"Kitabi-Dədə Qorqud":

yazılı ədəbiyyatımızın ata abidəsi

Ədəbiyyat tariximizdə elə şəxsiyyətlər, elə abidələr var ki, yadımıza ancaq yubileydən-yubileyə düşür. Amma elə abidələr də vardır ki, yubiley oldu-olmadı heç vaxt yadımızdan çıxmır, həmişə tədqiqat müstəvimizdədir. Bunun səbəbi isə həmin abidənin xalqımızın dilinin, ədəbiyyatının, təfəkkürünün, mədəniyyətinin, mənəviyyatının tarixində misilsiz əhəmiyyətə malik olması ilə əlaqədardır. Və belə abidələrdən də biri və birincisi heç şübhəsiz ki, ədəbi sevgimizin əbədi ünvanı olan "Kitabi-Dədə Qorqud" abidəsidir.

"Vətəni sevmək imandandır" öyrədir dinimiz. Biz 44 günlük Vətən müharibəsində böyüyümüzdən - Müzəffər Ordumuzun Ali Baş Komandanı, sevimli Prezidentimiz cənab İlham Əliyevdən tutmuş, ən kiçiyimizə, müharibədə qəhrəmancasına həlak olmuş, məqamları həmişə başımızın üstündə olacaq ən kiçik yaşlı şəhidimizə, vətənini sevən hər bir vətəndaşımıza qədər Vətən sevgimizin, imanımızın necə güclü olduğunu bütün dünyaya nümayiş etdirdik. Və bu sevgi əslində o qədər böyük, əzəmətli, qüdrətli, çoxcəhətli, coxistiqamətli bir sevgidir ki, onu sözlə ifadə etmək belə olmur, söz belə bu sevginin tərənnümündə acizdir.

Mən deyərdim ki, xalqımızın ən böyük mənəvi abidələrindən biri olan "Dədə Qorqud" eposuna olan sevgimiz də belə bir sevgidir. Çünki bu eposda canımız qədər sevdiyimiz Vətənimizin dili, tarixi, mənəviyyatı öz əksini tapır...

İnsan daima özünə həmfikir, həmməslək axtarır. Xüsusilə elm adamları. Bu mənada, təbii ki, mən də istisna deyiləm. Mən də illərlə sevə-sevə məşğul olduğum "Dədə Qorqud kitabı" ilə bağlı fikirlərimin elmi ictimaiyyətimiz tərəfindən necə qarşılanğını bilmək istəyir, "Dədə Qorqud kitabı"nın yaşı, tarixi, əlyazma nüsxələri və s. problemləri haqqında dediyim fikirlərin cəmiyyətdə necə əks-səda doğurduğunu görmək istəyirəm. Bu baxımdan, akademik İsa Həbibbəylinin bu yaxınlarda çapdan çıxmış "Kitabi-Dədə Qorqud": yazılı epos və ya epopeya" ("Kitabi-Dədə Qorqud": yazılı epos və ya epopeya" Bakı, "Elm", 2020) adlı kitabında mənim haqqımda dediyi dəyərli fikirlərə görə ilk növbədə İsa müəllimə minnətdarlığımı bildirirəm. Daha sonra isə bu kitabın çapına görə ürəkdən sevinirəm. Çünki akademik İsa Həbibbəyli də "Dədə Qorqud kitabı"nın yaşını, tarixini, janrını, poetikasını, onun yazılı ədəbiyyat, yoxsa xalq ədəbiyyatı nümunəsimi olduğunu bir qədər yuxarıda qeyd etdiyim Vətən sevgisi ilə araşdırır. Və bu sevgi bizi birləşdirir, bizim həmfikir olduğumuzu deyir. Bu mənada, mən akademik İsa Həbibbəylinin fikirlərinə hörmətlə yanaşır, bu fikirlərin böyük bir sevgidən qaynaqlandığını görürəm.

