabını, X əsrdə isə 150 mindən çox yazılı abidəsini qaranlıq gecələrin birində Tərtər çayına töküb əzəmətli kitab sarayını külə döndərməklə nifrət və lənət qazanmışlar. XI əsrdə Şamaxının da dörd kollecini və kitabxanasını eyni üsulla yox etmişlər...

Bütün əsrlərdə Azərbaycana kağızın xaricdən gətirilməsinə dair fikirləri rədd edən müəllif ilk kağız fabrikinin IX əsrin sonunda Cənubi Azərbaycanın Xunəc (Kağızkunan) şəhərində (Təbriz yaxınlığında) işə düşməsi və xaricə məhsul ixrac etməsi faktı ilə cavab vermişdir. Onun qənaətinə görə, yaxın qonşumuz gürcülər də Azərbaycan kağızından çox yararlanmış və kağız sözünü olduğu kimi işlədərək sonralar onu öz dillərinə uyğunlaşdırıb "kağadi" kimi işlətmişlər. Alimin X əsrdə Azərbaycanda və onun hüdudlarından uzaqlarda yazıb-yaratmış 100-dən çox kitab yaradıcısının adını qeydə alması, yeni-yeni əsərlərlə, ensiklopediyalarla ərəblərin özlərini də təəccübləndirməsi kimi faktları üzə çıxarması böyük zəhmət hesabına başa gəlmişdir.

"İynənin ucu boyda böyük kəşf" məqaləsində (Bakı Dövlət Universitetinin "Dil və Ədəbiyyat" elmi-nəzəri jurnalı, 2005, № 6, s.123-128) durğu işarələrinin sirrinin tapılması və tətbiqi tarixindən danışan müəllif göstərir ki, nöqtə, vergül, iki nöqtə, üç nöqtə və s. işarələr yazıda, kitab və mətbuat səhifələrində iynənin ucu boyda yer tutsa da, rəqəmlərin (ən çox sıfrın) riyaziyyatda inqilabi kəşf sayılması kimi, durğu işarələrinin də hər biri dünyanın ən böyük kəşfləri ilə müqayisə edilmişdir. "Durğu işarələri tarixindən: nöqtə, vergül" məqaləsində də müəllifin yenilikçilik ruhu aydın görünür.

"70 il qələm və fırça ustaları arasında" məqaləsində azərbaycanlı ustad Cəfər Təbrizi haqqında tutarlı söz deyən alim "Naməlum "Hesabat"ın məlum mətni" məqaləsində də yeni bir elmi açıqlamaya imza atmışdır. 1410-cu ildə əsası qoyulmuş Herat saray kitabxanasında 60 il (1420-1480) rəis işləmiş və azərbaycanlıların da çalışdığı 100 nəfərdən çox sənətkarın (o cümlədən 40-dan çox xəttatın) gördüyü işlər haqqında Herat hakimi Baysunqur Mirzəyə fars dilində yazdığı (iyun 1427) "Ərzədaşt"ın ("Hesabat"ın) İstanbul Topqapı Sarayı Muzeyində saxlanılan bir avtoqraf nüsxəsinin tam mətnini Azərbaycan dilində nəşr və tədqiq etməklə İ.Zəkiyev sübut etmişdir ki, kitabxanaların hesabat vermək ideyasının ilk dəfə Rusiyada yaranması faktı yanlışdır. Orta əsrlərdə Şərq (o cümlədən Azərbaycan) kitabxanalarında hər rübdə (üç aydan bir) və ilin sonunda görülmüş və görüləcək işlər haqqında hesabat vermək mədəniyyət tarixinin indiyə qədər öyrənilməmiş ən maraqlı səhifələrindəndir.

Alimin "Kitab sandıqlarının açılmamış sirləri" məqaləsi də yeniliyi ilə maraq doğurur. Bu barədə bircə cümlə də yazılmadığına görə elə başa düşülmüşdür ki, kitablar keçmişdə də indiki kimi rəflərdə düzülmüşdür. Müəllif yeni açıqlamasında göstərir ki, dünyanın bir çox ölkələrində olduğu kimi, Azərbaycanda da kitablar X əsrin sonuna qədər açarlı və açarsız sandıqlarda üst-üstə, sonralar yan-yana (dikinə) mühafizə edilmiş, XI əsrdə rəf və şkaf üsuluna keçilməklə yanaşı, kitab sandıqlarından da XIX əsrin sonuna qədər məhdud şəkildə istifadə edilmişdir. "Orta əsrlərin naməlum Xınalıqlı alimləri" məqaləsində təkcə xınalıqlılara yox, Azərbaycan elminə məlum olmayan parlaq şəxsiyyətlər haqqında verdiyi elmi açıqlama ilə həmvətənlərimizi sevindirən müəllif "Qədim yazı materialları, yazı alətləri, kitablar və kitabxanalar" məqaləsində də bu sevinci oxucu və tədqiqatçılardan əsirgəməmişdir.

