Əsəd bəy - Çəmənzəminli - Qurban

Səid diskursu: həqiqətin gerçək üzü

V məqalə

"Əli və Nino": Mətnin və faktların dedikləri...

Hər hansı bir mətn özünün müəllifliyi ilə bağlı hər şeyi deyə bilməsə də, müəyyən izləri qalır. Bəzən də onu müəyyənləşdirmək mümkün olmur; yəni mətnlə onun müəllifinin kimliyi arasında heç bir əlaqə görünmür. Dədə Qorqudun "Kitabi-Dədə Qorqud" dastanının müəllifi olması haqqında ehtimallar var. Bu ehtimallar akademik İsa Həbibbəylinin araşdırmalarında bir qədər də qüvvətləndirilir. "Dastani Əhməd Hərami" poemasının əvvəlində yazarın adı olan hissə itdiyindən müəllifini hələ də müəyyənləşdirmək mümkün olmamışdır. Əlbəttə, XIII əsrlə XX əsr eyni olmadığı kimi, poeziya ilə nəsr arasında da fərqliliklər var. Bir də ki, əsərin yazılması zamanı müəllif şəxsiyyətinin bədii mətnə hər zaman transformasiyası baş vermir. Hər bədii mətn özündə hər zaman müəllif gizlinlərini ehtiva etmir. Ona görə də, hər hansı bədii mətndə, əsərdəki süjet xətlərində, obrazlara və onların adlarına tərcümeyi-hal materialı kimi baxmaq doğru olmazdı. Lakin yenə də, əvvəlki məqalələrimizdə qeyd etdiyimiz faktorlara və faktlara söykək kimi bədii mətnə də müraciət etmək məcburiyyətindəyik. Elə çəmənzəminlişünaslar da ən çox müraciət etdikləri və irəli sürdükləri ehtimallar bədii mətnlə bağlıdır. Lakin burada da müəyyən çətinliklər vardır; hər şeydən əvvəl, mətni düzgün oxumaq və doğru nəticələr çıxarmaq lazım gəlir. Mətnşünas alim akademik Lixaçev mətnin düzgün oxunması üçün bir şərt-dövrün dilini yaxşı bilmək olduğunu bildirərək yazırdı: "Təəssüf ki, müasir nəşrlərdə və mətn araşdırmalarında çox sayda səhv oxunma məhz əsərin yazıldığı dili zəif bildiyindən baş verir. Dövrün əsərlərində təkcə oxumaq kifayət deyil, mətni səthi başa düşmək deyil, dövrün yazım, fonetik, morfoloji və sintaktik normalarının dəqiq bilmək lazımdır. Bundan əlavə, abidə ədəbi xarakter daşıyırsa, dövrün ədəbi üslublarını bilməlisiniz və tarixi bir sənəddirsə - sənədin mənsub olduğu dövrdə istifadə olunan formul və terminləri də bilməlisiniz" (Lixaçev, s.33).

Çəmənzəminlişünaslar bədii mətndə Y.Vəzirin izlərini axtararkən ən çox bir neçə məsələ üzərində dayanırlar. Onlardan biri "Əli və Nino" romanının bəzi cümlələrinin Y.Vəzirin "Gündəlik"ində və başqa əsərlərindəki oxşarlıqlardır. Doğrusu, bu yolda elmilik çox az olsa da, bu prinsipi nəzərdən keçirək. "Əli və Nino"da: "Nikah qarşılıqlı etimad və qarşılıqlı qayğıya əsaslanır. Ər ilə arvad həmişə məsləhətləşməli və işdə bir-birinə kömək etməlidir" ("Əli və Nino", 1993, s.88). Y.Vəzirdə: "Ər və arvad yoldaşdır. Nikahın ümdə şərti ər və arvadın bərabərliyi olur... Kişi bir işə başlayanda arvadına məsləhət etməlidir, hər məsələ gərək bir yerdə müzakirə olunsun". (Y.V.Çəmənzəminli, Əsərləri, 3-cü cild, s.157). Burada çox zəif oxşarlıqdan danışmaq olar və bu oxşarlığı hər hansı başqa bir yazıçıda da axtarmaq mümkündür. Və yaxud: "Qızlar mavi uniforma - donlar və ağ döşlük geyib bağçada gəzirdilər" ("Əli və Nino", s.6). Y.Vəzirdə: "Buranın məktəb qızları göy zolaqlı paltarlarda və ağ döşlükdə gəzirlər" (Y.V.Çəmənzəminli, "Bir cavanın dəftəri", s.38). Bu bir cümlənin oxşarlığını hər hansı bir əsərin məxsusluğunu təyin etmək üçün ehtimal sıfrın altındadır.

