Əsəd bəy-Qurban Səid-Çəmənzəminli diskursu:

Həqiqətin gerçək üzü

Problemin qoyuluşu

Bədii ədəbiyyatı öyrənən elmlərdən biri kimi ədəbiyyatşünaslığın üzərinə böyük iş düşür; o, təkcə bədii düşüncənin özünəməxsusluğunu, ifadə formalarını və poetikasını öyrənmir, həm də onu tarixi inkişaf qanunauyğunluğuna görə sistemləşdirir, yerini, mövqeyini, mərhələ və problemlərini müəyyənləşdirir. Ədəbiyyatşünaslıq müxtəlif dövrlərdə yaşayıb-yaratmış ayrı-ayrı yazıçı və şairlərin, sənət adamlarının həyatını, mühitini öyrənir, qarşılıqlı əlaqələrini üzə çıxarır. Onun əlində tutduğu ən böyük silahı, necə deyərlər, faktlar və mənbələrdir. Ədəbiyyat bir təxəyyül məhsulu olsa da, onu öyrənən ədəbiyyatşünaslıq bir elmdir və bütün elmlər kimi müəyyən nəzəri, elmi prinsiplərə, qanunauyğuluqlara əsaslanır. Bədii mətnlər və kitabların tərtibi ilə meydana gələn ədəbiyyatşünaslıq daim inkişafdadır, hər gün nəzəri cəhətdən yeniləşir, yeni faktlar, istiqamətlər, nəzəri, konseptual təhlilin yeni formaları ilə daha da zənginləşir. Hər hansı bir bədii əsəri (və ya yazıçını, onun həyatını, qarşılıqlı əlaqələrini, əsərlərini!) təhlil edərkən ona nəzəri, elmi cəhətdən yanaşmasan, istər-istəməz yanlış yolla gedəcək və heç bir nəticə əldə edə bilməyəcəksən. Və yaxud əvvəlcədən alacağın nəticə üzərinə köklənib faktlardan deyil, müəyyən maraqlar kontekstindən yanaşacaqsansa, uzunömürlü nəticə əldə edə bilməyəcəksən. İndi olmasa da, nə zamansa, sənin gəldiyin nəticə elmi prinsiplərə əsaslanmadığından öz qüvvəsini itirəcək, hökmən yerini başqa bir arqument tutacaq.