Məlumdur ki, bu gün Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin millət vəkili olmaqdan əlavə, akademik İsa Həbibbəyli həm də Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının humanitar elmlər üzrə vitse-prezidentidir. Lakin o, eyni zamanda Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutunun da direktorudur. Həqiqətən də, bu vəzifələr olduqca məsuliyyətli, gərgin zəhmət tələb edən vəzifələrdir. Lakin bu vəzifələr inzibati baxımdan nə qədər çətin olsalar da, eyni zamanda elmi baxımdan da bir o qədər mürəkkəb, rəhbərdən hərtərəfli bilik, savad, geniş təfəkkür tələb edən sahələrdir. Bu mənada, hələ vitse-prezident kimi digər humanitar elm sahələrinə rəhbərliyi demirəm, ancaq elə Ədəbiyyat İnstitutuna rəhbərlik etmək, ən qədim abidəmiz olan "Kitabi-Dədə Qorqud"dan tutmuş, müasir ədəbiyyatımızdakı müxtəlif cərəyanlara qədər ədəbi prosesdən baş çıxarmaq olduqca çətin işdir. Lakin ürəklə, inamla deyə bilərik ki, akademik İsa Həbibbəyli, həqiqətən də, bu gün bu vəzifələrin öhdəsindən bacarıqla gəlir. Və bu gün akademik İsa Həbibbəylinin Ədəbiyyat İnstitutuna rəhbərlik etməsi, ədəbiyyatşünaslıq elmimizi istiqamətləndirməsi, ədəbiyyat tariximizə yeni təfəkkürlə yanaşması olduqca diqqətəlayiq haldır. Çünki ən azından ədəbiyyat tariximizə yanaşmada olan ənənəvi baxışlara son qoymaq, illərlə daşlaşmış stereotipləri qırmaq, bu sahədə yeni söz söyləmək, yeni üfüqlər açmaq, yeni tədqiqatlara rəvac vermək heç də asan məsələ deyildir. Lakin qeyd edək ki, bu qədər gərgin işin içində akademik İsa Həbibbəyli məhz bunu bacarır, bütün təfəkkür genişliyi ilə ədəbiyyat tariximizə nəzər salıb, onun ayrı-ayrı mərhələlərinin tipologiya, genezis məsələlərini öyrənir.

Həqiqətən də, ədəbiyyat tariximizə nəzər salanda çaşıb qalırıq: ədəbiyyat tariximizi haradan, hansı tarixdən başlamalıyıq? Doğrudur, bu sual üzü Firidun bəy Köçərlidən tutmuş, əksər ədəbiyyatşünaslarımızı düşündürmüşdür. Təəssüf ki, bu günə qədər hələ də öz qəti həllini tapmamış və bir sual olaraq da qalırdı. Amma akademik İsa Həbibbəylinin "Kitabi-Dədə Qorqud": yazılı epos və ya epopeya" adlı kitabı ilə tanış olduqdan sonra bu suala cavab tapıldığını inamla söyləmək olar. Çünki akademik İsa Həbibbəyli bu monoqrafiyasında ardıcıl, inamlı, elmi tədqiqatları ilə bizi "Kitabi-Dədə Qorqud"un yazılı ədəbiyyat nümunəsi olduğuna inandıraraq, məhz onun yazılı ədəbiyyat nümunəsi kimi ədəbiyyat tariximizin başında durmalı olduğunu söyləyir. Bu isə ədəbiyyat tariximizə yanaşmada artıq, həqiqətən də, akademik təfəkkürün təzahürüdür.

