Qələbənin nağıl başlanğıcı

 

Həyatımızı nağılsız təsəvvür etmək olmur. İnsanlığın erkən dövrlərindən xəbər verən əsatirləşmiş keçmiş ya keçmişin əsatirləri - çağdaş dünyada da tərbiyə sisteminin ilk pilləsidir. Ömrümüz dinlədiyimiz nağıllardan başlanır yaş artdıqca həmin illərin özü bütövlükdə tarix nağıla dönür. Folklorun bu möhtəşəm janrı min illərdir ev-ev, ailə-ailə dolaşır eyni zamanda yazılı ədəbiyyatın əsas qaynaqlarından biri olaraq qalır. Bir çox böyük söz sahibinin, dahi şair nasirlərin dünyaca məşhur əsərləri nağıl motivləri ya ideyaları əsasında, nağıllardan gələn bədiiyyat üsulları vasitələri ilə qələmə alınmışdır. Texniki inqilablar, kəşflər dünyanın sirlərini sehrini azaltdıqca adiləşdirdikcə sehrli nağıllara maraq azalmır, əksinə kəşflərin texniki inqilabların öz yeni nağılları yaranır, köhnə mifik təfəkkürlə təzə fantastik təxəyyül birləşir. Buna görə müasir ədəbiyyatda yeni nağılların yaranması heç kimi təəccübləndirmir, əksinə məktəbdən, balacaların tərbiyəsindən, uşaq ədəbiyyatından söhbət gedərkən indinin nağıllarına olan ehtiyac həmişə vurğulanır; dünyanın hər yerində uşaq ədəbiyyatının yaranmasına nəşrinə özəl bir qayğı ilə yanaşılır.

ADA Universiteti məni tələbələrlə onlayn görüşə dəvət etmişdi tanışlıq zamanı Universitetin əməkdaşı Günel Əsgərova ingiliscə uşaqlar üçün nağıllar yazdığından; mövzusu Azərbaycan həyatından alınan bu nağılların maraqla qarşılandığından hətta ingiliscə yazdığı kinossenarisinin Kanadada keçirilən bir müsabiqədə yüksək yer tutduğundan, rejissorların diqqətini cəlb etdiyindən danışmışdı.

Gənc yazıçının ötən il “Radius” nəşriyyatında ana dilimizdə nəşr edilmişXanın üç qızıadlı kitabı da məhz nağıl olduğuna, həm Qarabağ xanının qızlarının nağılı olduğuna görə diqqətimi cəlb etdi. Bu marağı artıran həm içimdəki sual idi: gənc bir xanım Xanlıqlar dövründən yaza bilər yazdığına nağıl demək olarmı?

Kitabın nəşriyyat təqdimatında yazılır: “...bu nağıl uşaq böyük olmasından asılı olmayaraq, oxucunu ətraflı düşünməyə çağırır, hər kəs onda yeni ruhuna yaxın nəsə tapa bilir, çünki Günelin nağılları psixoloji məqamlar üzərində qurulub, dünya mifologiyası antropologiyası elementlərinə malikdir, tarix, incəsənət, coğrafiya, mədəni mənəvi dəyərlər baxımından əhatəlidir hər kəs üçün anlaşılan hisslərin dilində qələmə alınıb”.

Gənc müəllifin ilk nağıl kitabı üçün yetərincə ciddi dəyər iddiadır bəri başdan deyim ki, əsassız deyil.

KitabBiri vardı, biri yoxdu...” gələnəksəl nağıl girişi ilə başlanır sonadək şirin, sadə dramatik nağıl üslubunu qoruyub saxlayır.

Biz hökmdarlar onların üç oğlu, böyük qardaşların fərasətsizliyi, kiçik qardaşın dürüstlük, ağıl qəhrəmanlıqla bütün çətinliklərdən çıxması haqqında çox nağıl bilirik. Lakin onlardan fərqli olaraq Günel Əsgərovanın nağılında hökmdarın üç oğlundan yox, üç qızından söhbət gedir. Bununla müəllif başlanqıcdan çağdaş dünyanı din coğrafi fərqlərə görə üz-üzə qoymağa çalışan yanlış yad düşüncənin Şərq qadınlarına qarşı biçimləndirməyə çalışdığı stereotiplərə qarşı çıxır hətta xanlıqlar dövründə Azərbaycan-türk ailəsində qızların azad böyüdüklərini, yüksək təhsil-tərbiyə aldıqlarını, oğlanlarla bir cərgədə döyüşə bilmək qabiliyyətlərini, güclü cəsarətli olduqları qədər ağıllı bilgili olduqlarını önə çəkir.

Günel Əsgərovanın nağılında Qarabağ hökmdarı Əhməd xanın hakimiyyətini davam etdirəcək, torpaqlarına var-dövlətinə sahiblənəcək varisi, yəni oğlu yoxdur. Bu, Əhməd xandan sonra xanlığa onun sərvətinə əl qoymaq arzusunda olan qonşuları şirnikləndirir.