Yenə də çəmənzəminlişünasların ehtimallarına nəzər salaq: "Orada, Davud dağında bir qəbir vardır. Bu qəbirdə şair və əlahəzrət Aleksandr Qriboyedov yatırdı. Onun məzar daşının üstündə bu sözlər yazılmışdır: Sənin əməllərin unudulmazdır, amma nə üçün Ninonun məhəbbəti sənin ömründən uzun oldu?". ("Əli və Nino" s.99). Y.Vəzirdə: "...Onun (Qriboyedovun - B.Ə.) məzarı üstündə qadını Nino tərəfindən ucaldılmış dəbdəbəli abidənin üstündə bu sözlər yazılmışdı: "Sənin ağlın və əməllərin rusların xatirəsində əbədidir, amma nə üçün mənim məhəbbətim səndən artıq yaşadı?" (Y.V.Çəmənzəminli, "Fokusnik" jurnalı, 1904). Yəqin ki, Qriboyedovun məzar həyatının bu anını təsvir edən üçüncü bir yazıçıda da eyni informasiya yer alacaq. Bir də 1904-cü ildə on yeddi yaşlı bir gəncin dəftərində yazılmış bu cümlənin 20-ci illərdə yazıldığı güman edilən əsərlə nə əlaqəsi ola bilər? Doğrudanmı, Y.Vəzir bu əsəri yazarkən vaxtilə dəftərinə yazılan bu cümləni xatırlamışdır?

Başqa bir nümunəyə nəzər salaq. Doğrusu, bu yarımçıq cümlədən yapışmaq tədqiqatçı üçün yolverilməzdir, deyərdim ki, qeyri-ciddidir: "...riyaziyyatın əlindən ölürəm..." ("Əli və Nino", s.83). Y.Vəzirdə: "Riyaziyyatla mübarizə aparmaq məni təngə gətirmişdir" (Y.V.Çəmənzəminlinin gündəliyi, 23 yanvar, 1909). Gündəliklə bədii əsərdə yaxınlıq axtarmaq heç bir prinsipə əsaslanmır. Üstəlik, istənilən gündəlikdə hər hansı bir şagirdin yarımçıq cümlə ilə riyaziyyatdan şikayət etməsi tamamilə təbiidir. Yaxud: "Onun səsini minlərlə insanın təkrar etdiyi "Şaxsey, Vaxsey - Hüseyn, vay Hüseyn" nidaları müşayiət edirdi" ("Əli və Nino", s.186). "-Ku Hüseyinmə! Vay Hüseyinmə! - minlərlə adamın hönkürtüsü bir-birinə qarışmışdı" (Y.V.Çəmənzəminli, əsərləri, 1-ci cild, 1966, s.263.). "...İkinci dəfə idi ki, üçüncü sinfin partasında oturdu və onun üçüncü il də eyni sinifdə qalması üçün hər cür ehtimal var idi ("Əli və Nino", s.4). "Bu bədbəxt 18 yaşında da hələ də üçüncü sinifdədir..." (Çəmənzəminli, əsərləri, 3-cü cild, s.252).

Hər hansı bir əsərin birinə məxsusluğunu əsaslandırmaq üçün o qədər zəif ehtimallardır ki, bunların üzərində dayanmağa dəyməz.