Qeyd edək ki, akademik İsa Həbibbəylinin qələminə məxsus "Kitabi-Dədə Qorqud": yazılı epos və ya epopeya" kitabı qorqudşünaşlıqda yeni sözdür, yeni mərhələdir və yəqin ki, yeni təfəkkür tərzi ilə yazıldığı üçün özündən sonra yaranacaq tədqiqatlara da təsir edərək, onların da mahiyyətini, məğzini dəyişəcəkdir. Əsərin bütövlükdə ideyası, məzmunu, qayəsi yenidir: "Kitabi-Dədə Qorqud" yazılı ədəbiyyat nümunəsidir!". Bizcə, adıçəkilən kitabda sübut edilməsi üçün qarşıya qoyulmuş bu məqsəd alınmış və müəllif istəyinə nail olaraq bu tezisi sübut etməyi bacarmışdır. Çünki məhz müəllifin dediyi kimi, üzərində "kitab" sözü olan, ayrı-ayrı boyları "oğuznamə", "namə" adlandırılan, "boy boylayan"ı, "soy soylayan"ı olan, bir müəllif tərəfindən bir üslubda, bir təhkiyədə, bir leksik qatda yazılan, qəhrəmanlarının əksəriyyətinin xalq ədəbiyyatında variantı olmayan, ümumiyyətlə təkvariantlı yaradıcılıq məhsulu kimi meydana çıxan, obrazlarının, xarakterlərinin təsvirində, ayrı-ayrı boylarının kompozisiya və süjet quruluşlarında daha çox yazılı təfəkkürün xüsusiyyətləri özünü göstərən, epik təsvirlər baxımından roman, epos, epopeya janrlarının tələblərini ödəyə bilən, demək olar ki, dövrümüzə qədər bir-birinin eyni olan cəmi iki əlyazma nüsxəsində gəlib çatan abidə, təbii ki, həqiqətən də, ilk növbədə, yazılı ədəbiyyat nümunəsidir. Akademik İsa Həbibbəylinin isə bir alim kimi böyüklüyü bu faktı Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığında ilk dəfə görməsi, qələmə alması və fundamental bir tədqiqatla geniş elmi ictimaiyyətə təqdim etməsindədir.

Bəri başdan bir daha onu deyim ki, kitabda əsas bir tezis tədqiqat müstəvisinə çıxarılır: "Kitabi-Dədə Qorqud" eposu yazılı ədəbiyyat nümunəsidir" və kitabın digər tezis və fəsilləri bu ideyanın sübut və təsdiq olunmasına yönəldilir. Əslində bu tezisin təsdiq olunacağı təqdirdə qorqudşünaslıqda, ədəbiyyat tariximizdə çox şey dəyişir: ilk növbədə, tariximiz daha da qədimləşir. Yəni yazılı ədəbiyyat tariximiz nə qədər qədimdirsə, deməli, ümumiyyətlə tariximiz, xüsusilə də bədii təfəkkür tariximiz də bir o qədər qədimdir. Bu isə o qədər də kiçik məsələ deyildir. Xalqı xalq edən, onu digər xalqlar sırasında hörmətə mindirən amillərdən biri onun bədii təfəkkürünün qədimliyidir. Və üstəlik, bu bədii təfəkkür yazılı şəkildə meydana çıxırsa, deməli, o xalqın tarixi, həqiqətən də, qədimdir və o xalq yazı mədəniyyətinə gəlib çatana qədər neçə-neçə minillikləri arxada qoymuşdur.

