Rus dilisüni dil?

 

BMT-nin altı əsas dillərindən biri, dünyanın altıda bir hissəsində yaşayan az qala 300 milyona yaxın insan üçün doğma olan, Yer kürəsində ən yayılmış dillər sırasında duran, Puşkin, Tolstoy, Dostoyevski, Çexov bir sıra dünya klassiklərinin dili ən nəhayət, cəmiyyətimiz üçün son iki yüz ildə ikinci danışıq dilinə çevrilən - böyük qüdrətli rus dili. Amma bu dilin dərəcədə böyük qüdrətli olması müəyyən araşdırmadan sonra şübhə doğurur. o qədər ki, hətta bu möhtəşəm dilin süni mənşəli olması fikrinə gətirib çıxarır. Rus dilinin qeyri-slavyan, əsasən türk, fin-uqor, yunan latın mənşəli sözlərlə, qrammatik konstruksiyalarla zəngin olması - məlum faktdır. Ancaq bu dilin müstəqil bir danışıq dili olaraq, özü leksik fondunun yarısından çoxunun qıpçaq türk sözlərinin olduğu bir dil kimi hansısa 300-350 il bundan əvvəl meydana gəlməsi fərziyyəsi ilk baxışda absurd görünsə , bəzi diqqətəlayiq məqamlar buna haqq qazandırır.

Bəli, qədər qəribə olsa da, amma bu mülahizəyə əsas verən bir sıra məntiqi faktları səthi nəzərdən keçirmək kifayətdir. Məlumdur ki, rus dili hind-Avropa (ari) dil ailəsinin, slavyan qolunun şərqi slavyan qrupuna aiddir Ukrayna, Belarus kimi dillərin lap yaxın qohumudur. Amma bu, ilk baxışda belədir. Belə ki, həmin dillərlə rus dili arasında ilkin müqayisə sonuncunun qədər fərqli daha çox rafinə (rafinirovannıy) olunmuş kimi göründüyünü ortaya çıxarır. Qulağa sanki həddən artıq bəzədilmiş süslənmiş kimi gəlir. Bu da təsadüfi deyil. Gəlin, bir sıra tarixi faktlara üz tutaq.

Dünya elmində ümumi qəbul olunmuş fərziyyəyə əsasən, müasir rus, Ukrayna Belarus dillərinin kökü IX-XIII əsrlərdə mövcud olmuş tarixi Kiyev Rusiyası dövlətinə söykənir. Belə ki, hər üç slavyan xalqının tarixi vətəni sayılan zamanına görə Avropanın ən inkişaf etmiş mədəni bir ölkələrindən sayılan həmin dövlətdə rəsmi danışıq dili qədim rus adlanan bir dil olub. həmin dövlət Bizansdan gələn pravoslavlığı kiril əlifbasını qəbul edərək, zəngin rus mədəniyyətinin təməlini qoymuşdu. Tarixi faktları kənara qoyaraq, sırf dil ilə bağlı yalnız bir neçə məqama diqqət yetirək:

1. Necə olur ki, XVIII əsrdən əvvəl heç bir rus ədəbiyyat əsərinə rast gəlinmir? (Əlbəttə, tək-tük misalları göstərmək olar, amma bunlar ümumi ab-havanı dəyişmir). Yəni yüz illər boyunca Rusiyada heç bir şair, yazıçı ümumiyyətlə, yazılı ədəbiyyat olmayıb? yaxud tam fərqli bir dil olub?

2. Bunu hansı məntiqlə izah etmək olar ki, rus yazı dilinin əsası olan kiril əlifbası Rusiyada yalnız XVIII əsrdən başlayaraq, daha doğrusu, 1708-ci ildə çar I Pyotrun fərmanından sonra tətbiq olunmağa başladı? Halbuki rəsmi Rusiya tarixinə əsasən, bu əlifbadan Rusiyada ta X-cu əsrdən istifadə olunurdu. Üstəlik, necə olur ki, həmin əlifbanın baniləri sayılan bolqar mütəfəkkirlər Kirill Mefodiy özləri pravoslav olaraq, katolik kilsəsinin müqəddəsləri elən ediliblər? Axı xristianlığın katolik pravoslav cərəyanları arasındakı düşmənçilik buna necə yol verib? nəhayət, XVIII əsrədək yazıda kirill ilə yanaşı istifadə olunan qlaqolitsa adlanan əlifbanın əski türk əlifbasına şübhəli dərəcədə oxşarlığı?!

3. Bunu ilə əsaslandırmaq olar ki, rus dilinin qrammatikasına aid ilk əsər yalnız 1618-ci ildə, özü Rusiyanın özündə deyil, ona düşmən olan Polşada katolik rahib Meletiy Smotritskinin yazdığı "Qrammatika" onu tamamlayan, 1638-ci ildə yenə Polşada (Krements şəhərində hansı ki, indi Qərbi Ukraynaya aiddir) işıq üzü görmüş "Qrammatika ili pismennitsa slavenska" kitabları olub? Yəni bu vaxta qədər böyük rus dilinin danışıq yazı qaydalarına aid heç bir kitabı olmayıb?

4. sonuncu sual - Necə olur ki, vaxtilə Kiyevdə aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı bir dənə olsun qədim rus yazı nümunəsinə təsadüf edilməyib, lakin çox sayda əski türk skandinaviyalı run yazıları tapılıb? Tapılan qədim slavyan yazı dil nümunələrinə aid edilən artefaktlar isə türk dilini bilmədən heç oxunmur? Hələ yüzlərlə bəlkə minlərlə qəsdən itirilmiş, gizlədilmiş, məhv edilmiş türk yazı mədəniyyətinə aid olan nadir tarixi tapıntıları qoyaq bir kənara. Yəni elə çıxır ki, əsrlər boyu indiki Rusiya ərazisində xalq tamamilə başqa dildə ya dillərdə danışıb yazıb-yaradıb. Təəssüf ki, bunlar hələ qaranlıq qalan, cavabları tapılmayan bir suallardır.

Bu suallar yalnız aysberqin başıdır özləri ilə daha yeni sualları ortaya çıxarırlar. Əlbəttə, rus dili çətin, lakin zəngin gözəl dil olması aydın məsələdir. Amma bu gözəlliyin zənginliyin nəyə əsaslanması qadın dəb jurnallarının üz qabığı kimi həddən artıq parlaq olması bir şübhə, tərəddüd doğurmurmu? Bu sözlərin müəllifi özü çox vaxt rusca yazır bəlkə bu dili yaxşı bilməsi onu bu fikirlərə yönəldir. Kim bilir? Hər halda dili süni olan xalq dövlətin aqibətinin vaxtsa heç ürəkaçan olmayacağı rus dilinin tarixindən fərqli olaraq, gün kimi aydın məsələdir...

 

RÜSTƏM

 

Ədəbiyyat qəzeti.- 2021.- 25 dekabr.- S.39.