M.F.Axundzadənin Azərbaycanda ədəbiyyat və mətbuat nəşrinə kömək məqsədi ilə Tiflisdə ilk mətbəə-nəşriyyat açmasına və az sonra fəaliyyətini Bakıda davam etdirməsinə icazə verilməsinə dair (1830-1840-cı illərdə) göstərdiyi təşəbbüsə biganə qalanlar ədibin elm, dövlət və din xadimlərindən ibarət komissiya təşkil edib imtahan qəbul etməklə professor adı almaq üçün verdiyi ərizəsinə də müxtəlif bəhanələrlə mane olmuşlar. Həmin ərizə əldə olmasa da, yazılmasından 56 il keçəndən sonra Tiflisin rusdilli mətbuatında dərc olunmuş şərhini əldə edən İ.Zəkiyev "M.F.Axundzadənin naməlum ərizəsinin məlum şərhi" adlı geniş məqalə yazaraq ("Qobustan", 2012, № 4, s.16-23) ədibin kitab və mətbuat çapına dair ərizəsinin şərhini Azərbaycan və rus dillərində oxucu və tədqiqatçıların diqqətinə çatdırmış, həm də ərizənin rusca əhatəli xülasəsinin tam mətninin ana dilində ilk nəşrinə nail olmuşdur.

XI-XIX əsrlərdə yaşamış, lakin şəxsiyyəti öyrənilməmiş İbrahim Qrızi, İbn İbrahim, Mahmud Xınaluqi, Mirzə Məhəmmədəli Qasımov, Rizvan Əlikli, Əli Hilmi, Sədi Xaltani və başqa Azərbaycan ziyalıları haqqında alimin elmi açıqlamaları da az düşündürücü deyil. Onun "Nizami - öyrənilməmiş səhifələr", "S.Ə.Şirvaniyə aid edilən bir imza haqqında", "Bir cümlənin açımı", "Klassik irsin tədqiqi", "Klassik irsə müasir nəzər", "Zor-ağıl kürsüsündə", "Ədəbiyyatşünaslıq. Ensiklopedik lüğət", "Bir elmi mübahisə haqqında", "Bir avtoqrafın taleyi", "Qori seminaristlərindən biri", "Azərbaycan teatrının yaddaş kitabı", "Alim ömrünün mənzərəsi", "Seyfəlmüluk" dastanı haqqında naməlum açıqlama" və s. elmi, tənqidi məqalələrində də səmərəli əməyin nəticələri fərəh doğurur.

Akademik Əbdülkərim Əlizadə, İmam Mustafayev, Səfaət Mehdiyev, AMEA-nın müxbir üzvü, Əməkdar elm xadimi Əziz Mirəhmədov, yazıçı-jurnalist Cəmil Əlibəyov, şair Davud Ordubadlı, professor Xeyrulla Məmmədov, Nazif Qəhrəmanlı, şərqşünas alim Məmməd Adilov, yazıçı-publisist Əkrəm Qaflanoğlu və başqa tanınmış simalar haqqında yazdığı portret-oçerk və xatirələrində də İ.Zəkiyev elm və ədəbiyyat qanunlarına sadiqliyini qoruyub saxlamışdır. Eyni fikri "Tarixə çevrilmiş səhifələr", "Azərbaycan kitabının öyrənilməmiş səhifələri", "Sultan Məhəmmədin ömür kitabından səhifələr", "Məktəb kitabxanalarının inkişaf yoluna bir baxış", "XIX əsr Azərbaycan kitabxanaları tarixindən", "Qızıl medallı şair", "Rahatlığını narahatlığında tapan alim" və s. məqalələri haqqında da demək olar.