Məlum olduğu kimi, "Dədə Qorqud"un yaşını bu və ya digər mənada VII əsrlə, başqa sözlə desək, Məhəmməd Peyğəmbər (s.ə.s.) dövrü ilə bağlayırıq. Əslində, Dədə Qorqud eposunun ən geci VII əsrdə yazılı şəkildə meydana çıxması bizə o qədər də qədim tarix kimi görünməməlidir. Cünki VI-VIII əsrlərdə artıq türk xalqlarının daş kitabələr üzərinə yazdığı Orxon-Yenisey abidələri var idi. Bu mənada, "Dədə Qorqud eposunun" VII əsrdə yazılı şəkildə meydana çıxması tamamilə təbii idi. Və bir də eposun sonuncu boyunda "İç Oğuza Taş Oğuz asi olub Beyrək öldügi boy"da da Aruz Qazana asi olarkən, Beyrəgi yanına çağıran zaman, ona "kağıd" göndərir. Deməli, Dədə Qorqud qəhrəmanlarının yazı mədəniyyətindən də xəbərləri var imiş. Eyni zamanda, bizim bəzi qorqudşünasların görməzdən gəldikləri, amma akademik İsa Həbibbəylinin çox doğru olaraq diqqət mərkəzində saxladığı XIV əsr müəllifi əd-Dəvadarinin "Dürlər xəzinəsi..." əsərində verdiyi məlumata görə "türklərin qutsal kitabı olan, tarixdə yaşamış bir şəxsiyyət kimi Dədə Qorqud haqqında ilk məlumatların yer aldığı "Ulu xan Ata Bitik" əsərinin olduğunu, onun 580-ci ildən qabaq yazıldığını və Bozorgmehr əl-Bahtixan tərəfindən türkcədən farscaya, sonra isə 826-cı ildə Cibril bin Bühtişü əl-Təbibin fars dilindən ərəbcəyə çevirdiyini" də nəzərə almaq lazımdır. Bu mənada, eposun özünün yazıya alınması ideyası da təbii, adi bir proses ola bilərdi. Və diqqətəlayiqdir ki, bu təbii prosesi də kitabda akademik İsa Həbibbəyli olduqca elmi şəkildə sübuta yetirir. Akademik İsa Həbibbəylinin mülahizəsinin elmiliyi ondan ibarətdir ki, müəllif eposun yazıya alınan vaxta qədər onun folklor köklərinin olduğunu heç də inkar etmir və "şifahi xalq ədəbiyyatı "Kitabi-Dədə Qorqud"un yaranması üçün əsas başlanğıc və mühüm hərəkətverici qüvvə funksiyasını yerinə yetirmişdir" dedikdən sonra "lakin şifahi xalq ədəbiyyatı materiallarına istinad edilməsi vasitəsilə yaradılmasına baxmayaraq, "Kitabi-Dədə Qorqud" tam folklor abidəsi deyildir" fikrini söyləyir. Və fikirlərini davam etdirərək "ən yaxşı halda "Dədə Qorqud kitabı" Azərbaycan ədəbiyyatında şifahi ənənədən yazılı ədəbiyyata keçid dövrünün ilk möhtəşəm ədəbiyyat nümunəsi" olduğu fikrini deyir.

Eposdan yazılı ədəbiyyat nümunəsi kimi danışarkən isə müəllif ilk növbədə elə eposun adında "kitab", ayrı-ayrı boyların sonunda "namə" sözünün də iştirak etdiyi "oğuznamə" sözlərinin əksini tapmalarını, "Dədəm Qorqud gəlibən şadlıq çaldı, boy boyladı, soy soyladı. Bu oğuznaməyi düzdü-qoşdu" kimi eposun yazıya alınma prosesini, eposun təkvariantlı olmasının onun yazılı ədəbiyyat nümunəsi kimi qəbul edilməsi arqumentlərini nümunə gətirir. Həqiqətən də, eposun yazılı ədəbiyyat nümunəsi olduğu barədə akademikin söylədiyi arqumentlər inkarolunmaz faktlardır. Cünki müəllifin özünün də dediyi kimi, məsələn, hələ orta əsrlərdə hər yazı nümunəsinə "kitab" deyilməmiş, bu söz ancaq, həqiqətən də, bu ünvanı tamamilə doğrulda bilən, hər hansı bir xalqın, etnosun tarixində, mədəniyyətində, mənəviyyatında mühüm rol oynayan əsərlərə, abidələrə ünvanlanmışdır. Bu mənada, orta əsrlərdə "kitab" sözünün ünvanlandığı belə abidələrdən biri, mənim tərəfimdən "Dədə Qorqud"la, bəlkə də, müqayisəsi caiz olmasa da, amma hər halda adını deyəcəyim kitab - müqəddəs "Qurani-Kərim"dir. Məlumdur ki, müqəddəs "Qurani-Kərim" də düzülmüş-qoşulmuş və nəticədə "Kitab", "Müqəddəs Kitab" adlanmışdır.