İndi çağdaş ədəbiyyatşünaslığımızda dərin bir xaos yaşanır; elmi düşüncəni publisistika, faktları təsdiq olunmayan fikirlər, əsası olmayan mülahizələr təşkil edir. Araşdırmaların çoxunda hər hansı bir problemə elmi və orijinal yanaşma özünü göstərmir, ədəbiyyatşünasın özünün gəldiyi qənaətlər yoxdur, yazdıqları yazılmışların şərhindən başqa bir şey deyil. Ciddi elmi-nəzəri yanaşma getdikcə öz yerini sözçülüyə, standartlığa, sistemsizliyə verir, ədəbiyyatşünaslığın təməl prinsiplərinə əməl edilmir. Nəticədə ədəbiyyatşünas olmayanlar belə, "ədəbiyyat könül işidir" (?) prinsipi ilə problematik mövzularda "kəs, yapışdır" üsulu ilə məqalələr yazaraq məşğul olmadığı hər hansı bir problem barədə fikir bildirməyə cürət edir. Çağdaş ədəbiyyatşünaslığın əsas xüsusiyyətlərindən biri də qoyulan problemlərə sosial şəbəkə səviyyəsində səthi, tez-tələsik cavab vermək istəyidir. Bunun nəticəsidir ki, bir əsr əvvəl milli ədəbiyyatşünaslığımızda uzun illər ərzində formalaşan nəzəri, elmi səviyyə zəifləyir, bir qədər də dəqiq ifadə etsək, getdikcə yoxa çıxır. F.Köçərli, S.Mümtaz, Ə.Abid, B.Çobanzadə, H.Zeynallı, Ə.Nazim, F.Qasımzadə, H.Araslı, M.Arif, M.Cəlal, M.Rəfili, M.Cəfər, Ə.Sultanlı, A.Zamanov, K.Talıbzadə, Ə.Mirəhmədov, Y.Qarayev kimi klassik ədəbiyyatşünasların ədəbiyyatın ən kiçik probleminə belə son dərəcə məsuliyyətlə yanaşmaları, hər hansı bir elmi nəticəyə gəlmək üçün ən azı bir neçə fakta və elmi-nəzəri faktora söykənmələri bu elm sahəsini yeni bir inkişaf mərhələsinə çıxarmışdı. Bu ədəbiyyatşünasların hər birinin özünəməxsus araşdırma istiqaməti, konsepsiyası var idi. Məhz onların araşdırmalarında ədəbiyyatımızın müxtəlif dövr və mərhələlərinin (klassik, yeni dövr, XX əsr, müasir və s.) ayrı-ayrı problemləri özünün elmi, nəzəri həllini tapmışdır. Zaman-zaman onların araşdırmalarının nəticələri sonrakı ədəbiyyatşünaslıq tərəfindən təsdiq olunmuş, bir qədər də inkişaf etdirilmişdir. Klassik dövrün ədəbi şəxsiyyətlərinin həyatının məlum olmayan məqamları, əsərlərinin yazılma tarixi, kimə məxsus olması və bir çox problemlər də araşdırmalar nəticəsində üzə çıxmışdır. O araşdırmaların ömrü uzun olur və elmi düşüncəyə xeyir verir ki, onlar nəzəri konsepsiya ilə yazılır, elmi struktura, müəyyən bir sistemə söykənir və faktların müqayisəsi ilə qalıcı nəticəyə gəlinir. Hər bir yazıçının, əsərin ədəbiyyat tarixindəki yerini, mövqeyini müəyyənləşdirmək də ədəbiyyatşünaslarımızın üzərində durduğu əsas problemlərdən biridir. Gərək bu proses elə getsin ki, heç kəsin haqqı tapdanmasın, ədəbiyyat tarixindəki yeri, mövqeyi düzgün müəyyənləşsin.

Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığı qədim dövrün bədii düşüncəsini kompleks şəkildə araşdırıb, təhlillər aparıb. Dövr uzaqlaşdıqca onun araşdırılması da çətinləşir, faktlar bəzən mahiyyətini dəyişir, belədə obyektiv həqiqəti tapmaq çətin olur. Lakin elmi nəzəri təfəkkür hər şeyi öz yoluna qoyur; yetər ki, hər hansı bir problemə elmi cəhətdən yanaşasan. Ədəbiyyatşünaslığımız nəzəriyyə ilə faktların sintezi nəticəsində N.Gəncəvinin milli kimliyini üzə çıxara bildi. Nəsiminin həyatı, ölümü, anadilli ədəbiyyatın başlanğıc tarixi ilə bağlı aparılan araşdırmalarda da nəzəri səviyyə ilə faktoloji tədqiqat paralel inkişaf etdi. Fasiləsiz aparılan yeni və orijinal araşdırmalar nəticəsində anadilli ədəbiyyatın tarixi XIII əsrə gedib çıxdı. İ.Həsənoğlunun "Divan"ı haqqında vaxtilə müəyyən ehtimallar irəli sürülürdüsə, bu gün artıq divan əldə edilib və üzərində tədqiqat aparılır. XX əsrin əvvəllərində müxtəlif imzalarla dərc edilən satirik şeirlərin kimə aid olması barədə Qulam Məmmədli, Məmməd Məmmədov, Abbas Zamanov, Əziz Mirəhmədov, İ.Ağayev və b. ədəbiyyatşünasların son dərəcə səliqə və məsuliyyət hissi ilə apardığı araşdırmalar bir çox aydınlaşdırılmalı məsələlərin həllini gerçəkləşdirdi. Mühacirət ədəbiyyatı bağlı tədqiqatlarda da müəyyən irəliləyiş var; əgər iyirmi il əvvəl mühacirətin tarixi postcümhuriyyət dövründən başlayırdısa, bu gün bu tarix orta əsrlərə qədər gedib çıxır, hər zaman onun araşdırma dövriyyəsinə yeni faktlar daxil olur, nəzəri cəhətdən də inkişaf edir, yeniləşir. İndi ədəbiyyatşünaslığın istiqamətləri, problemləri çoxalıb, başqa fənlərlə əlaqələri intensivləşib, faktoloji hadisə ilə nəzəri məsələlər iç-içə həll olunur. Hər hansı bir fikri nəzəri cəhətdən irəli sürərkən gərək o fikri təsdiq edən faktların olsun, yoxsa nəzəri fikir havadan asılı qalacaq. Özü də hər hansı bir fikri sübut etmək üçün bəzən bir fakt kifayət etmir, gərək bir neçə faktı müqayisə edib müəyyən nəticəyə gələsən. Ədəbiyyatşünasın təhlil kanonlarında elmilik başlıca yer tutmalı, mətnlərin analizində bütün faktorlar nəzərə alınmalı, gəldiyin nəticələr arqumentlərlə sübut olunmalıdır. Elmilik meyarı ədəbiyyatşünaslığın ən başlıca şərtlərindən biridir, ədəbiyyatşünaslıq ədəbi tənqid deyil, ədəbi tənqiddən fərqli olaraq elm sahəsidir. Bəlkə də bu çağdaş ədəbiyyatşünaslığımızın ən yaralı yeridir. Ədəbiyyatımızın fundamental məsələlərini bu cür səthi, faktların konstatasiyasından başqa bir şey olmayan araşdırmalarla həll etmək çətindir, ortaya yeni nəticələr çıxarmayan məqalələrin sayı artsa da, ədəbiyyatşünaslığın nüfuzu artmır. Bəzən isə ortaya çıxarılmış hər hansı bir elmi nəticə siyasi alver predmetinə çevrilir, gəlinən nəticələrlə razılaşılmır, mənasız inadkarlıq göstərilərək başqaları tərəfindən irəli sürülmüş, heç bir elmi əsası olmayan bir-iki faktdan çıxış edərək "sən nə yazırsan yaz, mən yenə dediyimi deyəcəyəm" prinsipi ilə hərəkət edilir. Söhbət Azərbaycan mühacirət ədəbiyyatının görkəmli nümayəndəsi Məhəmməd Əsəd bəyin kimliyindən və onun şəxsiyyətinə, yaradıcılığına izahı mümkün olmayan münasibətdən gedir. Belə çıxır ki, Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığının (məhz Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığının, çünki dünya ədəbiyyatşünaslığının bu yazıçı və onun əsərlərinə münasibəti fərqlidir!) "Əsəd bəy-Yusif Vəzir Çəmənzəminli sindromunu" həll etməyə elmi potensialı və gücü yoxdur. Keçmişə baxanda buna bənzər məsələlərin həllində ədəbiyyatşünaslığımızın müəyyən təcrübəsi var; məsələn, "Mirzə Şəfi-Fridrix Bodenştedt" diskursunda hər şey birincinin xeyrinə əlyazmaların üzə çıxması ilə həll olunmuşdu. Maraqlıdır ki, bu iki hadisə arasında xeyli oxşarlıqlar mövcuddur; hər iki hadisənin məkanı Almaniya olub, məhz buradan Azərbaycan ədəbiyyatının hər hansı bir faktı dünya arenasına çıxaraq böyük şöhrət qazanıb. Əgər "Mirzə Şəfi nəğmələri" təkcə Avropanı heyran etmişdisə, Qurban Səidin "Əli və Nino" romanı bütün dünyanı gəzmişdir. XIX əsrin ikinci yarısından başlayan Mirzə Şəfi-Fridrix Bodenştedt mübahisəsi XX əsrin 30-cu illərinə qədər davam etmiş, Mirzə Şəfinin şair şəxsiyyətini danmaq təşəbbüsləri heç bir nəticə verməmişdir. Bunun üçün Almaniyadan xüsusi olaraq göndərilən missionerin Qafqazda belə bir adamın (şairin, şəxsiyyətin!) mövcud olmaması fikri də hər şeyi həll etmədi. Ədəbiyyatşünas S.Mümtazın Tiflisdən tapdığı əlyazma Mirzə Şəfinin şair şəxsiyyətini təsdiq etdi. Əgər vaxtilə Mirzə Şəfidən dumanlı şəkildə söhbət edilirdisə, son otuz ildə Əsəd bəyin şəxsiyyəti ətrafında da eyni proses baş verir.