"Əli və Nino" romanının mətnində elə yerlər var ki, onu Y.Vəzirin yazmasını çəmənzəminlişünaslar qəbul etməzlər. Ancaq Əsəd bəyin yazmasına heç kim etiraz etmir, çünki bu cür ziddiyyətlər, gözlənilməzliklər onun başqa əsərlərində də nə qədər desən var. Çox doğru olaraq, professor A.Məmmədli Qarabağa həsr olunmuş səhifələrdə qonaqlığın təsvirinə diqqət çəkərək "Görəsən, Azərbaycan yazıçılarından hansı Şuşadakı ziyafəti təsvir edərkən sadarilərdən, dairə, çinuri, thara, diplipitodan bəhs edərdi? İstər Çəmənzəminli, istərsə də lap kim olur-olsun - nə üçün tardan, kamançadan və xanəndədən barı bir kəlmə demir? Rus tərcüməsində bu musiqi alətlərinin arasında tarın da adı çəkilir. Azərbaycan mətnindən məlum olur ki, bu tar deyil, tharadır", - deyə Azərbaycan yazıçısının bu cür yazmasını qəbul etmir. Əli xanın Şuşada özünü pis hiss etməsi, meşəni sevməməsi (Əsəd bəy həmişə səhranı dilə gətirir, burada da qəhrəmanı səhranı təqdir edir), şiəliklə bağlı təsvirlərdə açıq-aşkar səhvlərə Y.Vəzirin necə yol verdiyinə inanmaq olmur. Əli xanın "Mən sadə şeyləri sevirəm - külək, qum və daşları. Səhra qılınc zərbəsi kimi sadədir. Meşə isə Qordiy düyünü kimi dolaşıqlıdır. Mən meşədə çaşıb qalıram, möhtərəm Didiani", - sözləri daha çox Əsəd bəyin digər əsərlərindən bizə məlum olan qəhrəmanın dünyagörüşü ilə nəinki uyğun gəlir, hətta eynilik təşkil edir. Didianinin də Əli xana dediyi: "Sizdə səhra adamının ruhu var. Görünür, insanları bölmək üçün yalnız bir doğru üsul vardır: insanları meşə adamlarına və səhra adamlarına bölmək lazımdır. Şərqin içkisiz sərxoşluğu səhradan gəlir. Səhrada isti külək və qızmar qum insanları sərxoş edir. Səhra dünyası sadə və problemsiz bir dünyadadır. Meşə isə suallarla doludur. Yalnız səhra sual vermir, məhsul vermir və heç nə vəd etmir. Lakin ruhun atəşi, qığılcımı meşədən gəlir. Səhra adamı, yəni gördüyüm və təsəvvür etdiyim səhra adamı yalnız bir hissə və bir həqiqətə malikdir: bu iki şeydir onun daxilində olan. Meşə adamı isə çoxsifətlidir. Təəssübkeşlər səhradan gəlirlər, yaradıcılar isə meşədən. Şərq və Qərb arasında əsas fərq də elə budur" ("Əli və Nino", s.41) sözləri də Əli xanın səhra adamı obrazını yaradır. Söhbətə qoşulan erməninin: "Bax bu səbəbdən biz ermənilər və gürcülər meşələrdə yaşayırıq" sözləri Şərq-Qərb diskursunda üstünlüyü Qərbə verir, Qərbi yaradıcı, Şərqi isə primitiv kimi göstərir. Bir çoxları mətnin bu oxunuşunda milli düşüncə konsepsiyasından çıxış edərək Əli xanın gürcüyə və erməniyə cavab verməməsini doğru hesab etmir. Hətta Ninonun Əli xana Şuşanı sevməsi barədə şərt qoyması bizə qəribə gəlir. Romanda mətnin oxunuşunda bu cür ziddiyyətli yerlər çoxdur. Y.Vəzirin başqa əsərlərində xalqın tarixi, etnogenezisi, düşüncəsi ilə bağlı bu cür təsvirlərə rast gəlmək mümkün deyil. A.Məmmədli Y.Vəzirin Şuşanın təsviri zamanı Pexaçpür bulağından bəhs etməsini də heç cür qəbul edə bilmir, çünki İsa bulağı olan yerdə nədən adı bizə məlum olmayan Pexaçpür bulağını təsvir edir: "Mənə həmişə elə gəlib ki, Şuşada bulaq adı çəkiləndə İsa bulağı yada düşər. Qurban Səid Pexaçpürdən danışır... Qurban Səid Qarabağ atına da ermənini oturdur... Qarabağ atları - Azərbaycanın fəxridir! Heç Çəmənzəminli Qarabağ atına ermənini otuzdurardımı? Qurban Səid otuzdurur" (Məmmədli).

Bədii mətnin oxunuşunda Y.Vəzirin olmayacaq yerlər çoxdur; məsələn, Şuşadan və Qarabağdan bəhs edərkən ermənilər buranın adlı-sanlı nəsilləri və əsilzadələri kimi qələmə verilir. Yəqin ki, çəmənzəminlişünaslar da bu fikirlərin ona aid olmasını istəməzdi. A.Məmmədli Qarabağ mövzusunu yekunlaşdıraraq belə bir statistik nəticə çıxarır: "Romanda yalnız bir realiya adı çəkilir - erməni kilsəsi Maraş. Yalnız bir bulaqdan söhbət gedir - Pexaçpür. Yalnız iki soyad verilir, ikisi də erməni - Naxararyan və Melikov. Hər ikisi Şuşa əsilzadəsi kimi təqdim olunur. Qarabağın və Azərbaycanın rəmzi olan Qarabağ atının romanda yiyəsi ermənidir. Qarabağın müdafiəsi romanda ermənilərə həvalə olunur.

Azərbaycanlılar romanda işğalçılar kimi təsvir olunur, onlar Qarabağa gəlib burada yaşayan xalqları dəhşətə salan ad qazanmışlar. Onlar primitiv çöl-səhra adamlarıdır, dağlarda və meşələrdə özlərini pis hiss edirlər" (Məmmədli). Əlbəttə, məsələyə bu cür yanaşdıqda əsərdə antierməni, antigürcü, antirus təsvirlərə də rast gəlmək olur. Lakin bu təsvirlərin özü də romanın Avropa modelini ortaya çıxarır. Roman Avropada yazılmışdı və Avropa oxucusuna ünvanlanmışdı. Romanda Azərbaycan əleyhinə səslənən bu fikirləri heç cür Y.Vəzirin olduğunu qəbul etmək olmur, ancaq bunu Əsəd bəyin adına asanlıqla yazırıq. Əsəd bəyin bütün əsərlərində mətn məhz bu cür ziddiyyətlər üzərində qurulur. Ancaq bunlar mətnin üst qatını əhatə etmir, mətnin üst qatında Azərbaycana, Cümhuriyyətə sevgi sonadək süjetin ana xəttini təşkil edir.