Məsələ burasındadır ki, bu vaxta, yəni akademik İsa Həbibbəylinin adıçəkilən kitabına qədər biz "Dədə Qorqud" abidəsinə, adətən daha çox dastan kimi yanaşsaq da, əslində, bu əsərlə tanış olduqdan sonra mövqeyimizi dəyişməliyik. Çünki akademik İsa Həbibbəylinin doğru olaraq dediyi və sübut etdiyi kimi "Kitabi-Dədə Qorqud" müəllif tərəfindən elə ilk yaradılışından, yarandığı gündən birbaşa kitab şəklində düşünülmüş, tərtib olunmuşdur. Bu mənada, akademik İsa Həbibbəyli deyir: "Kitabi-Dədə Qorqud" Azərbaycan yazılı ədəbiyyatının hələlik bizə məlum olan ilk nümunəsidir. Bu, Azərbaycan yazılı ədəbiyyatının xalqımızın ana dilində yazılmış ilk kitabıdır... Dədə Qorqud boyları toplusunun "Kitab" adlandırılması təqdim olunan əlyazmanın sadəcə üzü köçürülmüş bir mətn, yaxud toplanaraq yazıya alınmış əlyazma deyil, məhz "Kitab" olduğunu, kitab şəklində düşünülərək müstəqil bədii əsər şəklində yaradıldığını təsəvvür etməyə əsas verən arqumentlərdən biridir".

Həqiqətən də bu fikirlərin heç birinin ciddi-cəhdlə sübuta ehtiyacı yoxdur. Qorqudşünaslar hamısı, aşağı-yuxarı, demək olar ki, bu fikirləri qəbul edir. Yəni akademik İsa Həbibbəylinin dediyi kimi, "Kitabi-Dədə Qorqud"un adındakı "kitab" sözünün daşıdığı funksiya Azərbaycan xalqı üçün o qədər aydındır ki, bu söz birləşməsindəki "kitabi" sözünün fars dilində izafət bildirən söz olmasına baxmayaraq, son illərə qədər həmin söz abidənin adında həmişə olduğu kimi işlədilmiş, hər kəs tərəfindən anlaşıqlı şəkildə qəbul edilmişdir". Yəni başqa sözlə desək, "kitab" sözü ən qədim zamanlardan bəri Azərbaycan dilində hansı semantikada işlənmişsə, abidənin adında da həmin mənanı ifadə etmişdir. Beləliklə, akademik gəldiyi nəticədə tamamilə haqlıdır ki, "abidə daşıdığı xüsusiyyətlərə görə üzərində yazılan "kitab" sözünün bütün funksiyalarını doğruldur". Və yenə də haqlı olaraq, eyni zamanda böyük təvazökarlıqla, bu fikrin qorqudşünaslıqda ilk dəfə qəti şəkildə onun tərəfindən söyləndiyini vurğulayır: "Bütün bunlara baxmayaraq, ayrı-ayrı tədqiqatlarda "Kitabi-Dədə Qorqud"un yazılı ədəbiyyata aid olması haqqındakı fikirlər epizodik xarakter daşımış, xüsusi bir araşdırmaya çevrilməmişdir. Abidənin tam olaraq yazılı bədii əsər olduğuna dair qəti hökm çıxarılmamışdır. Lakin diqqətlə nəzər yetirdikdə "Kitabi-Dədə Qorqud"da şifahi başlanğıcla yanaşı, yazılı ədəbiyyata aid xüsusiyyətlərin daha çox olduğu aşkar görünür". Bu məqamda akademik İsa Həbibbəylinin bir iradı da qəbulolunandır. Belə ki, son zamanlar qorqudşünaslıqda, "Kitabi-Dədə Qorqud" adı "Dədə Qorqud kitabı" ifadəsi ilə əvəz olunur ki, bu da müəllifin fikrincə, bu abidə dünya miqyasında "Kitabi-Dədə Qorqud" adı ilə tanındığı üçün məqbul sayıla bilməz.

Eposun yazılı ədəbiyyat nümunəsi kimi qəbul olunması yolunda bu arqumentlərdən başqa, akademik İsa Həbibbəylinin daha iki mülahizəsi də vardır: onlardan birincisi Dədə Qorqudun eposun müəllifi olması, digəri isə abidənin əslində demək olar ki, yazılı ədəbiyyatın bütün tələblərinə cavab verməsi ilə əlaqədardır.