XX əsrin 30-cu illərində Almaniyada Azərbaycan ədəbiyyatına məxsus ikinci bir hadisə baş verdi; Qurban Səidin "Əli və Nino" romanı çap olundu. Bu əsər müəllifinin kimliyindən asılı olmayaraq Azərbaycan mühacirət ədəbiyyatının faktıdır və ona görə də mənim "XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi" (3 cilddə, II c., Bakı, 2010), "XX yüzil Azərbaycan ədəbiyyatı; mərhələlər, istiqamətlər, problemlər" (Bakı, 2015), "Azərbaycan mühacirət ədəbiyyatı. Təşəkkülü, problemləri, şəxsiyyətləri" (Bakı, 2017) dərslik və monoqrafiyalarımda mühacirət ədəbiyyatının faktı olaraq təhlil edilmişdir. Bu düşüncədəyəm (və gəldiyim elmi qənaət də budur!) ki, bütövlükdə Əsəd bəyin yaradıcılığı və onun "Qurban Səid" təxəllüsü ilə yazdığı "Əli və Nino" və "Xalicdən gələn qız" romanları XX əsr Azərbaycan mühacirət ədəbiyyatının (eləcə də Azərbaycan ədəbiyyatının!) ən mühüm hadisəsidir. Xüsusən də "Əli və Nino" romanı populyarlığına görə Nizami Gəncəvi, Mirzə Şəfidən sonra dünya arenasına çıxan və milli düşüncəni təmsil edən üçüncü mədəni-mənəvi pasportumuzdur. Lakin indi belə bir vəziyyət yaranıb; "Əli və Nino" romanı və onun müəllifliyinə heç bir şübhə olmayan Əsəd bəyin "Qurban Səid" imzası ilə çap olunan əsərləri yanlış olaraq Y.V.Çəmənzəminliyə aid edilir. Məsələ təkcə "Qurban Səid" imzası ilə çap olunan əsərlərdə deyil, ümumiyyətlə, Əsəd bəyin milli kimliyi, yazıçı imici və şəxsiyyəti bilərəkdən qatı duman pərdəsinə bürünür, həqiqətlər gizlədilir, faktlar göz görə-görə təhrif edilir.

Vaxtilə təkzibedilməz faktlarla sübut etdiyimiz bu müzakirəyə nə üçün qayıdırıq?! Ümumiyyətlə, qayıtmağa ehtiyac varmı? Düşünürəm ki, var; çünki Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığı fundamental şəkildə hələ də bu problemə münasibət bildirməyib. Akademik İsa Həbibbəyli də belə bir mübahisəyə son qoymağın zəruruliyini qeyd edərək yazır: "Məhəmməd Əsəd bəyin kimliyi haqqında xeyli araşdırmalar meydana çıxsa da, hələ də Qurban Səid-Yusif Vəzir Çəmənzəminli ehtimalı mənasız mübahisəli məsələ olaraq qalır. Və əksinə, zaman keçdikcə Qurban Səid-Məhəmməd Əsəd bəy versiyası daha çox qüvvətlənməkdə davam edir. Artıq Azərbaycan elmi Qurban Səid-Məhəmməd Əsəd bəy dilemmasına son qoymalı, qəti sözünü deməlidir" ("Məhəmməd Əsəd bəy dünyası və Orxan Aras" / Orxan Aras. Əsəd bəy-Qurban Səid: gizlinlər, gerçəkliklər. Bakı, 2020, s. 12). Ədəbiyyatşünaslığımızda olan bu boşluq mətbuatda və sosial şəbəkələrdə zaman-zaman ona həvəskar münasibəti sərgiləməyə gətirib çıxarır. Hətta bu sahədə heç bir araşdırması olmayan, mövcud fikirləri təkrar edən "araşdırmalara" da rast gəlirik. Əlbəttə, belələrinə cavab verməyi düşünmürük, çünki müzakirə predmetini bilməyən debutant "əsədbəyşünas" və ya "yusifvəzirşünas"a cavab verməyin heç bir əhəmiyyəti yoxdur. Ancaq Azərbaycan ədəbi mühitində ötən əsrin 70-ci illərində çox zəif şəkildə haqqında söhbət gedən, 90-cı illərdə siyasi, milli müstəviyə keçən, bəzi məsələlərdə açıq qalan bu problemə yenidən münasibət bildirmək çağdaş ədəbiyyatşünaslığımızın qarşısında duran və həll etməli olduğu vəzifəsidir. Yalnız sistemli və fasiləsiz araşdırmalar Əsəd bəyin zəngin yaradıcılığını, həyatının bizə məlum olmayan (qaranlıq demirəm, çünki bu qaranlıqdan bəziləri başqa nəticələr çıxarır!) məqamlarını, yaradıcılığı, həyatı ətrafında yaradılan ziddiyyətləri üzə çıxara bilər...