Məsələ burasındadır ki, "Əli və Nino" romanı mətnin təhlili baxımından da dolaşıqlığa salınıb; kim necə gəldi oxuyub. Romandakı adlar, hadisələr, şəxsiyyətlər və s. hər iki yazıçının ömürlüyü ilə müqayisə edilir, oxşarlıqlar axtarılır və "tapılır". Bu cür oxşarlıqlar həmin dövrdə yazıb-yaradan bir başqa (deyək ki, Ə.Cavad və ya C.Cabbarlı) yazıçının yaradıcılığında da axtarıla bilər. Bəzən bu "tapıntılar" heç cür müqayisəyə belə gəlmir. Çünki hər bir müqayisədə gərək bənzəyənlə bənzədilən arasında bir yaxınlıq olsun. Yenə də, çəmənzəminlişünasların istinad etdikləri həqiqətə yaxın olmayan ehtimallar üzərində dayanmaq istəyirik.

Məlumdur ki, romanın baş qəhrəmanı Əli xandır. Onun qəlbində iki sevgi var; Cümhuriyyətə və Ninoya. Əvvəldən axıra Əli xan bu iki sevgi arasında qalır. Lakin əsərin sonunda Əli xanın Cümhuriyyət sevgisi qalib gəlir; o, Nino və qızı ilə Parisi, rahat həyatı yox, Gəncənin müdafiəsi zamanı ölümü seçir. Maraqlıdır ki, bütün çəmənzəminlişünaslar bu əsəri ona görə Y.Vəzirə bağlayırlar ki, o, Cümhuriyyət səfiri olub. Ona görə də Y.Vəziri, yəni müəllifi Əli xanın prototipi hesab edirlər. Onların fikrincə, Əli xan obrazı ilə yazıçı özünü nəzərdə tutmuşdur. Vaxtilə "Məlikməmməd nağılı"nı da "Əli xan" adı altında çap etməsi çəmənzəminlişünaslara əsl avantaj verir. Mən də istərdim elə olsun, lakin əsərdəki Əli xanla "müəllif" Y.Vəzirin ruh yaxınlığı bunu deməyə əsas verirmi?! 1911-ci ildə işlənmiş bir təxəllüsün bundan on-on beş il sonra yazıldığı güman edilən bir obrazla nə əlaqəsi ola bilər? Yenə də bu versiyanın mümkünlüyünə bir aydınlıq gətirək; doğrudur, Y.Vəzir Cümhuriyyətin İstanbuldakı Türkiyə səfiri olmuşdur, ancaq bu o demək deyil ki, bu obrazla ona aid edilən prototip arasında oxşarlıq vardır. Elə isə əsərdə Əli xan Parisə konsul getməkdən imtina edir; əgər özünü nəzərdə tutmuşsa, tərcümeyi halına uyğun olaraq konsul getməli idi, o zaman əsərin süjet xətti də dəyişirdi. Və yaxud nədən Paris, elə tərcümeyi-halına uyğun olaraq İstanbul daha uyğun ola bilməzdimi? Əgər Y.Vəzir Əli xanın prototipidirsə, nədən aralarında bu qədər məfkurə və ideya fərqi vardır? Əsərin Y.Vəzir tərəfindən yazıldığı iddia edilən dövrdə Əli xanla Y.Vəzir hadisələrə münasibət baxımından tamamilə fərqli adamlar idi. Təsəvvür edək ki, həqiqətən belədir, o zaman yaranmış situasiyaya nəzər salaq; Əli xan atası ilə söhbətdə Birinci Dünya müharibəsinə getmək istəmir və bu müharibənin onluq olmadığını deyir, hiss edir ki, bu müharibədən sonra çarın istila yürüşlərindən də böyük təhlükə meydana gələ bilər. O görür ki, gözəgörünməz bir qüvvə karvanın ipini sarvanın əlindən alır və onu zorla yad otlaqlara, yad yollara döndərmək istəyir. Bu, ancaq Qərbin yolları ola bilər. Bu həm də Azərbaycan Cümhuriyyətinin tutduğu yol idi. Atasının onun müharibəyə getməsinə isə münasibəti belə olur: "Atam heyrət içində və təşvişlə məndən soruşdu:

- Sən, doğrudan da, müharibəyə getmək istəmirsən? Sən, Əli xan Şirvanşir?

- Bilirəm, ata. Mən də cəng yolunda başımı qoyacağam, amma indi yox, elə uzaqlarda yox.

- Şərəflə ölmək şərəfsiz ölməkdən yaxşıdır.

- Mən şərəfsiz yaşamıram. Mənim bu müharibədə heç kimin qarşısında vəzifəm və borcum yoxdur" ("Əli və Nino", Bakı, 2005, s.57-58). Əli xan bu müharibəyə ona görə getmir ki, qarşıdan xalqın müstəqilliyi gəlirdi. O bunu hiss edir və dövlətçilik yolunu qərbçilikdə görürdü. O, şərəfsiz yaşamaq istəmirdi...

Əli xan Y.Vəzirdən fərqli olaraq axıradək heç bir dövlət vəzifəsi tutmur, Fətəli xan Xoyskinin "Əli xan, nə üçün siz dövlət vəzifəsində deyilsiniz?", -sualına "Fətəli xan, mən bütün varlığımla vətənimə bağlıyam, əmriniz nədir", -desə də, Xarici İşlər Nazirliyində Qərbi Avropa şöbəsinin attaşesi vəzifəsindən də imtina edir.