Sonuncu mülahizəsinə münasibət bildirsək, onu deyə bilərik ki, İsa müəllim kitabın sonrakı fəsillərində bu arqumenti güclü şəkildə əsaslandırır və abidənin bütün ideya-məzmun, poetik xüsusuyyətləri ilə roman, epos, epopeya janrının xüsusiyyətlərinə cavab verdiyini söyləyir və "folklor materiallarından, seçilmiş oğuznamə motivlərindən başqa, "Kitab"ın dili və üslubunda Azərbaycan dastan poetikasının müəyyən xüsusiyyətlərinin mövcudluğu "Kitabi-Dədə Qorqud"dan folklor abidəsi kimi danışmağı şərtləndirsə də, ardıcıl və sistemli bədii mətnin, fərqli süjetlərin, dolğun bədii obrazların, çoxsaylı orijinal bədii təsvir vasitələrinin, bənzərsiz bir təhkiyənin özünə yer alması bu oğuznamədən yazılı ədəbiyyat nümunəsi kimi bəhs etməyə əsas verir" fikrini deyərək, eposun yazılı ədəbiyyat nümunəsi olduğunu vurğulayır, eposun yazılı ədəbiyyat nümunəsi kimi əsas cizgilərini göstərir. Həqiqətən də, abidəyə İsa müəllimin yanaşdığı bucaqdan baxdıqda, onun tamamilə haqlı olduğunu görürsən. Və eposun doğrudan da, süjet, kompozisiya, konflikt, xarakterlər, obrazlar, epik vüsət, bədii ifadə vasitələri, dil, təhkiyə, üslub və sairə baxımından nə qədər mükəmməl bir əsər, abidə olduğunu görüb, istər-istəməz akademik İsa Həbibbəylinin bir tezisini təsdiq etmiş olursan: "Kitabi-Dədə Qorqud" əvvəldən axıra, başdan-başa konkret bir yaradıcı dühanın sabit təhkiyəsi və obrazlı bədii düşüncəsi ilə yaradılmış orijinal sənət abidəsidir... Buradakı məcazlar ümumxalq bədii təfəkküründən çox, konkret bir yaradıcı şəxsiyyət tərəfindən düşünülüb tapılmış, kəşf edilmiş nadir və bənzərsiz sənətkarlıq nümunələridir" və həqiqətən də yazılı ədəbiyyat abidəsidir.

Akademik İsa Həbibbəyli əslində kitabının hər bölməsində araşdırmağı qarşısına məqsəd qoyduğu bu problemi - abidənin, həqiqətən də, yazılı ədəbiyyat abidəsi olduğu fikrini təsdiq etməyə çalışır və böyük inamla, demək olar ki, buna nail olur. Belə ki, o, abidənin bir çox obrazlarının və süjetlərinin xalq ədəbiyyatında, folklorda, hətta əgər belə demək mümkünsə, yazılı ədəbiyyatda da sələflərinin olmamasını əsas gətirərək, onların məhz ilk dəfə abidənin yaradıcısının - Dədə Qorqudun təxəyyülünün məhsulu olduğunu sübut edir. Bu isə artıq bir daha danılmaz yazılı ədəbiyyat faktıdır: "Folklorla əlaqəsi olmayıb və ya az olub, ilk dəfə Dədə Qorqud tərəfindən yaradılıb əlavə edilmiş obrazlar və onlarla bağlı süjetlər "Kitabi-Dədə Qorqud"un yazılı ədəbiyyat abidəsi olduğunu müəyyən edən mühüm dəlillərdəndir". Akademik İsa Həbibbəylinin bu obrazların xarakterik cizgiləri haqqındakı fikirlərinə nəzər saldıqda, onların, həqiqətən də, təkcə şifahi ədəbiyyat faktı olmayıb, eyni zamanda yazılı təfəkkürün məhsulu olduğunu da görürsən.