Əlbəttə, problemin üzdə olan detallarına girməyəcəyik, məlum məsələlərə yenidən qayıtmağa dəyməz, məsələnin tarixinə qısa ekskurs edəcək (buna qədər yazılanları burada təkrar etmək araşdırmanın həcmi kənarındadır), yalnız problemin qoyuluşu və bəzi məsələlərin həllinə çalışacağıq. Əvvəlcə Əsəd bəyin kimliyinə "Əli və Nino" və "Xalicdən gələn qız" əsərləri kontekstindən kənarda baxaq; yəni bu iki əsər olmadan Əsəd bəyin kimliyi, Azərbaycan ədəbi-bədii düşüncəsində yeri və mövqeyinə nəzər salaq. Bu, bizə onun kimliyini dərk etməyə və Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinin faktı kimi qəbul etməyə tamamilə imkan verəcək. İllər boyu yazıçının həyatı, şəxsiyyəti, milli kimliyi, dini inancı, müəllifliyi ətrafında gedən söz-söhbətlərin mahiyyəti də burada aydın olacaq.

Əsəd bəy Azərbaycandan çox çətinliklə Avropaya gedən bir mühacir ailəsinin on beş yaşlı övladı idi. Uşaqlığını Bakıda keçirmiş, atası neft maqnatlarından biri olduğundan bolşeviklərin gəlişi ilə Azərbaycanı tərk edərək buradan Gürcüstana, oradan İstanbula, daha sonra isə Avropaya mühacirət etmişdir. Əsəd bəy Almaniyanın Berlin şəhərində qalır (1921-1933), çarəsizlikdən müxtəlif təşkilatlara kömək üçün müraciət edir. Daha sonra Berlin Vilhelm Universitetində türkologiya fakültəsində təhsil alır, gənc yaşlarından "Ədəbiyyat dünyası" (Die literarische Welt) qəzetinə məqalələr yazır. Bu məqalələrin üslubu, Şərq mövzularından (neft, Bakı, Qafqaz və s.) olması, axıcılığı, bənzərsizliyi onu məşhurlaşdırır. 1928-ci ildə Azərbaycan Cümhuriyyəti qurulmasının 10 illiyi münasibətilə "Azərbaycan Demokratik Cümhuriyyəti" adlı məqaləsi Almaniyanın həm "Ədəbiyyat dünyası", həm də "Der Deutsher Şpigel" qəzetlərində dərc olunur. Bu M.Ə.Rəsulzadə və onun kimi bir neçə vaxtilə dövlət strukturunda yer tutan liderlərdən başqa ilk yazı idi. Almaniyanın belə bir nüfuzlu qəzetlərində bu cür məqalənin dərc edilməsi yalnız Cümhuriyyətə sevgidən irəli gələ bilərdi. İkinci ən böyük əsəri "Şərqdə neft və qan" (1929) əsərində də doğulub boya başa çatdığı Azərbaycan, Qafqaz və Bakıya böyük sevgilər var. Daha sonra gənc yazıçının "Qafqazın on iki sirri" (1930), "Stalin, Fanatikin karyerası" (1931), "Məhəmməd peyğəmbər" (1932), "Ağ Rusiya: vətənsiz xalq" (1932), "OĞPU: Dünyaya qarşı təxribat" (1932), "Maye qızıl" (1933), "Rusiya yol ayrıcında" (1933), "II Nikolay" (1935), "Lenin" (1935), "Rza şah" (1936), "Allahu əkbər: İslam dünyasının yüksəlişi və tənəzzülü" (1936), "Bolşevizmin sonu" (1936) əsərlərini yazır. Onun haqqında mətbuatda "qafqazlı şahzadə", "bənzərsiz sevgi hekayətinin müəllifi", "dahi romançı", "Azərbaycanın Avropada ilk böyük elçisi" kimi epitetlər də işlənir. Son dərəcə məhsuldar yazıçıya Azərbaycan mühacirləri hücuma keçirlər, onu tarixi saxtalaşdırmaqda, faktları düzgün verməməkdə günahlandırırlar (elə indi də hər hansı bir tarixi əsərdə müəllifə qarşı bu cür iradlar, hücumlar olur!). Bura qədər biz Əsəd bəyi bir mühacir Azərbaycan yazıçısı kimi görürük. Yəni Əsəd bəy "Qurban Səid" imzası olmadan da Azərbaycan ədəbiyyatının görkəmli nümayəndəsidir. Elə Y.V.Çəmənzəminli də bu əsərlərsiz Azərbaycan ədəbiyyatının görkəmli nümayəndəsi kimi artıq ədəbiyyat tariximizdə özünəməxsus yer tutur. Onun "Qızlar bulağı" və "Qan içində" romanları, hekayələri XX əsr bədii nəsrimizin ən əlamətdar hadisəsidir. Yaradıcılığı Azərbaycan ədəbiyyatşünasları tərəfindən çox araşdırılıb; arxiv sənədlərinə, gündəliklərinə istinadla tərcümeyi-halı bütünlüklə üzə çıxarılıb, sonrakı ədəbiyyatşünaslar tərəfindən iddia edilən əsərlərin izlərinə rastlanmayıb.