Lakin Əhməd xanın oğlu olmasa da, üç gözəl qızı var: boylu-buxunlu, cəngavər ruhlu, uşaqlıqdan döyüşün, hərb sənətin sirlərini öyrənmiş Xəzri; təbiətin sənətin sirlərini bilən, çaldığı kamanı təbiət dilində danışdırmağı, quşlar kimi oxutmağı bacaran Mələk nəhayət, dərin ağlı gözəlliyi ilə seçilən, elmlərə yiyələnmiş, özəlliklə ən çətin tapmacaların cavabını asanlıqla tapan kiçik bacı, müdrik Banu...

Nağıl bu janrda geniş yayılmış bir ideyaya- xeyirlə şərin, azadlıq tərəfdarları ilə işğalçıların, öz torpağını sevən qoruyan insanlarlarla-insanlığa düşmən kəsilmiş Təpəgözün arasında mübarizəyə həsr edilmişdir. Bu, folklorun əbədi konularından biridir...

Lakin Təpəgöz obrazında Günel Əsgərova konkret olaraq Azərbaycanın düşmənlərinı nəzərdə tutur. Nağılın ən maraqlı tərəfi bütün rəqiblərini əsir edən, bölgəyə fəlakət gətirən bu şər simgəsini məhz xanın qızlarının məğlub etməsidir. Məncə, Günel xanımın uşaq yazıçısı kimi uğur istedadı burada meydan çıxır...

Öz hiyləsi, sehrbazlığı, qırmızı çaqqalları, əcaib səslər çıxaran quşları nəhayət cavabsız tapmacaları ilə bütün ətraf xanları yenən, torpaqlarını işğal edən, ordularını, sərkərdələrini əsir götürən, onları unutqanlığa məhkum edən Təpəgözün bu qeyri-adı gücü imkanları qarşısında üç bacı, xanın üç gözəl qızı neyləyə bilər?

Nağıllarda hər cür şərtilik, gözlənilməz təbiət möcüzələri, ilahi qüvvələrin işə qarışması məqbuldur başa düşüləndir. Müəllif bu qüvvələrın köməyi ilə nağılın zərif qəhrəmanlarını qələbəyə apara bilərdi; lakin o belə bir asan yoldan imtina edir, bacılar onların yeraltı məkanda yaşayan bütün doğmaları Təpəgözə əsir düşmüş dostları Balaca çox çətinlikləri adlayıb Təpəgözün düşərgəsinə gəlirlər. Bu yolun müxtəlif mərhələləri çətinlikləri var bu mərhələnin hər birində bacılardan birinin qabiliyyəti-Xəzrinin döyüşkənliyi, Mələyin musiqisi bütün səsləri eşidib duyması nəhayət Banunun ağlı parlaqlığı ilə üzə çıxır. Burada Günel Əsgərovanın həm özünün folklor, tarix. təbiət, kimya sahəsindəki bilgiləri Xan qızlarını qələbəyə aparan yolun inandırıcı təsvirinə imkan yaradır. Çaqqalların qoxu bilmə qabiliyyətinə qarşı Balacanın istifadə etdiyi Ayçiçəyi tozu, Təpəgözə güc verən sehirli daş onu kiçildən duz, nəhayət Təpəgözün ən əsas tələsi sayılan tapmaca onu Banunu cavablandırması müəllifin ciddi bilik istedadından, bu janr üçün tələb olunan geniş fantaziyasından, nağılyazma üsullarını dərindən bilməsindən xəbər verir.

Nağılın təhlilini burda dayandırıram. Birincisi ona görə ki, nağıllar bir sıra folklor növləri ənənəvi təhlilə sığmır. İkincisi məşhurMinbir gecə olduğu kimi, nağılların incələnməsi yarıda—ardını dinləmək həvəsinin güclü yerində saxlanılmalıdır ki, oxucu gedib nağılın özünü tapıb oxusun!

Günel Əsgərova nağıllarını üç dildə- ana dilində, rusca ingiliscə yazır. Bu da gənc nəsil yazarlarımızın bir özəlliyidir gələcəkdə həm tərcümə işinin inkişafına, ədəbiyyatımızın öz yazarlarımız tərəfindən, orijinaldan xarici dillərə tərcüməsi üçün yeni yollar aça bilər.

Xanın üç qızınəfis şəkildə nəşr edilmişdir. Rəssam Zemfira Novruzovanın tərtibatı illüstrasiyaları yüksək səviyyədədir folklor ənənələrimizə, kitab rəssamlığı ənənlərimizə yeni rəng qatır.

Günel Əsgərovanın nağılı Azərbaycan əsgərinin Qarabağda erməni işğalçıları üzərində parlaq qələbəsindən əvvəl yazılıb, lakin xan qızlarının Təpəgözü zərərsizləşdirib öldürmələri elə qələbə ruhundan doğulub xalqımızındaim daim bu ruhla yaşadığının təsdiqidir. Ədəbiyyatımız müasir mövzulu əsərlərdən tutmuş nağıllara qədər bütün imkanları ilə həmişə xalqın inamını diri saxlayan, qələbəyə ilhamlandıran vasitələrdən biri olmuşdur.

Xanın üç qızıGünel Əsgərovanın istedadının ciddi göstəricisidir.Ondan yeni nağıllar gözləyir bu yolda ona uğurlar arzulayırıq.

 

Sabir Rüstəmxanlı

Xalq şairi

 

9 mart, 2021.

 

Ədəbiyyat qəzeti.- 2021.- 10 aprel.- S.7.