İsa Həbibbəylinin Dədə Qorqudu "yazıçı-rəssam" adlandırması da inandırıcı səslənir. Məsələn, bu baxımdan akademikin abidədən Qaraca Çobanın təsviri ilə bağlı gətirdiyi sitatdan sonra dediyi fikirlər bu həqiqəti bir daha təsdiq edir: "Həyati müşahidələrinin incəliklərinə və obrazlı vasitələrlə təqdim olunmasına görə Dədə Qorqudun yaratdığı Qaraca Çoban obrazı dünya ədəbiyyatı və təsviri sənətinin şah əsərlərindən biri hesab oluna bilər". Və bu parçada Qaraca Çoban obrazı o qədər canlı və əsas etibarilə o qədər yazılı ədəbiyyat təfəkkürü ilə təsvir olunub ki, istər-istəməz müəllifin gəldiyi nəticə ilə razılaşırsan: "Bədii obraz yaratmaq sənətkarlığı etibarilə "Kitabi-Dədə Qorqud" şifahi xalq ədəbiyyatından yaradıcı şəkildə istifadə etməklə yaradılmış mükəmməl yazılı bədii ədəbiyyat nümunəsidir".

Beləliklə, abidənin "namə", "kitab" olduğu, onun bir müəllif tərəfindən yaradıldığı inkarolunmaz dəlillərlə əsaslandırıldıqdan və sən də ona inandıqdan sonra istər-istəməz bir nəticəyə də gəlirsən: deməli, bu abidənin bir yaradıcısı, müəllifi də olmalıdır. Uzun illər biz abidəyə yalnız folklor abidəsi kimi yanaşdığımızdan, bu məsələyə geniş şəkildə baxmamış və demək olar ki, onun müəllifi haqqında həvəssiz şəkildə bəhs etməklə ötüb keçmişik. Akademik İsa Həbibbəyli isə abidənin verdiyi poetik imkanlar və məntiqin gücü ilə tamamilə haqlı olaraq, bu məqamda abidənin bir müəllifi və bu müəllifin də Dədə Qorqud olduğunu söyləyir. Abidədə isə kitabın müəllifinin də dediyi kimi, abidənin yazılı ədəbiyyat nümunəsi olduğunu sübut edən digər faktlardan sonra, "Dədə Qorqudun boy boylaması, soy soylaması", "Dirsə xan oğlu Buğac boyu"nda isə axırda gəlib oğuznaməni düzüb-qoşması, onun həqiqətən də, abidənin müəllifi olduğunu göstərir. Bu mənada, akademik İsa Həbibbəylinin "Kitabi-Dədə Qorqud"un yazılı epos və ya epopeya olduğu barədə dediyi fikirlərin hamısını tədqiqat müstəvisinə çıxarmadan da onun gəldiyi nəticə ilə və qorqudşünaslıqda dediyi təzə söz ilə yenə də istər-istəməz razılaşırsan: "Beləliklə, bizim fikrimizcə, əsrlər boyu oğuz tayfaları içərisində gəzib-dolaşmış Dədə Qorqud süjetləri Rəsul əleyhissəlamın zamanında, yəni islamın qəbul olunmaqda olduğu VII əsrin birinci yarısında, Bayat boyundan çıxmış Qorqud Ata adlı bir ər, Dədə Ozan tərəfindən "kitab" kimi formalaşdırılmışdır. İslamın qəbul edildiyi zamanda isə Dədə Qorqud boyları ustad ozanın özü, müasirləri və davamçıları olan alp ozanlar tərəfindən el-oba içərisində geniş şəkildə söylənərək daha da təkmilləşdirilmiş və yaddaşlarda möhkəmləndirilmişdir. İslama aid motivlər, söz və ifadələr "Kitabi-Dədə Qorqud"un məhz həmin təkmilləşdirilmə mərhələsində və sonrakı dövrlərdə katiblər tərəfindən müxtəlif əlyazma nüsxələrinin üzü köçürülərkən boylara əlavə edilmişdir".

Davamı gələn sayımızda

Tərlan QULİYEV

Ədəbiyyat qəzeti.- 2021.- 6 noyabr.- S.22-23.