Əsəd bəy bir Azərbaycan yazıçısı (baxmayaraq ki, onu Azərbaycan yazıçısı hesab etməyənlər var) kimi bizə son otuz ildə məlum olub; yazılarında vətəninə, xalqına sevgilərini dönə-dönə bildirir. Cümhuriyyətin lideri M.Ə.Rəsulzadədən başqa, heç bir azərbaycanlı mühacir bu qədər yazıb-yaratmamışdır. Əgər M.Ə.Rəsulzadə ictimai fikri təmsil edirdisə, Əsəd bəy bir yazıçı, bədii düşüncə adamı kimi çıxış edir. Onun əsərləri nəşrinə, tirajına, yayılma arealına görə Azərbaycan ədəbiyyatının fenomenal hadisəsidir. Lakin biz başqa yolla gedirik; onun əsərlərini təhlil etmək, araşdırmaq, elmi dövriyyəyə daxil etmək əvəzinə, onu "maşennik", "oğru", "plagiatçı", milliyyətini, dinini dəyişən, nə bilim "yüz hoqqadan" çıxan biri kimi qələmə veririk. Düşünürük ki, "Qurban Səid" adı ilə dərc edilən "Əli və Nino" və "Xalicdən gələn qız" romanlarını onun əlindən yalnız bu yolla almaq olar. Bəlkə də bu cür epitetlər 90-cı illər üçün keçərli idi; o zaman ədəbiyyatşünaslarımızın əli onun əsərlərinə çatmırdı, adını ancaq "Əli və Nino" romanı ilə əlaqələndirir, adı heç kimə məlum olmayan bir yazıçının Azərbaycan həyatı ilə bağlı belə bir məşhur roman yazmasını intuitiv olaraq qəbul edə bilmirdik. Ancaq Əsəd bəyin əsərləri Çərkəz Qurbanlının tərcüməsində və araşdırmalarında oxucuya çatdıqca, yazıçı ətrafında dumana bürünmüş halə yavaş-yavaş qalxdı və Əsəd bəyin heç də deyildiyi kimi "yalançı və şöhrət arxasınca gedən" biri olmadığı, son dərəcə məhsuldar, vətənini sevən bir yazıçı olduğu üzə çıxdı. Alman və ingilis ədəbiyyatşünasları G.Höpp, Fuhrman, Hans Yurgen Maurer, Tom Riss, Uli Rotfus, Hans-Yurgen Maurer, Orxan Aras, Azərbaycan ədəbiyyatşünasları İsa Həbibbəyli, Çərkəz Qurbanlı, Həsən Quliyev, Zeydulla Ağayev, Aslan Məmmədli, Nuridə Atəşi, Çingiz Abdullayev, Rəşad Məcid və bu sətirlərin müəllifinin araşdırmaları yazıçının ədəbi fikrimizdə tutduğu yer və mövqe haqqında bir qədər də aydınlıq gətirdi. Almaniyada yaşayan Orxan Arasın son illərdəki araşdırmaları yazıçının həyatı, mühiti və şəxsiyyəti ilə bağlı xeyli gerçəklikləri üzə çıxardı. Əsəd bəy-Qurban Səidin gerçək üzü belədir...