Əli xanın Cümhuriyyətə, bu dövrdə baş verən hadisələrə münasibəti ilə səfir Y.Vəzirin münasibəti də xeyli fərqlidir. Götürək, romanın bitdiyi Gəncə hadisələrini. Cümhuriyyət süqut etdikdən sonra milli qüvvələr yığışıb Gəncəni XI Qırmızı Ordudan müdafiə edirlər. Nino qızı ilə Gəncəyə gəlir, fikri budur ki, əvvəllər xəyal qurduğu kimi, bu siyasi hadisələrdən uzaqlaşıb qızı və əri Əli xanla birlikdə Parisə getsin. Lakin Əli xan onun uşaqla tək gedəcəyini qəti şəkildə bildirir. Nino bunu gözləmirdi. Ona görə də: "Bəs "oyuncaq?", - dedi, körpəmiz var, sən bizimlə getmək istəmirsən?

- Gedə bilmərəm, Nino.

- Sənin ulu baban Gəncə körpüsündə şəhid olmuşdu. Mən bunu tarix imtahanından bilirəm.

Nino qəflətən, ölüm astanasında olan yaralı heyvan kimi nalə çəkib yerə sərildi. Onun gözləri qupquru idi, bədəni titrəyirdi. O, fəryad edərkən İlyas otaqdan eşiyə atıldı.

- Nino, mən dalınızca gələcəyəm. Mütləq, bir neçə günə yanınıza gələcəyəm.

O, ah-nalə içində idi və bayırda insanlar can verən cümhuriyyətin coşqun mahnısını oxuyurdular" ("Əli və Nino", s.202).

Əli xan Şirvanşir ailəsi ilə getmir, Gəncədə qalmağı, istiqlal və Cümhuriyyət uğrunda qurban getməyi üstün tutur və Ninonun dediyi kimi, ulu babası kimi Gəncə körpüsündə şəhid olur.

İndi gəlin görək, romanın Y.Vəzir tərəfindən yazıldığı iddia edilən dövrdə onun Gəncə hadisələrinə münasibəti necə idi? Bunu biz Y.Vəzirin "Müsavatçıya cavab" məktubundan öyrənirik. Məktubda Y.Vəzir söhbəti Gəncə hadisələrinə gətirərək yazırdı: "İstanbulda bulunan millətçilərin əksəriyyətini təşkil edən o zaman gəncəlilər idi. Bu siyasətlə iştiğal etməyən və sülhpərvər adamların İstanbula iltica etmələrinin səbəbi Gəncə hadisələri olmuşdu. Odur ki, mühacirlər ürəklərində "Müsavat" rəhbərlərinə qarşı dərin bir kin bəsləyirdilər. Gəncədə tökülən qanların və yıxılan evlərin səbəbini iki adamda görürdülər. Biri Xəlil bəy Xasməmmədov, ikincisi Məşədi Əli Rəfiyev. Mühacirlərin rəyincə Gəncədə qarışıqlığa səbəb olan bu adamlar "Tiflisdən gürcü qoşunu gətirməyə gedirik" bəhanəsi ilə xalqı qan içində buraxıb qaçmışlar imiş...

Bir zamanlar mən bitərəf qalmışdım. Çünki Gəncədən mühacirlərlə bərabər gələn kin çox dərin idi və onu yox etmək qabil deyildi. Zatən mənim nöqteyi nəzərimcə, Gəncə üsyanını quranlar millətə qarşı böyük xəta işləmişlər (bundan sonra Y.Vəzirdən gətirilən sitatlardakı boyalar mənimdir - B.Ə.). Bakıda məclisi məbusan əzası imzaları ilə hökuməti Şuralara tərk etdikdən sonra Gəncə hadisəsinə lüzum varmı idi?" (Y.Vəzir, 1926). Göründüyü kimi, Y.Vəzirin bir siyasətçi kimi Gəncə hadisələrinə münasibəti müsbət deyil. İndiyədək tarixşünaslığımızda rus istilasına qarşı dirəniş olaraq böyük tarixi (və fəxr olunası!) hadisə kimi qiymətləndirilən bu üsyanı "millətə qarşı böyük xəta" adlandırır və onun baş verməsini "lüzum" görmürdü. Ola bilməz ki, bir siyasətçi kimi Y.Vəzir bir cür, yazıçı kimi başqa cür düşünə idi. Məktubun yazılması ilə əsərin yazılması arasında təxmin edilən vaxtda yazıçının eyni hadisəyə ikili münasibəti necə ola bilərdi?