Alimin "Üç əsri görmüş qubalı müdrik" məqaləsindən aydın olur ki, Xaltanlı Tağının məşhur Azərbaycan qaçağı Molla Nura həsr etdiyi maraqlı bir şeiri ilk dəfə üzə çıxarıb mətbuatda işıqlandırmaq şərəfi də ona aiddir. Çar Rusiyasının nəzərində çox təhlükəli sayılan adamların cəza çəkdiyi Omsk həbsxanasında dünya şöhrətli yazıçı F.M.Dostoyevskinin "Qafqaz Aslanı", "Bahadır kimi qüvvətli, igid bir insan, öz xalqının istiqlaliyyəti uğrunda vuruşmuş nəcib bir mübariz", "Mərd və qorxmaz partizan" adlandırdığı Molla Nurla dörd il dostluq etməsi, onun və hələlik kimliyi bilinməyən azərbaycanlı Əlinin cəsurluğu, xeyirxahlığı, vətənpərvərliyi və sair insani keyfiyyət cizgilərini gündəliyində yazıb onları yaratdıqları rus obrazlarının simasına köçürməsi haqqında ilk elmi açıqlama da İ.Zəkiyevə məxsusdur. "Bakı Universitetinin Xəbərləri" jurnalının humanitar elmlər seriyasında işıq üzü görmüş "İlk azərbaycanlı ensiklopediyaçı və nəşri dayandırılmış ilk Azərbaycan Ensiklopediyası" məqaləsində göstərilir ki, 1930-cu illərin əvvəllərində Azərbaycan KP MK bürosunun qərarlarından biri 17 cildlik Azərbaycan Ensiklopediyasının nəşrinə başlamaq haqqında olmuşdu. Bu məqsədlə İçərişəhərdə yaradılmış Ensiklopediya Nəşriyyatına rəhbərlik görkəmli filosof Heydər Hüseynova, AŞE-nin (Azərbaycan Şura Ensiklopediyasının) baş redaktorluğu İ.İsmayılova, elmi katibliyi professor V.Xulufluya etibar edilmişdi. Bütün cildlər 1941-ci ilə qədər çapdan çıxmalı idi. Moskvada istifadəyə verilmiş 10 cildlik "Kiçik Şura Ensiklopediyası"na ("Malaya Sovetskaya Ensiklopediya") daxil edilmiş məqalələrin miqdarı 35 minə qədər olduğu halda, 17 cildlik AŞE-də 55 mindən çox olacaqdı. N.M. imzalı kiçik bir yazıda göstərilmişdi ki, 17 cildin hazırlanmasına 80-dən çox görkəmli alim cəlb edilmişdir.

Ədəbiyyatşünas, kitabşünas alim və tənqidçinin yazdığı kimi, 1935-ci ildə nəşr edilməsi planlaşdırılmış 3700 söz-məqalədən ibarət birinci cild xəyanətkar ermənilərin Moskvaya ünvanlandırdıqları şər-böhtan dolu imzasız məktublardan sonra 2039 məqalə və 55 çap vərəqi həcminə salınaraq 1936-cı ilin sentyabrında yenidən çapa təqdim edilmiş, II-III cildlərin həmin il üçün çapa hazırlığını başa çatdırmaq işi sürətləndirilsə də, erməni xəyanəti nəticəsində 17 cildlik ilk Azərbaycan Ensiklopediyasının nəşri dayandırılmış, elmi əməkdaşlarının isə başının üstünü qara buludlar almışdı...

Bu qeydlərdən görünür ki, qədim dövrdən XX əsrin sonuna qədər elm və mədəniyyət tariximizlə bağlı açıqlamaların bir çoxu İ.Zəkiyevin arqumentləri qarşısında aciz görünür. Bu həqiqəti nəzərə alan professor N.Şəmsizadə doğru yazır ki, "İmaməddin Zəkiyevin Azərbaycan ədəbi-mədəni mühitində heç kimə bənzəməyən bir yeri var". Uğur dolu ömür yolu keçmiş yorulmaz alimin kitabları kimi, məqalələri də açılmamış səhifələrlə zəngindir. Məncə, onlar kitab halında nəşr edilərsə, faydası daha çox olar.

Baş var - yükü söz yüküdür,

Baş var - yükü öz tüküdür

- deyən İ.Zəkiyev görkəmli şərqşünas alim Məmməd Adilovun vaxtsız vəfatına həsr etdiyi "Vida ağrısı" poemasında onun əməyini belə dəyərləndirir:

Qələmin ucundan bir-bir sürüşüb,

Sözləri yerə yox, yerinə düşüb.

Eyni sözləri poema müəllifinin özünə də aid etmək olar. 80 yaşlı dostuma cansağlığı, yaradıcılıq uğurları diləyirəm. Arzu edirəm ki, bundan sonrakı illərdə də sözləri yerə yox, yerinə düşsün.

Yasif NƏSİRLİ

Ədəbiyyat qəzeti.- 2020.- 25 yanvar. S. 24-25.