Bəziləri isə Əsəd bəyin kimliyinə, yaradıcılığına başqa bir rakursdan baxır; bitib tükənmək bilməyən bu araşdırmalarda Əsəd bəyin milliyyəti, dini inancı, Qurban Səid təxəllüsünün və bu təxəllüs altında dərc edilən əsərlərin ona aid olmaması müzakirə edilir. Hətta bu araşdırmalardan belə nəticə çıxarmaq olar ki, Əsəd bəy adlı şəxsiyyət olmamış, yaxud bu ad altında yaşayan şəxs öz sağlığında haqqında olan bütün məlumatları qəsdən saxtalaşdırmış, onun ölümündən sonra da dostları və onu tanıyanlar bu saxtakarlığı davam etdirmişlər. Zaman baxımından bizə çox yaxın olan və demək olar, bütün əlyazmalarının, məktublarının, qəzet materiallarının qaldığı (bəzi istisnalarla) Əsəd bəyin şəxsiyyətini, kimliyini bu dərəcədə şübhə altına almaqla nə demək istəyirik?! Dünyada bu qədər məşhur olan bir yazıçını zorla özümüzdən kənara atmaqla nəyi sübuta yetirmək istəyirik?! Amerikadan onu yəhudi kimi görməyə gələn Nobel mükafatçısı Con Steynbekin Positanoya gəlib onun qəbir daşını müsəlman kimi görərək məyus olması bizə heç nə demirmi? Mən hələ Əsəd bəyi zorla yəhudi etmək uğrunda gündən-günə güclənən mübarizənin işartılarını demirəm. Tom Reiss kimi bu yöndə çalışan tədqiqatçılar hər vəchlə onu yəhudi kimi qələmə verməyə və bununla da Azərbaycan ədəbiyyatı faktından ayırmağa çalışırlar.

Bir çox tədqiqatçılar Əsəd bəyin yaradıcılığına milli kimlik kontekstindən baxır və bütün dəyərləndirmələrini buna görə verirlər. Pənah Xəlilov, Tofiq Hüseynoğlu, Şamil Cəmşidov, Betti Bleyer və b. tədqiqatçıların bütün araşdırmaları yazıçının milli kimliyi və "Əli və Nino" əsərlərinin ona məxsus olmaması üzərində köklənmişdir. Bu proses 90-cı illərdə bir milli məsələ müstəvisinə çıxarılmış, əsərin kimə məxsus olması barədə Yazıçılar Birliyi hökm vermişdir. Halbuki hər hansı bir əsərin kimə məxsus olması yalnız əlahəzrət əlyazma və ya təkzibedilməz arqumentlərlə ortaya çıxmalı, bir neçə nəfərin yığışaraq "bu əsəri ancaq filankəs yaza bilərdi" hökmü ilə yox! O zaman ədəbi aləmdə bir xaos yaranardı; hər hansı bir əsəri birindən alıb başqasına vermək asanlıqla mümkün olardı.