Əvvəldə qeyd etdiyimiz kimi, Əli xanın bütün idealı Azərbaycan Cümhuriyyəti və xalqın istiqlalıdır. Biz demirik ki, Y.Vəzir istiqlalçı, cümhuriyyətçi olmayıb; sadəcə, Y.Vəzir prototipi Əli xan obrazı ilə heç cür üst-üstə düşmür. Bundan başqa, Azərbaycan Cümhuriyyəti və istiqlalı barədə Y.Vəzirin hər hansı bir təqdir yazısına rast gəlmirik. Tədqiqatçıların Y.Vəzirin bu əsərləri yazdığını ehtimal etdikləri 1920-1926-cı illərdə, əslində, onun mücadiləsi cümhuriyyət uğrunda yox, cümhuriyyət ideallarını yaşadanlarla mücadilədə keçirdi. Ola bilməz ki, yazıçı bir tərəfdən "Əli və Nino" əsərində Cümhuriyyəti təsvir və tərənnüm etsin, eyni zamanda Cümhuriyyət ideallarını mühacirətdə yaşadanlara qarşı savaş aparsın. Bunların ikisinin bir yerdə olması mümkün deyil. Ə.Topçubaşovu, M.Ə.Rəsulzadəni və digər Cümhuriyyət funksionerlərini tənqid etməyindən belə məlum olur ki, onun Cümhuriyyət liderləri, sonra isə mühacir müsavatçılarla münasibəti yaxşı olmamışdır. Y.Vəzir ən çətin vaxtda yardım üçün üstünə getdiyi Ə.Topçubaşovun Parisdə villada yaşadığını deyir, onun əlinə düşən "millət naminə" paralardan bəhs edir. Halbuki həmin dövrdə Ə.Topçubaşovun özünün çox çətin şəraitdə yaşadığı barədə mənbələr bunun əksini deyir, elə tarixçilər də bu barədə yekdil fikir bildirirlər. Bütün bunlar Y.Vəzirlə Cümhuriyyət liderləri arasında ideya uçurumunun yarandığını aydın şəkildə göstərirdi.

Romanda Fətəli xan Xoyskinin müsbət obrazı yaradılır. Y.Vəzir isə bir səfir kimi F.Xoyskiyə xidməti məktubunda onu vəzifəsindən azad etməsini istəyərək yazırdı: "Təfsilata hacət varmı? Rəsmi raportlarımda uzun-uzadı bəhs olunur. Yalnız sizdən bir ricam vardır. Hökumətimizin xətaları üzündən üzərimə düşən bu ağır məsuliyyətdən məni qurtarınız və müsaidə ediniz səfarəti müstəşarıma tərk edərək geri gələyim" (Y.Vəzir, 1926). Belə görünür ki, Y.Vəzirlə Cümhuriyyət funksionerləri arasında dərin uçurumun kökləri bir qədər də əvvələ, yəni Cümhuriyyət illərinə gedib çıxır: "İstanbulda bundan dörd il müqəddəm müsavatçıların rəzalətlərinin şahidi olduğum zaman bir dostum daima mənə söylərdi: bax, qardaş, gör və bil ki, millət bunlardan nə zülmlər görmüşdür. Bilaxirə Parisin ətrafında kiçik bir şəhərdə işçi ikən dostumun sözlərini xatırlayırdım" (Y.Vəzir, 1926). Ağır ittihamlar olmaqdan əlavə, səfirin Cümhuriyyət ideallarını yaşadacaq ştrixlərə rastlaya bilmədik. Hər halda 20-ci illərin əvvəllərində Y.Vəzirin münaqişədə olduğu bu vəziyyətdə Cümhuriyyəti tərənnüm edən bir əsərin yazılması assosiasiyası heç cür reallığı əks etdirmir.

Məsələ belədir; M.Ə.Rəsulzadə 1923-cü ildə artıq İstanbulda idi və Azərbaycan mühacirlərini ətrafına toplayıb "Yeni Qafqasiya" dərgisini çap edir, siyasi mübarizəsini davam etdirirdi. Həmin vaxt Y.Vəzir də İstanbulda idi, lakin nə M.Rəsulzadənin, nə də digər mühacirlərin yanında yer almışdı və bu illərdə Azərbaycan istiqlalı uğrunda mübarizə aparması ilə bağlı faktlar da öz əksini tapmır. Bu zamanlarda "Əli və Nino"nu "yazan" Y.Vəzir Cümhuriyyətin obrazını necə yarada bilərdi?! Elə çıxmasın ki, Y.Vəzir M.Ə.Rəsulzadənin "Bir şərəfsizin aqibəti" məqaləsindən əsəbiləşərək yuxarıdakı məktubunda bu cür düşünürdü. Yox, özü də yazır ki, mən iki il yarım əvvəl bu qərara gəlmişəm. O yazırdı: "Üçüncü "günah" müsavatçılardan ayrılaraq bir başqa qrupa iltihaqım oldu". O, müsavatçılardan ayrılmağını təqdir edir, günah sözünü dırnaq içində yazırdı. Y.Vəzirin "Müsavatçıya cavab" məktubunda gəldiyi qənaət sıradan bir fikir deyil, ideyalar ətrafında məfkurə ayrılığı idi. Bu fərqliliklər məktubun sonunda daha qabarıq şəkildə əks olunur: "Əgər Məhəmməd Əminlər Azərbaycanda feodalizmin ehyasına və qolçomaqların təkrar iş başına gəlməsinə inanırlarsa, əmin olsunlar ki, bu olmayacaqdır. Bütün Azərbaycan gəncləri ölərlər, lakin əskimiş idarənin təkrar hökm sürməsinə razı olmazlar. Çünki böyük inqilabın feyzləri geri alınmaz" (Y.Vəzir, 1926).

Bu fikirlər "Əli və Nino" romanının qəhrəmanı Əli xanın həyat kredosu ilə tamamilə ziddiyyət təşkil edir. Bu, sadə bir məsələ deyildi, böyük məfkurə məsələsi idi. Bu qənaətə mən yox, Y.Vəzirin özü gəlmişdi: "Zamanları keçmiş, söz və söhbətləri köhnəlmiş altun üftadəsi Topçubaşovlardan, Xəlil bəy Xasməhəmmədovlardan, qoçu Məşədi Əlilərdən və başqalarından millətə fayda gözlənməz. Yetər ki, mən qurban oldum. Nahaq yerə yalançı propaqandalara uyulmasın. Əgər "milli məfkurə" bizə zülm bəxş edəcəksə, ölsün o məfkurə. Əgər məfkurə dediyimiz ibtidai bir idarədə qövmi bir təşkilat isə, yox olsun o məfkurə" (Y.Vəzir, 1926). Y.Vəzir milli məfkurəni dırnaq içinə alır və onun yox olmasını istəyir. O məfkurə yox olmadı, cümhuriyyətin liderlərinin əsərlərində, fikir və ideyalarında yaşadı və yenidən vətənə döndü. Milli məfkurəçilik, cümhuriyyətçilik həm də bədii düşüncədə ən yaxşı şəkildə "Əli və Nino" romanında bütün dünyanı dolaşaraq əsrin sonlarında eyni vaxtda yenidən Azərbaycana döndü.

İndi gəlin Əsəd bəyin Cümhuriyyətə münasibətinə nəzər yetirək, çünki "Əli və Nino" müəllifinin gizlinləri məhz cümhuriyyətə münasibətində üzə çıxır. Əsəd bəy 1920-ci ildə Azərbaycandan gedərkən cəmi on beş yaşında idi. Cümhuriyyəti bu zaman dərk edə bilməyəcəyi deyilən bu gənc Almaniyada yazmağa başladığında əsas mövzusu Şərq və Azərbaycan olur. Məlumdur ki, Azərbaycan mühacirət bədii düşüncəsində milli istiqlal motivləri ən yaxşı şəkildə Gültəkinin şeirlərində, ictimai-siyasi publisistikada isə M.Ə.Rəsulzadə, M.B.Məmmədzadə və Ə.Cəfəroğlu yaradıcılığında əksini tapır. Çox maraqlıdır ki, onların hamısı Türkiyə mühacirətinin nümayəndələri idilər. Avropa mühacirətində isə istiqlal savaşı daha çox Fransada Ə.Topçubaşov və C.Hacıbəyli tərəfindən aparılırdı. Gözlənilmədən Almaniyada onların sırasına 23 yaşlı Əsəd bəy də qoşulur. 1928-ci ildə yazdığı "Azərbaycan Demokratik Cümhuriyyəti" məqaləsi ilə Türkiyədə Azərbaycan mühacirlərinin gördüyü işi görür. Məqalə Azərbaycanın "Müstəqilliyinin elan edilməsinin 10 illiyi münasibətilə" altbaşlığı qeydi ilə çap olunmuşdu. Digər məqalələrində fantaziyaya, şişirtmələrə yol verən Əsəd bəy burada çox ciddi informasiyalara yer verir və cümhuriyyət haqqında Almaniya oxucularını məlumatlandırır. Gənc yazıçının Azərbaycan Cümhuriyyətinə, xalqına və onun qazandığı istiqlalına ilk sevginin işartılarını burada görürük. Buna qədər Azərbaycan mühacirləri tərəfindən Almaniyada belə bir məqalə yazılmamışdı. Yalnız Əsəd bəydən iki il sonra Hilal Münşi "Azərbaycan Respublikası" adlı kitabçasını yazmışdı. Lakin bu əsərini yazmaqda əsas məqsədi Əsəd bəyi tənqid etmək olmuşdu. Əsəd bəyin məqaləsi isə həm siyasi məzmunu, informasiyalılığının tamlığı, istiqlalı qiymətləndirməsi baxımından olduqca qiymətlidir.