Yusif Vəzir-Əsəd bəy diskursunda vəziyyət o yerə gəlib çatmışdır ki, Betti Bleyer "Əli və Nino" əsərində Əsəd bəyin plagiat izini aşkara çıxarmaq üçün onun müəllifliyində dörd yazıçının əməyi olduğunu isbat etməyə çalışır. Heç bir fakt göstərmədən yalnız bəzi ehtimallarla "Əli və Nino" romanında Yusif Vəzir, Əsəd bəy, Q.Robakidze və E.Ehrenfels izlərini axtarır. Hətta bu müəllifləri problemə həsr etdiyi "Azərbaycan. İnternetional" jurnalının üz qabığına da çıxarır. Vəzirovşünaslığa bundan böyük "töhfə" ola bilməz; həm əsərin Yusif Vəzirin olduğunu iddia edəsən, həm də böyük-böyük parçaların başqa əsərlərdən götürüldüyünü "sübut" edəsən. Bu parçalar əsərin hardasa dörddə üçünü təşkil edir, bəs onda geridə Y.Vəzirə nə qalır? B.Bleyer hər vəchlə yazıçının əsərlərində qüsurlar axtarır (bu cür qüsurlardan heç bir yazıçı sığortalanmayıb!), sanki bu qüsurlar onun "Qurban Səid" imzası ilə yazdığı əsərlərin ona məxsus olmasını təkzib etməlidir. B.Bleyerin özünün Azərbaycan və alman dillərini bilmədiyi halda, Azərbaycan ədəbiyyatı ilə bağlı araşdırma aparması bir yana, Əsəd bəyin Azərbaycan dilini biməməsini əsaslandırmağa çalışır, evdə hansı dildə danışması barədə sual edir. Halbuki Əsəd bəyin Azərbaycan və ya türk dilində bilməsi barədə təkzibolunmaz faktlar vardır. O, həm də bu romanın Yusif Vəzirə aid olması haqqında 101 ehtimal irəli sürür. Lakin heç bir ehtimal əlyazmanı və hər hansı bir faktı əvəz etmir. Əlyazma yoxdursa, onu məktublar, yazıçının müasirləri, əsərin çapı ilə bağlanan müqavilələr, aldığı qonorarlar və s. əvəz edir, bunlar da aydınlaşdırmadıqda bədii mətnin təhlili ilə belə bir nəticəyə gəlmək mümkün olur. Gəldiyin nəticə isə korporativ maraqlara deyil, sənədlərə, arqumentlərə söykənməlidir.

İndi belə bir vəziyyət yaranıb; "Əli və Nino", "Xalicdən gələn qız" bütün dünyada "Qurban Səid" adı ilə nəşr olunur və bu ad altında Məhəmməd Əsəd bəy nəzərdə tutulur, Azərbaycanda isə həm "Qurban Səid", həm də Yusif Vəzir Çəmənzəminli adı altında çap olunur (2004) və "Qurban Səid" imzasının da Çəmənzəminliyə aid olduğu iddia edilir. Dünya ədəbiyyatında analoji hadisəyə rast gəlmirik. Baxmayaraq ki, Əsəd bəyin arxivindən "Sevgidən bixəbər kişi" romanının da "Qurban Səid" imzası ilə əlyazması tapılmışdır; bu da əks tərəfi qane etmir, ancaq özləri də ortaya əsaslı bir fakt qoymur. Əsəd bəy və onun "Əli və Nino", "Xalicdən gələn qız" romanları ilə bağlı hər hansı bir fikir dərhal təpki ilə qarşılanır. Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığında analoqu olmayan bu dilemmanı həll etmək, əsl həqiqəti ortaya çıxarmaq çağdaş ədəbiyyatşünaslığın ən mühüm vəzifələrindən biridir. Hər iki yazıçı Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində mühüm yer tutur, ancaq heç zaman biri-birinin yerini tutmur. Əsəd bəy-Çəmənzəminli diskursunun hər iki yazıçının həyati faktları, tərcümeyi-hal materialları, mövcud elmi-nəzəri prinsiplərlə, heç bir fakta göz yummadan gələcək məqalələrimizdə ortaya çıxarmağa çalışacağıq. Problemi "bu əsəri ancaq filankəs yaza bilərdi", "Əsəd bəy on beş yaşında burdan çıxmışdı, ona görə də Cümhuriyyəti dərk edə bilməzdi" və s. bunun kimi meyarlarla yox, elmi-nəzəri prinsiplərlə yanaşaraq, təkzibolunmaz faktlara söykənərək həll etmək olar. Biz də bu yolla gedəcəyik!

Bədirxan ƏHMƏDLİ

Ədəbiyyat qəzeti.- 2021.- 20 fevral. S. 14-15.