Əsəd bəyin bu məqaləsində "Əli və Nino" romanının, demək olar, mahiyyəti açılır. Yazıçı burada Azərbaycan xalqının etnik kökən etibarilə türk olduğunu yazır ki, bu da romanda keçən əsas xətlərdən biridir. Müəllif Azərbaycanın XIX əsrdə çar Rusiyası tərəfindən işğalını "rus istismar gücünün qapqara səhifəsi" adlandırır, azərbaycanlı-erməni toqquşmasının ruslar tərəfindən törədildiyini yazır. Lakin Cümhuriyyətin yaradılması ilə hər şey dəyişir: "Bolşeviklərin məhv etdiyi ölkə çox qısa müddət ərzində yeni hökumət tərəfindən bərpa edilməyə başladı, kənd təsərrüfatı islahatı həyata keçirdi, peşə məktəbləri, institutlar, universitet açdı, qabiliyyətli tələbələri xaricə göndərdi və çox qısa müddətdə xalqın etibarını qazandı" (Əsəd, Azərbaycan Demokratik Cümhuriyyəti. Ədəbiyyat dünyası, Berlin, 1928, 28 may). Məqalədə Cümhuriyyətə münasibətdə bu cür sevgi tezisləri çoxdur. Y.Vəzirin F.Xoyskiyə raportları və "Müsavatçıya cavab" məqaləsində isə bunun əksini görürük.

Əsəd bəy məqalə boyu "bizim müstəqilliyimiz" ifadəsindən istifadə edir, özünü də bu ölkənin bir parçası olmaqdan ayırmır. Əsəd bəyin məqaləsi belə tamamlanır: "İndi müstəqilliyimizin elan edilməsinin 10-cu ilində ruslar tərəfindən əzilən digər xalqlarla birgə arzumuz ən qısa zamanda ölkələrimizin qırmızı qüvvələrdən azad edilməsi və öz taleyini özü təyin etməsidir. İnşallah, bu arzu qısa zamanda gerçək olar!" (Əsəd bəy, 1928). Y.Vəzir isə bir də o zamanın gəlməməsini arzu edir; bir-birinə tamamilə əks olan qütb və mövqe...

Deməliyik ki, Əsəd bəyin bu məqaləsi bütün siyasi məzmunu və mesajları baxımından M.Ə.Rəsulzadə, M.B.Məmmədzadə kimi siyasi mühacir funksionerlərin yazdıqları ilə eyni təsir gücünə malikdir və məzmunca onların yazdıqlarından fərqlənmir.

"Əli və Nino" romanındakı Əli xan Y.Vəzirin yox, Əsəd bəyin Əli xanıdır. O özünü Şuşaya, meşəyə yad hesab edir, özünü daha çox asiyalı hesab edir. Müəllifin romanın əvvəlində qoyduğu "Biz asiyalı, yoxsa avropalıyıq?" sualına da "asiyalı" cavabını verir. Əsərin sonunda Avropaya getmir, Asiyada qalır və vətəni üçün həlak olur. Bakının düşdüyü vəziyyətə tab gətirə bilməyərək: " - Ata, Asiya məhv olub, dostlarımız döyüş meydanında həlak olublar, biz də didərgin düşmüşük", - deyir. Atası ona deyəndə ki: "- Asiya məhv olmayıb. Onun yalnız sərhədləri dəyişilib, özü də birdəfəlik dəyişilib. Bakı indi Avropadır və bu, təsadüfı deyil. Çünki Bakıda artıq asiyalı qalmamışdı", - sözlərinə " - Ata, mən üç gün ərzində Asiyanı pulemyot, süngü və xəncərimlə müdafiə etmişəm axı. - Sən qəhrəmansan, Əli xan! Amma cəsarət nə deməkdir?" ("Əli və Nino", s.146).

İndi Əsəd bəyin Əli xanı asiyalı hesab etməsinin nədənlərini axtaraq. Əsəd bəyin milli kimliyi ilə bağlı əvvəlki məqaləmizdə atasının Səmərqənddən olduğunu yazmışdıq. İkinci bir səbəbi isə türklərin bu torpaqlara Asiyadan gəlməsi haqqında tarixi nəzəriyyədir. Demək lazımdır ki, türklərin Anadolu torpaqlarına Asiyadan gəlməsi nəzəriyyəsi xüsusilə türk tarixşünaslığında üstün yer alır. Yalnız son zamanlarda türklərin öz tarixi vətənlərinə təkrar geri dönmələri barədə fikirlər vardır. Əsəd bəy 30-cu illərdə məhz bu fikirdə idi. Əcdadlarının Asiyadan gəlməsi haqqında bir çox əsərlərində dönə-dönə bu mövzuya toxunur.

"Əli və Nino" romanının Əsəd bəyə məxsus olması barədə faktlar çoxdur, lakin bunlar çəmənzəminlişünasların gətirdiyi oxşarlıqlar kimi deyil, səhifələr, bəzən fəsillər, ideya və fikirlərin olduğu kimi təkrarlanmasından ibarətdir. Sadəcə, burada gətirdiyimiz arqumentlər yetərli olduğu üçün çoxlu yer ala biləcək o səhifələri burada qeyd etməyi lazım bilmədik. "Əli və Nino" romanının Əsəd bəyə məxsus olması faktı o qədər üzdədir ki, bunu sübut etməyə heç ehtiyac da yoxdur… Axı hər şeyi üzdə olan bir faktın nəyini sübut edəsən?! Qoy bu barədə çəmənzəminlişünaslar fikirləşsinlər...

Bədirxan ƏHMƏDLİ

Ədəbiyyat qəzeti.- 2021.- 20 mart.- S.30-31.